ա.
Ատրներսէհ
իշխանն
վրաց`
՚ի
սերնդոց
Բագրատունեաց
որ
եւ
կացուցել
էր
կիւրպաղատ,
կայր
՚ի
մեծի
հպատակ
ութեան
արքային
մերոյ
Սմբատայ
իբրեւ
որդի
սիրելի`
հաւատարիմ
հօր.
մանաւանդ
իբրեւ
բարի
ծառայ
բարի
տեառն.
եւ
այնչափ
միացեալ
էր
ընդ
նմա
սիրով.
մինչեւ
մի
հոգի
համարիլ
երկոցունց
նոցա:
Ապա
վասն
այսպիսի
մտերմ
ութեան
եւ
հաւատարմ
ութեան
նորա
թագ
կապեալ
նմա
արքայն
Սմբատ`
կացոյց
զնա
թագաւոր
միոյ
մասին
Վրաց.
եւ
հաստատեաց
զնա
իբր
երկրորդ
իւրոյ
տէրութեանն:
Այլ
ոմանք
՚ի
նախարարացն
հայոց
նախանձեալ
ընդ
այս
պատիւ,
զոր
ետ
Սմբատ
Ատրներսեհի,
զչարեացն
յոյժ
ընդ
այն.
եւ
լուցեալ
զատել
ութիւն
իւրեանց`
զոր
ունէին
ընդդէմ
Սմբատայ,
վերստին
գրգռեցին
ընդդէմ
նորա
զԱփշին
ոստիկանն
Ատրպատական
աշխարհի
՚ի
ձեռն
նենգապատիր
եւ
լեզուագար
արանց.
ո՞չ
տեսանես
ասեն,
զի
Սմբատ
արքայ
ընդ
իշխանութեամբ
ամիրապետին
գոլով`
զայլս
թագաւորեցուցանէ.
որպէս
զի
առաւել
եւս
զօրացեալ`
ապստամբեսցի
՚ի
ձէնջ:
Իսկ
Ափշինն`
որ
ոչ
երբէք
հիմնեալ
էր
զսիրտ
իւր
՚ի
սէր
ճշմարիտ
բարեկամ
ութեան
ընդ
Սմբատայ,
զայսպիսի
բանս
լուեալ
՚ի
չարայուղից`
հնարս
խորհեցաւ
խաբել
զՍմբատ,
եւ
ըմբռնել
զնա:
Եւ
ժողովեալ
զօր
բազում`
սկսաւ
շրջիլ
զքաղաքօք
ոմամբք,
որք
էին
արտաքոյ
իշխանութեանն
Սմբատայ,
որպէս
թէ
կամիցի
նուաճել
զապստամբ
ութիւն
նոցա.
եւ
առ
սակաւ
սակաւ
դիմեալ
յառաջ`
եհաս
՚ի
Տփխիս
քաղաք,
ոչ
ումեք
վնասելով
ամենեւին:
Եւ
անտի
չուեալ
եկն
՚ի
կողմանս
Շիրակ
գաւառի.
եւ
անդ
կացեալ
զաւուրս
ինչ`
յղեաց
հրեշտակս
առ
արքայն
Սմբատ,
եւ
հրաւիրեաց
զնա
գալ
առ
ինքն.
որպէս
թէ
ունիցի
խորհիլ
ինչ
ընդ
նմա:
բ.
Իսկ
արքային
Սմբատայ
իմացեալ
զնենգ
ութիւն
խորհրդոց
սրտի
նորա,
զորոյ
բազում
անգամ
առեալ
էր
զփորձ,
վաղվաղակի
կազմեաց
գունդ
մի
զօրաց.
եւ
տագնապաւ
դիմեալ
անկաւ
յամրոցս
Տայոց`
յառանձին
տեղի
ուրեք,
որ
էր
կալուած
Ատրներսեհի
իւրում
սիրելոյ:
Իբրեւ
ետես
ոստիկանն
Ափշին,
թէ
անհնար
է
նմա
դաւաճանութեամբ
որսալ
զարքայն,
որպէս
միանգամ
եւ
երկիցս
եւ
երիցս
էառ
զփորձ,
եւ
զի
ոչ
եւս
կարէր
պատերազմիլ
ընդ
քաղաքս,
զի
ամենայն
քաղաքք
հայոց
ամրացեալ
էին`
բաց
՚ի
Դունայ,
որ
էր
իբր
ընդ
իշխանութեամբ
ոստիկանաց,
նահանջեցաւ
եւ
յետս
եկաց
եւ
խորհրդոց
իւրոց.
եւ
պատրուակեալ
զնենգ
ութիւն
իւր`
առաքեաց
եւ
ծանոյց
արքայի
երդմամբ
եւ
սուտակասպաս
նշանօք,
թէ
ինքն
միա'յն
՚ի
սիրոյ
եկեալ
է
առ
նա:
Եւ
ապա
չուեալ
անտի`
եկն
՚ի
Դուին
քաղաք.
եւ
անդ
բազում
օրինակաւ
հաւատարմացոյց ,
եւ
ամենայն
իրօք
հաստատուն
եցոյց
զդաշն
սիրոյ
իւրոյ
առ
արքայն:
Եւ
՚ի
նշան
այսր
հաստատութեան`
եթող
անդ
՚ի
Դուին
զորդի
իւր
զԴեւդատ,
եւ
զմեծ
ներքինապետ
իւր`
վասն
խնամ
ածելոյ
Դեւդատայ.
եւ
ինքն
ել
անտի
գնալ
յԱտրպատական:
Լուեալ
զչուել
ոստիկանին
տիկինն
մեծ`
կինն
Սահակայ
եղբօր
արքայի,
որոյ
որդին
Սմբատ
՚ի
պատանդի
էր
առ
նմա
հանդերձ
Աշոտաւ
որդւով
արքայի,
եւ
էր
ինքն
այրի
մնացեալ,
էառ
բազում
ոսկի
եւ
արծաթ
եւ
ընծայս
պատուականս ,
եւ
գնաց
ընդառաջ
նորա.
եւ
պատահեալ
նմա
՚ի
դաշտն
Շարուր
կոչեցեալ`
մատոյց
նմա
զուղերձսն.
եւ
յերեսս
անկեալ
առաջի
նորա`
ցաւագին
կականմամբ
եւ
արտասուօք
աղաչեաց
զնա,
եւ
խնդրեաց
՚ի
նմանէ
զորդի
իւր
զՍմբատ,
յայտ
արարեալ
նմա
զաղէտ
սրտի
իւրոյ,
որով
՚ի
յայրի
ութիւն
իւրում
մորմոքէր
՚ի
վերայ
որդւոյն
սիրեցելոյ:
Տեսեալ
ոստիկանին
զընծայս
նորա,
եւ
լուեալ
զաղետալի
բանս
նորին`
ճմլեցաւ
սիրտ
իւր,
եւ
չկարաց
չողորմիլ.
ապա
ընկալեալ
՚ի
ձեռաց
նորա
զուղերձսն`
դարձոյց
առ
նա
զորդի
նորին.
եւ
նորա
առեալ
զմեծ
պարգեւն`
այսինքն
զՍմբատ
զորդի
իւր,
դարձաւ
՚ի
տուն
իւր
ուրախութեամբ:
գ.
Սմբատ
արքայ
լուեալ
զոր
արարն
Ափշին,
եւ
թէ
չուեալ
է
յԱտրպատական
դարձ
արար
՚ի
Տայոց.
եւ
կամեցեալ
հանդիպիլ
ներքինապետին`
եկն
՚ի
քաղաքն
Անի.
եւ
ազդ
արարեալ
նմա
զգալուստ
իւր
անդր`
հրաւիրեաց
զնա
գալ
առ
ինքն`
՚ի
ցուցանել
եւ
՚ի
հաստատել
զսէր
բարեկամ
ութեան
՚ի
մէջ
իւրեանց:
Եւ
իբրեւ
եկն
ներքինապետն,
եւ
ետես
զարքայ,
եւ
խօսեցաւ
ընդ
նմա,
զարմացաւ
յոյժ
ընդ
քաղաքավար
ութիւն
նորա.
եւ
պառակտեցաւ
յերեսաց
նորա.
եւ
խոստովան
եղեւ,
եթէ
բնաւ
՚ի
կեանս
իւր
ոչ
զոք
էր
տեսեալ
համեմատ
նմա :
Եւ
ապա
դաշն
սիրոյ
մտերիմ
բարեկամ
ութեան
եդեալ
ընդ
նմա`
մեկնեցաւ
՚ի
նմանէ,
եւ
գնաց
՚ի
Փայտակարան
քաղաք.
եւ
յայնմ
հետէ
յամի
եւ
միշտ
անխախտ
պահեաց
զբարեկա
մութիւն
իւր
ընդ
արքայի:
Իսկ
՚ի
չուել
նորա
՚ի
Փայտակարան,
բանսարկուք
ոմանք
բազում
բանս
ս
տութեան
եւ
չար
ութեան
խօսելով`
գրգռեցին
զնա
ընդդէմ
Գէորգեայ
նահապետի
ազգին
սեւորդեաց.
իբր
թէ
նա
նենգ
ութիւն
խորհի
զներքինապետէն:
Զայս
լուեալ
նորա`
խոտորեցաւ
՚ի
ճանապարհէ.
եւ
յանկարծակի
յարձակեցաւ
՚ի
վերայ
Գէորգեայ
զօրօք
իւրովք:
Եւ
Գէորգ
անպատրաստ
գտեալ`
թէպէտ
եւ
պատերազմեցաւ
ընդ
նմա
եղբարբք
իւրովք,
եւ
արար
քաջ
ութիւն
բազում,
բայց
՚ի
վերջոյ
ձերբակալ
եղեւ
՚ի
զօրաց
նորա`
ինքն
եւ
արուէս
եղբայր
իւր:
Զորս
եւ
կապեալ
տարաւ
ընդ
իւր
ներքինապետն
՚ի
Փայտակարան
քաղաք.
եւ
յետ
բազում
քնն
ութեան
ամբաստանութեանցն`
իբրեւ
անմեղս
եգիտ
զնոսա,
յորդորեաց
ուրանալ
զհաւատս
Քրիստոսի.
եւ
յոչ
առնուլ
նոցա
յանձն`
բազմադիմի
դառն
տանջանօք
սպան
զնոսա:
Յետ
այսորիկ
գնացեալ
ներքինապետին
յԱտրպատական
առ
Ափշինն`
սկսաւ
բազում
բանիւք
գովել
զՍմբատ`
առաւել
քան
զոր
նա
կամէր.
վասնորոյ
եւ
բորբոքեցաւ
բարկութեամբ
ընդդէմ
նորա
Ափշին.
թէպէտ
եւ
արտաքուստ
պատրուակեալ`
ոչ
եցոյց
նմա
զբարկ
ութիւն
իւր:
Գիտացեալ
ներքինապետին
զներքին
ատել
ութիւն
նորա`
էառ
գաղտ
զորդի
Սմբատայ
զԱշոտ,
եւ
զնու
նորա,
զորս
՚ի
պատանդի
ունէր
Ափշինն,
եւ
եդեալ
էր
յապարանս
նորին
իսկ
ներքինապետի.
եւ
փութանակի
խոյս
տուեալ
յԱտրպատական
է`
եբեր
առ
արքայն
Սմբատ.
ընդ
որ
յանչափս
ուրախացել
արքային`
ետ
նմա
բազում
պարգեւս:
Եւ
չուել
նորա
անտի`
գնաց
՚ի
կողմանս
Եգիպտոսի.
եւ
ապա
ըմբռնել
յամիրապետէն
իւրմէ
`
սպանաւ:
դ.
Զայս
լուել
ոստիկանն
Ափշին`
լցաւ
անհնարին
բարկութեամբ
ընդդէմ
Սմբատայ.
իբր
թէ
նորա
իցէ
յորդորեալ
զներքինապետն
եւ
կաշառեալ,
առ
՚ի
փախուցանելոյ
եւ
զերծուցանելոյ
զորդի
եւ
զնու
իւր.
որոյ
վասն
հրովարտակ
սփռեաց
ընդ
ամենայն
տեղիս
իշխան
ութեան
իւրոյ,
եւ
կողչեաց
առ
ինքն
զբազ
մութիւն
անհամար
զօրաց .
խաղալ
նոքօք
՚ի
Հայս,
քանդել
եւ
հուրբ
կիզել
զաշխարհն.
ունիլ
զՍմբատ,
եւ
դառն
մահուամբ
սպանանել
զնա:
Այլ
յետ
ժողովելոյ
առ
նա
այնչափ
զօրաց
յայլեւայլ
տեղեաց`
իբրեւ
հանդերձաւ
ելանել
՚ի
ճանապարհ,
յանկարծակի
իմն
կալաւ
զնա
ախտ
դժնդակ
եւ
զարհուրագին
ցաւոց.
մինչեւ
ամենայն
աղիք
նորա
սաստիկ
գարշահոտութեամբ
թափեցան
՚ի
վայր.
որով
եւ
մեռաւ
իսկ:
Յայս
ցաւ
ըմբռնեցան
եւ
բազումք
՚ի
զօրաց
նորա
եւ
մեռան.
եւ
մնացեալքն
ցանեւցիր
եղեալ`
գնացին
յիւրաքանչիւր
տեղիս :
Իսկ
որդի
Ափշնի
Դեւդատ`
որ
կայր
՚ի
Դուին
զամենայն
մի,
եւ
կերակիւր
ռոճկօք
արքայի,
իբրեւ
լուաւ
զմահ
հօր
իւրոյ,
երկուցեալ`
թէ
գուցէ
կալեալ
սպանանիցէ
զնա
Սմբատ,
ել
՚ի
Դունայ
գաղտ
՚ի
գիշերի.
եւ
փախստեայ
գնաց
յԱտրպատական:
ե.
՚Ի
սմին
ժամանակի
Աշոտ
Արծրունի`
տէր
Վասպուրական
ի`
առեալ
զգունդ
մի
՚ի
զօրաց
իւրոց
հանդերձ
քանի
մի
իշխանք`
սկսաւ
շրջիլ
յերկիր
իշխանութեան
իւրոյ,
՚ի
խնամել
եւ
՚ի
զննել
զքաղաքս
եւ
զաւանս,
եւ
տնտեսել
զպիտոյ
նոցա.
Իսկ
Հասան
Արծրունի
հորաքեռորդի
նորա`
որդի
Վասակայ
ուրումն
ուրացելոյ,
որոյ
եւ
բնակ
ութիւն
էր
յամուրն
Սեւաւան
՚ի
Վասպուրական
ի,
լուեալ
թէ
Աշոտ
ելեալ
՚ի
գաւառէ
իւրմէ`
շրջի,
դավաճանեալ
՚ի
դիւէն`
գումարեաց
փութանակի
առ
իւր
արս
սրիկայս,
աղեղնաւորս
եւ
սուսերաւորս
Վահանավառս
եւ
կորովիս.
եւ
զհետ
եղեւ
Աշոտոյ:
Իսկ
Աշոտ
եհաս
՚ի
տեղի
մի,
ուր
բնակէին
ոմանք`
զորս
՚ի
ցեղէ
գաբաւոնացւոց
ասէ
լինել
Յովհաննէս
կաթողիկոս.
(եւ
գուցէ
էին
սոքա
՚ի
սերնդոց
այնոցիկ`
որք
եկին
՚ի
Հայս
յաւուրս
Յեսուայ
ընդ
Գնթունիս
):
Անդ
զտեղի
առեալ
Աշոտոյ
եւ
ընկերաց
նորա
՚ի
ձորակ
մի,
որ
կոչիւր
Փորակ
Շամբայ,
օթագայեցան
՚ի
հնագոյն
տան
միում
յերեկոյի :
Եւ
քանզի
ձմեռն
էր
լուցին
կրակ
եւ
ձեռնուին.
միանգամայն
եւ
՚ի
կերակուրս
եւ
յըմպելիս
զուարճանային,
սոյնպէս
եւ
փոքրիկ
գունդ
զօրաց
նորա
՚ի
սրահի
տանն
՚ի
խաղս
պարապեալ
ուրախանային
յանհոգս:
Տեղեկացեալ
Հասանայ`
թէ
անդ
է
Աշոտ ,
ստիպեալ
ճեպեաց
զզօրս
իւր.
եւ
լռին
հասեալ
անդր`
պաշարեաց
զտունն.
իսկ
որ
՚ի
ներքո
էին,
ամենեւին
ինչ
ոչ
իմացան:
Անդ
յետ
փոքր
մի
սպասելոյ
Հասանայ`
մեղմովին
իմն
յեցաւ
՚ի
ծագ
նիզակին`
զոր
ունէր
՚ի
ձեռին.
եւ
ամենայն
ուժգնութեամբ
իբրեւ
զայծեամն
ոստեաւ
՚ի
վեր
՚ի
տանիս,
ընդ
որով
նստէին
զօրքն
Աշոտոյ.
եւ
զի
հին
էին
տանիքն
՚ի
դոմփանէ
ոտից
նորա
շարժեալ`
փլաւ
՚ի
վայր,
եւ
հասան
եւս
հոսեցաւ
եւ
անկաւ
՚ի
միջի.
եւ
եղեւ
անդ
շփոթ
ութիւն
մեծ:
Այլ
յաղաղակել
հասանայ`
ծանուցեալ
զնա
զօրացն
Աշոտոյ`
՚ի
ձայնէն
կալան
զնա,
եւ
տարան
առ
Աշոտ.
եւ
արք
նորա`
որք
կային
արտաքոյ,
զգացեալ
զիրսն`
իբրեւ
զծուխ
հալածեցան
անտի,
եւ
կորեան:
Յայնժամ
կապեալ
Աշոտոյ
զՀասան
՚ի
շղթայս`
առեալ
տարաւ
ընդ
իւր
մերձ
յամրոցն
Սեւաւան.
եւ
յղեաց
պատգամաւոր
՚ի
ներքո.
եւ
ասէ.
եթէ
տայք
ինձ
զբերդդ,
արձակեմ
զսա.
ապա
թէ
ոչ`
սպանանեմ,
որպէս
եւ
արժանի
է:
Իսկ
մայրն
Հասանայ,
եւ
եղբայր
նորա
՚ի
մօրէ`
ամրացուցեալ
զբերդն`
ոչ
կամեցան
տալ
զայն.
զի
համարէին
թէ
Աշոտ
յետ
առնլոյ
եւս
զբերդն
ոչ
թողու
զՀասան,
եւ
կամ
սպանանէ,
եւ
կամ
գուցէ
ողջանդամ
ոչ
արձակէ :
Եւ
զի
չունէին
զայլ
հնարս
ապրեցուցանելոյ
զնա,
վաղվաղակի
ազդ
արարեալ
զգացուցին
զայն
արքային
Սմբատայ.
եւ
խնդրեցին
՚ի
նմանէ
ձեռն
կարկառեալ
ինքեանք:
Իսկ
արքայն
առաքեաց
առ
նա
զՅովհաննէս
կաթողիկոս
լինել
միջնորդ
խաղաղութեան,
եւ
վճարել
զիրսն:
Եւ
կաթողիկոսն
եկեալ
առ
Աշոտ
էառ
՚ի
նմանէ
գիր
երդման
ողջանդամ
եւ
անվնաս
արձակելոյ
զՀասան.
եւ
խօսեցեալ
մօրն
Հասանայ,
եւ
ընդ
եղբօր
նորա
եւ
ցցուցեալ
նոցա
զթուղթն
էառ
զբերդն
՚ի
նոցանէ
եւ
ետ
Աշոտոյ:
Իսկ
Աշոտ
հրապուրեալ
յոմանց,
իբրեւ
էառ
զբերդն,
եհան
զաչս
Հասանայ,
եւ
կուրացուցել
զնա`
արձակեաց
յիւրմէ.
որով
եւ
յոտն
եհար
զերդումն
իւր,
եւ
զձեռնտուութիւն
թագաւորին,
եւ
զերաշխաւոր
ութիւն
կաթուղիկոսին:
Որոյ
վասն
իսկ
անէծ
զնա
Յովհաննէս
կաթուղիկոս
եւ
թախծագին
սրտիւ
դարձաւ
՚ի
տեղի
իւր:
Եւ
Աշոտոյ
ոչ
երկարեալ
զկեանս
իւր,
յետ
անցանելոյ
տարւոյ
միոյ`
վախճանեցաւ.
եւ
էառ
զիշ
խանութիւն
նորա
եղբայր
նորին
Գագիկ:
Իսկ
զկրտսեր
եղբայր
նորին
զԳուրգէն
կացոյց
արքայն
Սմբատ`
հազարապետ
այսինքն
խնամակալ
աշխարհին
Հայոց:
Զանուանս
այսոցիկ
երկուց
իշխանացս
Արծրունեաց
Գագկայ
եւ
Գուրգենայ
պարտ
է
՚ի
մտի
ունիլ.
զի
բազում
բանք
լինին
զնոցանէ
՚ի
կարգի
պատմութեանս:
