ա.
Յուսուփ
ոստիկան
Ատրպատական
՚ի
գոլով
այր
զօրաւոր
եւ
առ
արտաքս
քաղցրաբարոյ,
զսիրտ
ամենեցուն`
որք
ընդ
իւրով
իշխանութեամբ
էին.
յանկուցեալ
եւ
գրաւել
էր.
եւ
ինքն
բազում
գանձուք
մեծացեալ
եւ
ճոխացեալ
էր:
Վստահացեալ
ապա
յանձն
իւր`
ապստամբերաւ
յամիրապետէ
իւրմէ.
եւ
զամենայն
պատգամս
նորա
յոտն
հարել
ոչ
եւս
առաքէր
նմա
զսակն
արքունի.
նաեւ
զօրաժողով
լեալ`
քանդէր
եւ
կործանէր
զբազում
տեղիս,
որք
ընդ
իշխանութեամբ
ամիրապետին
էին:
Իբրեւ
ետես
ամիրապետն,
թէ
ոչինչ
իւիք
նուաճի
Յուսուփ,
հրովարտակ
եհան,
եւ
պատգամաւորս
առաքեաց
յամենայն
ծագս
ի
տ
էրութեան
իւրոյ`
գալ
ժողովիլ
՚ի
միասին
բազմ
ութեան
ազգաց.
եւ
խաղալ,
՚ի
վերայ
Յուսուփայ:
Առաքեաց
եւ
առ
Սմբատ
արքայ,
զի
եւ
նա
ժողովեալ
զզօրս
իւր`
յարձակեսցի
յաշխարհն
Յուսուփայ,
խոստացեալ
նմա
թողացուցանել
զամենայն
մի
զսակն
արքունի:
Զայսպիսի
պատգամս
առեալ
Սմբատայ
անկաւ
՚ի
տարակուսանս.
զի
ոչ
կարէր
դիմակաց
լինել
այնպիսի
հրամանի,
եւ
ոչ
եւս
կամէր
պատերազմիլ
ընդ
Յուսուփայ
վասն
դաշինն`
զոր
եդեալ
էր
ընդ
նմա:
Բայց
քանզի
ինքն
յամի
պատրաստ
էր
հպատակ
կալ
ամիրապետին,
եւ
զթշնամիս
նորա
վանել,
խորհեցաւ
այլ
իմն
ճանապարհաւ
վճարել
զիրսն.
եւ
զկամս
ամիրապետին
լիալիր
կատարել:
Առաքեաց
հրեշտակս
առ
Յուսուփ
եւ
աղաչեաց
զնա
իբրեւ
զբարեկամ
իւր`
զիջանել
ընդ
ձեռամբ
ամիրապետին.
եւ
մինչչեւ
դարձեալ
էին
հրեշտակքն
վերստին
առաքեաց
առ
նա
զայլ
հրեշտակս
եւս,
եւ
կրկին
աղաչէր
զնա
մի
տալ
առիթ
այնչափ
խռով
ութեան
եւ
մարտի:
բ .
Իսկ
ոստիկան
Յուսուփ
լուեալ
զբանս
Սմբատայ
թէպէտ
եւ
գիտաց`
թէ
նա
բարեկամութեամբ
խօսի,
բայց
գրգռեալ
՚ի
չար
լեզուաց
ոմանց
դարձաւ
յատելութիւն:
Այլ
քանզի
ոչ
կարէր
՚ի
նմին
ժամանակի
յայտնել
զայն,
առաքեաց
առ
նա
նենգութեամբ
պատասխանի
քաղցր
բանիւք
խոստացեալ
առնել
զկամս
նորա.
որպէս
եւ
արար
իսկ
ակամայ
կամօք.
քանզի
՚ի
խուժել
՚ի
վերայ
իւր
անհամար
զօրաց
այլեւայլ
ազգաց`
որք
հրամանաւ
ամիրապետին
դիմեալ
էին
յաշխարհ
նորա,
գիտացեալ
թէ
չկարէ
զդէմ
ունիլ
այնչափ
բազմութեան,
զիջաւ
եւ
խոնարհեցաւ
ընդ
հնազանդութեամբ
ամիրապետին,
եւ
հաշտեալ
ընդ
նմա`
վերստին
հաստատեցաւ
յիշխան
ութեան
իւրում:
Սկսաւ
ապա
յատելութենէ
իւրմէ
գրգռել
զամիրապետն
ընդդէմ
Սմբատայ,
որոյ
վասն
եւ
նա
առաքեաց
պատգամ
առ
արքայն
Սմբատ`
վճարել
զսակն
արքունի ,
զոր
թողացուցեալ
էր.
եւ
այն
կրկին
առաւելութեամբ.
եւ
ինքն
Յուսուփ
եւս
գրեաց
առ
նա,
եւ
սպառնացաւ
նմա
փութով
լցուցանել
զսակն.
որով
եւ
յերկուց
կողմանց
սաստկացաւ
տագնապ
հարկին
՚ի
վերայ
արքային
Սմբատայ:
Եւ
քանզի
Սմբատ
վասն
նորոգ
ծագեալ
անմիաբան
ութեան
նախարարացն
ոչ
կարէր
պատերազմաւ
զդէմ
ունիլ
խրոխտանացն
Յուսուփայ,
եւ
զի
պատրաստ
եւս
տեսանէր
զբորբոքումն
սպառնալեաց
նորա,
խորհեցաւ
ըստ
կարի
փութով
վճարել
զհարկն
զայն:
Վասնորոյ
հրաման
եհան
ընդ
աշխարհն
Հայոց
հինգերորդել
զարջառ
եւ
զոչխար
եւ
զձի,
այսինքն
տալ
զմի
՚ի
հնգիցն,
որով
եւ
լիալիր
վճարեաց
զպահանջեալ
հարկսն:
Եւ
զայս
իմաստութեամբ
արար.
զի
եթէ
զմին
՚ի
հնգից
տալով
խաղաղ
ութիւն
լինէր
աշխարհին,
մնացելովքն
դիւրին
լինէր
զապրուստ
անձանց
գտանել.
իսկ
եթէ
խաղաղ
ութիւն
աշխարհին
բառնայր,
եւ
դուռն
պատերազմի
բանայր
եւ
ոչ
իսկ
հնգեքումբք
մարթ
էր
դարման
կենաց
գտանել:
գ.
Այլ
նախարարք
հայոց
թէպէտեւ
կատարեցին
զհրամանս
թագաւորին
Սմբատայ,
եւ
ետուն
նմա`
զորս
պահանջեացն
՚ի
սակս
վճարելոյ
զհարկ
աշխարհին,
բայց
կարի
իմն
ծանր
համարելով
զայն
պատուէր
նորա`
գժդմնեցան
ընդ
նա
յոյժ.
եւ
որք
յառաջն
անմիաբան
էին
ընդ
նմա,
յաւելին
յանմիաբան
ութիւն
իւրեանց
եւ
զատել
ութեան
բերս
ընդդէմ
նորա:
Մի
ոմն
՚ի
նոցանէ
Հասան
անուն`
Հաւնունի,
որ
յայնմ
ժամանակի
պատուականագոյն
էր
՚ի
նոսա,
որոյ
եւ
հրամանի
անսային
ամքին,
նաեւ
նոյն
ինքն
Սմբատ
արքայ,
խորհուրդ
վատ
եդ
՚ի
մտի,
եւ
հնարեցաւ
սպանանել
զարքայ.
եւ
բազում
նենգութեամբ
եւ
բանսարկութեամբ
խորհրդակից
իւր
արար
զհնգետասան
գլխաւոր
նախարարս
՚ի
Հաւնունեաց
եւ
՚ի
Վանանդացւոց,
ընդ
որս
եւ
զաներ
իւր`
որ
էր
՚ի
նոյն
ազգէ
Հաւնունեաց:
Սոքա
ամենայնքն
՚ի
մի
խորհուրդ
հաստատեալ
սպանութեան
արքայի`
յայտնեցին
զկամս
իւրեանց
Ատրներսեհի
արքային
վրաց,
եւ
եդին
բան
ընդ
նմա,
զի
եթէ
միաբանեսցի
ընդ
իւրեանս
՚ի
սպանութիւն
Սմբատայ,
կացուսցեն
զնա
ինքն
թագաւոր
հայոց
՚ի
տեղի
նորա:
Եւ
զի
ընդ
գրելոյ
մեր
՚ի
վերոյ`
թշնամութեամբ
էր
յայնժամ
Ատրներսէհի
ընդ
Սմբատայ,
յօժարութեամբ
՚ի
չար
խորհուրդս
նոցա.
մանաւանդ
թէ
առաւել
գտաւ
քան
զնոսա
ընդդէմ
իւրոյ
բարերարին:
Ապա
խորհուրդ
արարել
սոցա
՚ի
միասին`
ընտրեցին
յայս
գործ
անօրէն
ութեան
զՀաւնունին`
զաներն
Հասանայ.
եւ
տուեալ
նմա
օգնականս`
եւ
ժամադիր
լեալ`
յուղարկեցին
՚ի
սահմանս
Տաշրաց.
զի
անդ
էր
յայնժամ
արքայն
Սմբատ
հանդերձ
զօրօք:
Գնացեալ
նորա
առ
արքայ,
որպէս
թէ
եկեալ
իցէ
՚ի
պատճառս
սպասու
ծառայ
ութեան
նորա,
սպասէր
դիպօղ
ժամու
խողխողել
զնա`
ընդ
ժամադր
ութեան
պայմանեալ
աւուրն:
Իսկ
Ատրներսէհ
եւ
հասան
եւ
միաբանեալքն
ընդ
նոսա`
հաստատուն
կալեալ
՚ի
մտի,
թէ
Հաւնունին
անտարակոյս
կատարելոց
իցէ
զգործ
սպանութեանն,
՚ի
մերձենալ
պայմանեալ
ժամանակի`
առեալ
զզօրս
իւրեանց`
եկին
՚ի
Շիրակ
գաւառ.
եւ
անդ
իշխանն
Հասան
մտեալ
նախ
՚ի
քաղաքն
Անի`
ետ
զնա
՚ի
ձեռս
Ատրներսեհի:
Ելեալ
ապա
յԱնւոյ`
եկին
ամենայնքն
՚ի
միասին
յԵրազգաւորս.
եւ
մտեալ
յապարանսն
արքունի`
դադարեցան
անդ.
եւ
ժամէ
՚ի
ժամ
սպասէին
համբաւաբերից
մահուանն
Սմբատայ:
դ.
Մինչդեռ
սոքա
յայս
խորհուրդ
տարուբերէին,
գուժկանք
հասանէին
առ
արքայ
վասն
գործոցն
Հասանայ
եւ
միաբանելոցն
ընդ
նմա.
եւ
անդէն
իսկ
ոմանք
՚ի
զօրաց
նորին
Հասանեայ`
որք
ոչ
էին
հաճեալ
ընդ
այն
գործ,
խոյս
տուել
՚ի
նմանէ
՚ի
ծածուկ`
փութացեալ
գնացին
՚ի
Տաշիրս,
եւ
զերկոցին
արքայի
զմիաբան
ութիւն
նախարարացն
ընդ
Ատրներսեհի
եւ
ընդ
Հասանայ:
Զայս
զգացեալ
Հաւնունւոյն,
որ
մինչեւ
ցայնժամ
չէր
գտեալ
առիթ
ինչ
սպանութեան,
փախեաւ
եւ
կորեաւ
՚ի
միջոյ:
Իսկ
արքայ
աճապարեաց
վանել
զնոսա,
եւ
դիմեաց
վաղվաղակի
զօրօք
իւրովք
՚ի
Շիրակ
գաւառ:
Լուեալ
Ատրներսեհի
եւ
Հասանայ
եւ
այլոց
նախարարաց`
որք
ընդ
նոսա,
թէ
Սմբատ
բազմութեամբ
զօրաց
գայ
՚ի
Շիրակ,
զարհուրեցան
յոյժ.
եւ
փութանակի
յաւարի
առեալ
զքաղաքն
Անի`
փախստեայ
անկան
յամուրս
Տայոց
աշխարհին.
եւ
սկսան
զօրաժողով
լինել
ընդդէմ
Սմբատայ,
մանաւանդ
ապաշնորհն
Ատրներսէհ:
Այս
համբաւ
ապստամբ
ութեան
իբրեւ
տարածեցաւ
ընդ
ամենայն
տէրութեանն
Սմբատայ,
ամենայնքն
՚ի
նախանձ
վառեցան
ընդդէմ
թշնամեաց
արքայի.
եւ
յամենայն
կողմանց
համագունդ
ժողովեցան
առ
նա
բազ
մութիւն
յոյժ,
ամենեցուն
լաւ
համարեալ
մեռանիլ
՚ի
վերայ
կենաց
թագաւորի
իւրեանց`
քան
թոյլ
տալ
թշնամեացն
զօրանալ
ընդդէմ
նորա:
Իբրեւ
ետես
արքայ
զյօժարամտ
ութիւն
ժողովելոցն
առ
ինքն,
հորդան
ետ
նոքօք
յաշխարհս
տէրութեանն
Ատրներսեհի,
եւ
արար
կոխան
զամենայն
երկիրն:
Ել
եւ
Ատրներսեհ
ընդդէմ
Սմբատայ
բազմութեամբ
զօրաց`
հանդերձ
ապստամբ
նախարարօքն.
եւ
ճակատեցաւ
ընդդէմ
Սմբատայ:
Իսկ
զօրացն
Սմբատայ
ոչ
սպասել
ժամու
եւ
կարգի
մարտ
դնելոյ`
յարձակեցան
՚ի
վերայ
թշնամեացն
ամենայն
զօ
րութեամբ
իւրեանց
իբրեւ
վարազունս
ամեհիս.
եւ
արարին
զարհուրելի
հարուածս
՚ի
նոսա:
ե.
Տեսեալ
Ատրներսեհի
եւ
այլոց
նախարարաց,
եթէ
սպառին`
ջնջին
եւ
կորնչին
՚ի
սրոյ,
եւ
ոչ
տեղի
փախստեան,
սկսան
աղաղակել,
եւ
ողորմութիւն
հայցել:
Իսկ
իբրեւ
ոչ
դադարէր
բարկ
ութիւն
զօրացն
հայոց
ընդդէմ
նոցա,
այլ`
առաւել
եւս
զայրանայր,
եւ
որպէս
բոց
ընդ
եղէգն
տարածեալ
սաստկանայր,
արքայն
Սմբատ
ինքնագոչ
աղաղակաւ
աղաչէր
զնոսա
նահանջել
զսուսերս
իւրեանց,
զի
մի
'
եւ
անմեղք
ընդ
յանցաւորսն
կորիցեն.
խնդրէր
ապա
՚ի
թշնամեացն`
տալ
միայն
զապստամբսն
՚ի
ձեռս:
Յայնժամ
խոնարհեալ
եւ
զիջեալ
Ատրներսեհի`
եկն
ինքնին
առ
արքայ,
եւ
անկաւ
առաջի
նորա.
եւ
խոստովանեալ
զյանցանսն
ապերախ
տութեան
իւրոյ`
խնդրեաց
՚ի
նմանէ
զթողութիւն:
Եւ
հեզահամբոյր
արքայն
առ
ժամայն
թող
ութիւն
տուեալ
նմա`
հաշտեցաւ
ընդ
նմա.
եւ
առեալ
՚ի
նմանէ
պատանդ
զերէց
որդի
նորա`
արձակեաց
զնա.
եւ
ձեռամբ
նորին
Ատրներսեհի
կալեալ
զդժրօղ
նախարարսն`
կապեաց
զնոսա
՚ի
շղթայս,
եւ
էած
ընդ
իւր
՚ի
Շիրակ
գաւառ.
եւ
անդէն
կուրացուցեալ
զաչս
ամցն
նոցա`
զոմանս
՚ի
նոցանէ
առաքեաց
՚ի
պարգեւս
առ
Լեւոն
կայսր
Իմաստասէր,
եւ
զոմանս
առ
փեսայ
Ատրներսեհի
Կոստանդին
թագաւոր
եգերացւոց:
Եւ
այսպէս
կրկին
հաստատեցաւ
թագաւոր
ութիւն
նորա
յաւէտ
՚ի
խնամոցն
աստուծոյ`
քան
՚ի
հնարից
մարդկան:
Եւ
՚ի
թագաւորել
յայնժամ
ամիրապետին
Մէքթէֆեայ`
հրեշտակս
առաքեաց
առ
նա
Սմբատ
մեծամեծ
ընծայիւք,
եւ
եցոյց
նմա
զհաւատար
մութիւն
հնազանդ
ութեան
իւրոյ.
որոյ
վասն
պատուեաց
՚ի
նմանէ.
եւ
ընկալաւ
եւս
փոքր
ինչ
թեթեւ
ութիւն
հարկաց`
քան
զորս
նախընթաց
նորա
պահանջէր:
