Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Զոր օրինակ ՚ի նորոգ սրբեալ պարտիզի նորոգ ընձիւղին ընդ պիտանեացն եւ անպիտանք, եւ երբեմն եւս վնասակարք, սոյնպէս էր տեսանել եւ յիշխանութեան ազգիս մերոյ. եւ այս ո'չ այնչափ յանհոգութենէ իշխանաւորին, որչափ ՚ի դժնէութենէ այլոց թէ ներքնոց եւ թէ արտաքնոց. թէպէտ եւ արտաքնց չէր հնար արմատս ձգտել ՚ի ներքո, եթէ ներքնոցն չէր տուեալ նոցա ձեռն առ արտաքս. որպէս եւ տեսաք մինչեւ ցայժմ եւ տեսցուք եւս աստի եւ անդր:
       Արդ` յետ դառնալոյ Գէորգեայ կաթուղիկոսին յԱփշնէ, իբրեւ ՚ի խաղաղ ութեան եւ ՚ի բերկ րութեան գտաւ աշխարհս Հայոց, իշխանն Վասպուրականի Աշոտ Արծրունի` որ էր քեռորդի արքային Սմբատայ, որդի Դերենիկ Գրիգորի, զչարեալ ընդ պատիւ արքայի քեռւոյ իւրոյ, եւ թշնամացեալ ընդ նմա ՚ի քսութենէ ոմանց` քակեաց զդաշն սիրոյն, զոր եդեալ էր ընդ նմա կալ ՚ի հնազանդ ութեան նորա: Եւ չուեալ գնաց առ ոստիկանն Ափշին, եւ ետ նմա զբազում ընծայս. եւ մատոյց եւս եւ իշխանաց նորա բազում ինչ. եւ խոստացաւ ոստիկանին յմիամիտ հնազանդ ութիւն ակն ունելով հասանել մեծի պատուոյ, եւ թագաւորութեան եւս: Իսկ Ափշինն սիրով ընկալեալ մեծարեաց զնա` ո'չ այնպիսեօք, որոց ակն ունէր Աշոտ, այլ` միայն արտաքին զարդուք եւ պարգեւօք . եւ յուղարկեաց զնա յաշխարհ իւր. եւ նա զրկեալ ՚ի սիրոյ քեռոյն` զոր մերժեաց, եւ չհասեալ պատուոյն` զոր խնդրեաց, ըմբռնեցաւ ՚ի դառ նութիւն հոգւոյ:
       Այլ Սմբատ արքայ հայոց տեսեալ զնա այնպէս` քաղցրութեամբ սպասէ'ր դարձի նորա . բայց նա առաւել ընտրեաց կալ յայնմ վիճակի առանց լինելոյ ընդ իշխանութեամբ արքայի, քան յիշխան ութեան նորա կալով` փառաւորիլ յիւրում աշխարհի. վասնորոյ եւ փութով զրկեցաւ յայնմանէ` զոր ունէր. եւ ընկալաւ յանձն իւր ակամայ, զոր ոչ կամէր. որպէս եւ երկոքին եղբարք նորա ընդ նմա` Գագիկ եւ Գուրգէն: Քանզի աներ նորա Գագիկ Վասպուրական` որ էր այր հզօր եւ երեւելի, յաւուր միում ՚ի պատճառս զբօսանաց տարեալ զնա ՚ի տեղի ուրեք հանդերձ երկու եղբարք նորին, յանկարծակի կալեալ կապեաց զնոսա, եւ եդ ՚ի բանտի եւ յինքն գրաւեալ զիշ խանութիւն տ էրութեան նորա` իշխեաց աշխարհին Վասպուրականի. այլ սակայն հանեալ յետոյ զԳագիկ ՚ի բանտէ` արար զնա իբր երկրորդ իւր: Զայս զգացեալ Սմբատայ արքայի` թէպէտ եւ ոչ հաճեցաւ ընդ գործն, բայց տեսեալ եւս, թէ Գագիկ յետ զայս առնելոյ` զինքն եւ զնորոգ գրաւեալ զիշխա նութիւն իւր բոլոր ընդ հնազանդութեամբ նորա էարկ, եւ միա մտութեամբ կայր ՚ի ծառայ ութեան նորա, լուռ եկաց, միւնդ զի սովին նուաճեցաւ ապստամբութիւնն Աշոտոյ Արծրունւոյ: Յետ սակաւու եւ Աշոտ իշխանիկն եղբայր Վասակայ Սիսականի այրն չքնաղագեղ` ընդ օրինակի Աշոտոյ Արծրունւոյ խանդացեալ ընդ արքայն` գնաց ընծայիւք առ Ափշինն. յորմէ եւ նա թափուր դարձաւ. բայց քանզի բարեպաշտ եւս էր սա, ոչ գտաւ իբրեւ զԱշոտ Արծրունի անդարձ. այլ վաղվաղակի զղջացեալ` եկն առ արքայ, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ զթողութիւն: Եւ արքայ սիրով ընկալաւ զնա, եւ մեծարեաց եւս պարգեւօք. այլեւ ոչինչ յիշեալ ամենեւին` զոր արար նա, վարէր ընդ նմա իբրեւ ընդ որդւոյ իւրոյ:
       ՚Ի նոյն աւուրս եւ այլ երկու նախարարք հայոց մեծամեծք եւ գլխաւորք` եւ ալեւորք, Մուշեղ իշխանն Մոկաց, եւ Գուրգէն իշխանն Անձեւացեաց` սաստիկ իմն հակառակութեամբ գրգռեալ ընդդէմ միմեանց, եւ զօր բազում ժողովեալ` մարտնչէին ընդ իրեարս ահագին դղրդմամբ. եւ ՚ի միում մարտի պատահեալ միմեանց Մուշեղ եւ Գուրգէն` հարին զմիմեանս, յորում յաղթանակօղ գտեալ Գուրգենայ` սպան զՄուշեղ: Եւ յետ երկուց ամաց ինքն եւս Գուրգէն յարշաւել իւրում սրավար երիվարաւ յորս երէց, իբրեւ կամէր վազել զհեղեղատաւ միով, անկաւ յերիվարէն, եւ բարձաւ մեռեալ. եւ պայազատեաց զիշխա նութիւն նորա որդի նորին Ատովմ Անձեւացի:
       բ. Ընդ այն ժամանակս ոստիկանն Միջագետաց Ահմատ ապստամբեալ ՚ի մեծէ ամիրապետէն, եւ մերժեալ ՚ի նմանէ` եկն յաշխարհն Աղձնեաց բազմութեամբ զօրաց յոյժ, եւ ձերբակալ արար զիշխան տեղւոյն զԱպլմախրա, որ յառաջն հայ էր եւ քրիստոնեայ` եւ փեսայ տանն Արծրունեաց բնակելոց առ կողմամբ Սիմ լերին. եւ յետոյ ուրացեալ զհաւատսն կոչեցաւ այնպիսի. թէպէտեւ ՚ի ծածուկ պահէր զքրիստոնէութին: Զսա կալեալ Ահմատայ, եւ ՚ի բանտի եդեալ յինքն գրաւեաց զաշխարհն Աղձնեաց, եւս եւ զբնակիչս Սիմ լերինն : Եւ ապա անտի ոտն առ ոտն յառաջ խաղացեալ` եհաս ՚ի սահմանս Տարոնոյ. ուր իշխէր Գուրգեն եղբօրորդի Դաւթի Բագրատունւոյ, զոր յիշեցաք. գ. 65. երես. 429. եւ մարտ եդեալ ընդ նմա սպան զնա. եւ փութացաւ միապետել գաւառաց Տարոնոյ. այլ Վահան որդի Դաւթի` փեսայ Շապհոյ եղբօր արքային Սմբատայ պայազատեալ ՚ի տեղի Գուրգենայ զդէմ կալաւ Ահմատայ, եւ վաղվաղակի ազդ արար Սմբատայ, եւ աղաչէր զնա հասանել յօգ նութիւն ընդդէմ նորա: Տեսեալ Սմբատայ արքայի` թէ նախարարք հայոց միաբանել կան ընդ իւր, խորհեցաւ ելանել ՚ի պատերազմ ընդդէմ Ահմատայ, եւ թափել ՚ի ձեռաց նորա զգաւառն Տարոնոյ, եւ զաշխարհն Աղձնեաց: Գումարեալ ապա զօրս ընտիրս վաթսուն հազար արանց կորովեաց եւ զօրաւորաց` եկն եհաս հանդերձ նախարարօք հանդէպ Տարոնոյ յարեւելից կուսէ. եւ անդ եհար զբանակ իւր. զի իշխանն Ահմատ բանակեալ էր յարեւմտից յարեւմտից կուսէ լերինն` յեզր Եփրատ գետոյ:
       գ. Այլ Գագիկ Վասպուրական Աշոտոյ Արծրունւոյ, զորմէ գրեցաք այժմ, յայլ խելս եղեալ, եւ զամենայն օրէնս առ ոտն հարեալ, բանս եդ գաղտ ընդ Ահմատայ` մատնել նենգութեամբ ՚ի ձեռս նորա զզօրսն Սմբատայ. զի այսու հասցէ առաւել եւս մեծի իշխանութեան, եւս եւ թագաւորութեան: Եւ քանզի ինքն կարի իմն տեղեակ էր ճանապարհաց եւ տեղեաց այնոցիկ կողմանց, խորհուրդ ետ արքային Սմբատայ իբրեւ մտերիմ ոք` չուել անտի ՚ի հարաւկողմն, եւ բանակիլ հանդէպ գիւղաքաղաքին Հողսայ. զի յարմար տեղի է ասէ այն` վճարել զգործս մեր կամ պատերազմաւ , եւ կամ հաշտ ութիւն խօսելով: Իսկ արքայն Սմբատ` որ բազում իրօք հաւատարիմ գտեալ էր զնա, ոչինչ կարծիս չար ութեան ունելով զնմանէ` հաւատաց նմա. եւ կալաւ զնա առաջնորդ ճանապարհի: Եւ նա վաղվաղակի ՚ի ծածուկ ` պատգամ յղեալ առ Ահմատ` ժամ եդ ընդ նմա գալ հասանել յայն ինչ պահու ՚ի գեօղն` որ կոչիւր Թուղխ կամ Թուղթ. զի յայն տեղի` ՚ի մտի եդեալ էր նորա իջուցանել զզօրսն արքունի:
       Եւ ապա յառաւօտուն պահու ինքնին Գագիկ առաջնորդ եղեալ բազմութեան զօրացն Սմբատայ` էած զնոսա ընդ լեռնակողմն ՚ի մացառախիտ եւ յապառաժուտ վայրս. յորս ոչ անցք գոյր ընթանալոյ. եւ ոչ կաթիլ մի ջուր ըմպելոյ. որով եւ խոնջեալ տկարացան զօրքն հայոց յոյժ յոյժ . յորոց ոմանք տաժանեալք եւ կթուցեալք եւ հատ կլեալք մեռանէին ՚ի ծարաւոյ. եւ կէօք ՚ի պատառմանէ ոտից եւ սրունից` նուազեալ անկանէին յերկիր. եւ այլք ՚ի սաստիկ վաստակմանէ ոգւոցն ուշաթափ եղեալ` մնային անզգայ. Եւ եղեն աղէտք ցաւագինք ՚ի ճանապարհո րդութեան անդ յայն օր. մինչեւ հազիւ ուրեմն եղեւ բազմ ութեան նոցա զհասարակ գիշերաւ մօտ յարշալոյսն հասանել ՚ի ջուր ինչ, որ մերձ էր ՚ի գիւղն Թուղխ. որպէս եւ դիտեալ էր չարին Գագկայ: Եւ անդ սակաւիկ մի զովացուցեալ զտապ ծարաւոյ իւրեանց, իբրեւ զգանեալս եւ զհարուածեալս թոշնեալ եւ լքեալ` յօդալոյծք եւ ոգեսպառք առ հասարակ մակաղեալ փոքր մի հանգչէին. եւ ՚ի սաստկութենէ վաստակոյն թուլացեալք, եւ ՚ի քնոյ յափշտակեալք աշխատայոյր թմրէին:
       դ. Իսկ ահմատ ընդ ժամագրութեանն Գագկայ ստիպեալ զզօրս իւր` նախ քան զծագել արեւու եհաս անդր: Յոտնաձայնից անտի ամբոխին արշաւելոյ ընդոստուցեալ զօրացն հայոց` զահի հարան յոյժ. եւ անդէն անդ աճապարել ՚ի զէնս եւ ՚ի զրահս` պատրաստեցան ՚ի ճակատ պատերազմի: Եւ ՚ի դիմել թշնամեացն ՚ի վերայ նոցա, արքայն Սմբատ հեծեալ յերիվար իւր` յարձակեցաւ ինքնին ՚ի վերայ նոցա. եւ այլք եւս զկնի նորա. եւ արարին կոտորած սաստիկ եւ զարհուրագին ՚ի թշնամիսն. մինչեւ ապշիլ նոցա ՚ի զօրութենէ արքային, եւ դառնալ ընդ կրունկն: Իսկ դժրամիտն Գագիկ տեսեալ զայսպիսի անակնունելի քաջ ութիւնս առ մղձկեալ սրտին հնարս հնարեցաւ անդէն ՚ի քակտումն զօրացն հայոց. աղաղակ եբարձ ՚ի բանակի անդ. եւ հրամայեաց արբանեկաց իւրոց փութանակի ընկենուլ ՚ի վայր զխորան իւր, եւ բառնալ անտի, եւ դառնալ եւ փախչիլ. իբր թէ չէ հնար պատերազմաւ յաղթել թշնամեացն, այլ փախստեամբ զերծանիլ. զի անհամարք ասէ պնդեալ գան զկնի: Եւ քանզի զօրքն հայոց եւ նախարարքն առ հասարակ` ոչ գիտէին զանօրէն խորհուրդս նորա. կարծելով թէ ճշմարիտ իցէ, զոր նայն առնէ` իբրեւ տեղեակ հնարից թշնամեացն ինքեանք եւս թողին զյաղթանակելն, եւ փախեան անտի: Յայնժամ տեսեալ Սմբատայ եւ թիկնապահաց նորա` թէ ոչ եւս կարեն պատերազմիլ ընդ թշնամիսն, ինքեանք եւս ՚ի փախուստ դարձան:
       Այլ Աշոտ Սիւնի քեռորդի Սմբատայ հանդերձ այլ եւս յիսուն արամբք բազում հարուածս հասուցեալ ՚ի թշնամիսն` անկաւ անդ ՚ի մարտի` ինքն եւ ընկերք իւր: Իսկ այլոց զօրացն հայոց ցրուեալ գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս իւրեանց: Եւ թագաւորն Սմբատ անկեալ ՚ի գաւառն Բագրեւանդ` մնաց անդ սակաւ մի ժամանակ ՚ի հանգուցանել զխոնջ աշխա տութեան իւրոյ. եւ անտի գնաց ՚ի կողմանս Վանանդայ` ՚ի դերեւ ելեալ ՚ի գործոյ անտի . եւ Ահմատ դարձաւ ՚ի տեղի իւր:
       ե. Իսկ դժրադառն Գագիկ տեսեալ զայսպիսի ցրուումն հայոց` զուարճացաւ յանձն իւր. եւ գնացեալ ՚ի քաղաքն Վան` որ ՚ի Տոսբ գաւառի, ուրախ ութեան հանդէս կատարէր, ընդ իւր ունելով եւ զԳագիկ Արծրունի զեղբայրն Աշոտոյ իշխանին Վասպուրականի, զոր արկեալ էր ՚ի բանտ: Եւ ապա յաւուրն երկրորդի զարդարել արքայական զգեստուք, եւ հեծեալ յահեղ ջորւոջ իւրում` ճախր առել ճեմէր յասպարիզի անդ ՚ի ցոյց շքեղ ութեան անձին իւրոյ: Եւ քանզի Գագիկ Արծրունի տեղեկացեալ իմացաւ զնենգուպատիր խորհուրդ նորա, որով եւ անկաւ ՚ի մարտի Աշոտ որդի մօրաքեռ իւրոյ, բանս եդեալ ընդ երկուց արանց Ամատունեաց` երեքին եւս յարեան ՚ի վերայ նորա յասպարիզի անդ, եւ սպանին զնա. եւ վանեալ ՚ի բերան սրոյ զթիկնապահս նորա եւ զդիմակալս` մեկնեցան անտի: Եւ իբրեւ սաստկացաւ Գագիկ Վասպուրական, կապեալն Աշոտ Արծրունի փեսայ նորա ելեալ ՚ի բանտէ` կալաւ զիշխանութիւն Վասպուրականի հանդերձ եղբարբք իւրովք Գագկաւ եւ Գուրգենաւ, յորոց սկզբնաւորեցան ամենայն չարիք Հայաստանեայց. որպէս տեսցես ՚ի կարգի պատմութեանս: