Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Տեսեալ ոստիկանին Յուսփայ, թէ արքայն Սմբատ իսպառ ընկճեցաւ, եւ աշխարհն Հայոց առ հասարակ առաջի իւր նուաճեցաւ, եւ նախարարք ամենայն տկարացան եւ լքան, եւ ոչ ոք է` որ ընդդէմ դառնայ նմա, խորհեցաւ ինքնին գլխովին տիրել բոլոր աշխարհին. բայց կասկածէր թէ գուցէ ոչ կարասցէ ՚ի նոյն մշտնջենաւորել, որովհետեւ դեռ կենդանի էր Սմբատ. վասնորոյ եւ ամենայն հնարիւք ջանայր ըմբռնել զնա: Բազում ինչ ստութեամբ եւ նենգութեամբ խոստանայր Գագկայ. ջանասցուք ասէ բառնայ ՚ի միջոյ եւեթ զՍմբատ զի անկասկած թագաւորեսցես. Իսկ Գագիկ թէպէտ եւ այնուհետեւ ոչ հաւատայր նմա. այլ խորհէր զերծուցանել զանձն ՚ի ձեռաց նորա. բայց առ երեսս ցուցանէր զինքն հաւատալ եւ գուն գործել ըմբռնել զՍմբատ:
       Ապա իբրեւ էանց ձմեռն, եւ բացաւ դուռն գարնան, եբաց եւ ոստիկանն զանգթութեանն պատուհան սրտի իւրոյ` որ զայն ձմեռն փակեալ պահէր, եւ ժողովեալ զամենայն զօրս իւր. եւս եւ զզօրս հայոց` զօրս ՚ի ձեռին իւրում ունէր ՚ի միաբանելոյն Գագկայ խաղաց ՚ի վերայ Սմբատայ հանդերձ Գագկայ եւ Գուրգենաւ. եւ եկեալ պաշարեաց զամրոցն Կապուտայ յորում նստէր Սմբատ սակաւ զօրօք: Եւ իբրեւ անցին աւուրք երկու զորք նորա առ հասարակ սկսան ահագին իմն թնդմամբ ձայնի նետաձգութեանց եւ քարաձգութեանց զաղմուկ շփոթի յուզել զպարսպաւ. որպէս թէ կամիցի կլանել զնա. Իսկ որք ՚ի ներքո էին յամրոցի անդ` ոչինչ շփոթեցան. այլ` կարգ եդեալ ՚ի մէջ իւրեանց` յառաջոյ կացուցին զայնոսիկ որք կորովիքն էին ՚ի նետաձգ ութիւնս եւ քաջաբազուկք ՚ի պարսաքարել . եւ զայլսն կարգեցին զկնի` օգնականս նոցա: Եւ ապա իւրաքանչիւր ՚ի նոցանէ անվրէպ կշռութեամբ արձակեալ զնետս եւ զքարինս ՚ի յանդիմանակացս իւրեանց. անդէն առ ետեղ սատակէին, եւ զմիմեամք արկանէին. եւ այնչափ սաստիկ եղեւ կոտորած նոցա, մինչեւ դիականց անկելոցն` իբրեւ բլուր բարձրանալ առ ամրոցաւն:
       Տեսեալ Յուսուփայ, եթէ զօրք իւր յանխնայս կոտորին յառաջ մատոյց զզօրս հայոց եւ սկսաւ քաջալերել զնոսա, տեսանէ՞ք ասէ, քանի քաջք են հայք. եւ արդ ցուցջիք եւ դուք զքաջ ութիւն ձեր: Բայց քանզի նետաձիգք եւ պարսաւորք` որք ՚ի բերդի անդ էին, ՚ի մաղէ ոչ վրիպեցուցանէին, զզօրս հայոց եւս որք նետաձիգ լինէին առ նա, չարաչար հարուածովք տապաստ յերկիր կործանէին:
       բ. Զայսպիսի կոտորած քրիստոնէից տեսեալ Սմբատայ` դադարեցոյց զհարուածսն. վասն իմ է ասէ այս աղէտ թշուառութենէ, որ զեղու ՚ի վերայ քրիստոնէից, այլ արդ` լաւ իցէ. զի ես մեռայց, քան թէ կորիցէ այդչափ ժողովուրդ այ: Զայս խորհեալ , եւ վասն փրկ ութեան նոցա հոգացեալ եւ զիւր անցաւոր կենացս փրկ ութիւն անտես արարեալ, հաստատեաց ՚ի մտի դնել զանձն ՚ի վերայ նոցա: Խնդրեալ ապա յոստիկանէն յետկար երդման վասն խնայելոյ ՚ի կեանս իւր եւ ՚ի զօրսն` որք ընդ իւր էին յամրոցի անդ էջ առ նա: Եւ նորա նենգութեամբ եւ առ երեսս պատուեալ զնա` զգեցոյց նմա զհանդերձ փառաց. զի ցուցցէ նմա. թէ հաւատարմութեամբ պահէ զերդումն իւր. այլ ՚ի սրտէ խորհէր բառնալ փութով զկեանս նորա: Բայց քանզի համարէր եւս, թէ նա բազում գանձս ունի ՚ի թաքուն տեղապահեստի, առ ժամանակ մի փաղաքշութեամբ վարէր ընդ նմա իւր ընդ բարեկամի, մինչեւ կարասցէ տեղեկ ութիւն ինչ ունիլ զգանձուց նորա:
       Եւ ակայն արքայն Սմբատ ` որ բազում անգամ ՚ի բազում իրս զփորձ առեալ էր նենգ ութեան խորհրդոց եւ բանից եւ գործոց բայց ՚ի ներքուստ ամենեւին ոչ հաւատայր ՚ի նա. այլեւ յամենայն ժամ ՚ի կասկածի կայր` թէ գուցէ յանկարծակի դարան գործեալ` կապեսցէ զնա, եւ կամ սպանցէ: Եւ առ փոքր մի անվրդով կալոց յայսպիսի վարանմանց սրտի իւրոյ` պատճառանօք իմն մեկնեալ ՚ի նմանէ` գնաց ՚ի Շիրակ գաւառ:
       Սոյնպէս եւ Գագկայ տեսեալ զաղէտս տարակուսանացն Սմբատայ, եւ զլքումն սրտի իշխանացն հայոց, անկաւ յանհնարին կասկածանս վասն կենաց անձին. եւ զմտաւ ածեալ զամօթ նախատանայ իւրոց` ոչ եւս կարէր հանդուրժել: Ապա յանկարծակի իմն յանակնկալ ժամու ելեալ յերիվար իւր` փախեաւ ՚ի ձեռաց Յուսփայ հանդերձ եղբարբ իւրով Գուրգենաւ. եւ աճապարեալ անկաւ յամուրս աշխարհին իւրոյ` ՚ի Վասպուրական: Զայս զգացեալ Յուսփայ` կապեաց զմնացեալ նախարարսն հայոց ՚ի շղթայս, ընդ որս եւ զԱշոտ սպարապետ եւ այնպէս պահեաց զնոսա զամս ինչ:
       Երկուցեալ ապա Յուսփայ թէ գուցէ չարիս ինչ կրեսցէ ՚ի Գագկայ ՚ի միաբանիլ նորա ընդ Սմբատայ, հնարիւք իմն հրաւիրեալ առ ինքն զՍմբատ` հանդերձ նովաւ չու արար գնալ ՚ի Դուին քաղաք. եւ ՚ի ճանապարհի անդ կապեաց զնա երկաթի շղթայիւք. եւ տարեալ ՚ի Դուին` եդ զնա ՚ի խոր եւ ՚ի խաւար բանտի. ուր եկաց նա ամենայն մի մինչեւ ցմիւս գարունն առանց անկողնոյ, եւ առանց բաւական կերակրոյ. զի միայն հաց եւ ջուր տային նմա ՚ի կերակուր. եւ զայն եւս չափով. զի ցանկային այսպիսեօք խախտել զնա եւ ՚ի հաւատոց:
       գ. Յետ տարւոյ միոյ առել ոստիկանին զզօրս իւր` գնաց ՚ի վերայ ամրոցին Երնջակայ, որ ՚ի Գողթան գաւառի, ընդ իւր տարաւ եւ զարքայն Սմբատ ծանր շղթայիւք ՚ի մտի եդեալ խլել եւ յատակել զամրոցն, եւ զբնակիչս նորին վարել ՚ի գերութիւն, մանաւանդ զտիկնայս մեծամեծաց, յորս երեւելի էին մայրն Սմբատայ Սիսակեանց. եւ կին նորա` որ էր քոյր Գագկայ Բռնաւորի. եւ կին Սահակայ եղբօր նորին Սմբատայ, եւ այլ եւս ազատ կանայք, թող զբազում որդիս նախարարց, որք զօղեալ կային անդ:
       Բայց իբրեւ ոչինչ կարաց առնել ամրոցին, դառնացաւ յոյժ յոյժ ՚ի սրտի իւրում. եւ եհեղ զամենայն մաղձ բարկ ութեան իւրոյ յարքայն, եւ սկսաւ չարչարել զնա դառն տանջանօք: Եւ նախ հրամայեաց յանդիման կացուցանել զնա հայոց եղելոց ՚ի բերդի, եւ գան հարկանել զնա առաջի նոցա, եւ այպանել եւ ծիծաղիլ զնովաւ: Եւ ապա կարգեաց ՚ի վերայ նորա բազում դահիճս, զի ընդ ժամս ժամս զանազան խոշտանգանօք տանջեսցեն, եւ ջանասցեն ածել զնա յուրաց ութիւն հաւատոյ, պատուէր տուեալ նոցա զգուշանալ` զի մի ' փութով մեռցի:
       Եւ յետ այսորիկ կարի իմն նուազեցոյց զկերակուր եւ զըմպելի նորա. թէպէտ եւ նա ինքն բազում անգամ կամովին իսկ զրկէր զանձն իւր անտի. զի առաւել սաստկասցին տանջանք իւր. քանզի տեսեալ նորա` թէ այսչափ անողորմ են մարդիկ, փրկչին իւրում միայն ընծայեաց բոլոր զկեանս իւր, հանապազ աղաչելով զնա, զի մի ' թոյլ տացէ նմա թուլանալ ՚ի համբերելոյ վասն փառաց անուան նորա, ՚ի պարծանս քրիստոնէական հաւատոցն: Եւ եղեւ անդ տեսչութեամբն Աստուծոյ պատահիլ քահանայի միոջ յայլ իմն կերպարանս ծպտելոյ. որ եւ գտեալ դիպուկ ժամ` խոստովանեցոյց զնա, եւ հաղորդեցոյց սուրբ խորհրդոյ . որով եւ լցաւ ուրախութեամբ հոգի նորա, մինչեւ մոռանալ զտառապանս տանջանաց իւրոց:
       դ. Զկնի բազում կտտանաց եւ խոշտանգանաց երկարելոց` հրամայեաց ոստիկանն տանջանս մահու տալ երանելւոյն, եւ չարաչար տուայտանօք խեղդել զնա ՚ի հրապարակի: Ապա ժողովեալ դահճաց ՚ի վերայ նորա, եւ առեալ ՚ի նմանէ զթաշկինակն նորա` վարոցօք մղեցին զայն բռնի ՚ի բերան նորա ընդ փողսն ՚ի ներքս` արգելուլ զշունչ նորա: Եւ յետոյ արկին գելարան ՚ի կզակս նորա (այն է թահտաքիւլէ, կամ քէլէփչէ ) եւ առատկօք պնդեցին զայն ՚ի պարանոց նորա: Զկնի այսորիկ բեռինս եդին ՚ի վերայ գլխոյ նորա. եւ ապա արք տասն իբրեւ զվէմս հոլովելով ՚ի վերայ նորա` յաւելուլ զտանջանս նորին: Զայս իբրեւ արարին, այնուհետեւ բերան արտաքոյ բնութեան ՚ի սարսափելի տանջանս երանելւոյն. զի յերկարել տակաւին շնչոյ նորա` մատուցին ՚ի ծածուկ անգամս նորա կտտանս եւ չարչարանս անողորմս եւ քստմնելիս. անհնարինս եւ անասելիս: Եւ ապա մինչչեւ էր իսպառ հատեալ շնչոյ նորա, խողխողեցին զնա, եւ հատին սրով զգլուխ նորա :
       Իբրեւ լցաւ ցանկ ութիւն սրտի ոստիկանին, հրամայեաց տանիլ զմարմին նորա ՚ի Դուին, եւ ՚ի փայտի իբրեւ ՚ի խաչի բեւեռօք պրկել զնա ՚ի նախատինս բոլոր ազգին: Բայց Աստուած բազմօք փառաւորեաց զնա յետ մահու նորա. քանզի ըստ որում լուայ յականատեսից եւ յանհաւատից իսկ ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս, լոյս պայծառ երեւեցաւ ՚ի վերայ մարմնոյ երանելւոյն. եւ հող երկրին` ուր հեղաւ արիւն նորա, բժշկութիւնս կատարէր ախտաժետաց. զայս բժշկ ութիւն աչօք եւս տեսի ասէ. մինչեւ ոմանք ՚ի հեթանոսաց ՚ի տեսանելն զայսպիսի նշանս` դարձան ՚ի հաւատս Քրիստոսի, եւ մկրտեցան: Ահա եւ բանք նորին Յովհաննու կաթողիկոսի. ՚Ի տեղւոջ անդ ասէ` յորում զերանելի եւ զերջանիկ թագաւորն բեւեռակապ ՚ի փայտին բարձու պրկեալ էին, ոմանք ՚ի հաւատացելոյ` եւ յանհաւատից եւս` ասէին տեսանել լոյս ճառագայթաւէտ վառեալ իբրեւ զճրագ ճաճանչաւոր նշողիւք հարուսի ՚ի վեր քան զգլուխ թագաւորի կշռադատեալ հաւասար նմին: Եւ որք ասէինն զայս, ստուգութեամբ իմն հաւաստի զբանն առնէին: Բայց մեք զայսոսիկ ՚ի տեսօղս անդր թողացուցեալ եւ զօրս աչօք իսկ տեսեալ է մեր` ոչ դանդաղեսցուք պատմել. վասն զի հող երկրին յորում ՚ի պատուական մարմնոյն աչիւք կորանի կաթեալ իջեալ էր, բազում բժշկ ութիւնս հիւանդաց եւ վտանգելոց եւ ախտաժետաց կատարէր: Եւ սակս այսոցիկ նշանաց ոմանք ՚ի հեթանոսաց անտի ՚ի հաւատս քրիստոսականս զանձինս վերածէին. եւ աւազանին լուսով վերստին ծնանէին ՚ի հոգին սուրբ աստուծոյ: Այս մեծ նահատակ ութիւն երջանիկ թագաւորին մերոյ Սմբատայ եղեւ յամի տեառն. 914. եւ ՚ի թուին հայոց յկդ. յապրիլի. 16. ընդ յայսմաւուրաց: Իսկ ամք իշխանութեանն` զորս եկաց Սմբատ ՚ի թագաւորութեան, հաշուեալ ՚ի մահուանէ հօր նորա Աշոտոյ Առաջնոյ, եղեն ընդ ամենայն իգ:
       ե. Յետ սպանանելոյ ոստիկանին Յուսփայ զՍմբատ արքայ հայոց առ ամրոցաւ Երնջակայ, սաստկացուցին զօրք նորա զմարտ պատերազմին ՚ի վերայ ամրոցին զաւուրս բազումս. այլ ոչինչ կարացին առնել: Եւ ապա նենգութեամբ ոմանց հնարս գտել յանկարծակի իմն մտին ՚ի գիշերի բազում աղմկաւ ՚ի քաղաքն . եւ դիմեալ ՚ի փողոցս` խորտակեցին զդրունս տանց, եւ դղրդեալ խռովեցուցին զամենեսին. եւ եղեւ աղաղակ մեծ, եւ աղմուկ շփոթից անհնարին, եւ գոչիւն վայից զարհուրելի: Եւ ապա յարձակեալ նոցա ՚ի տունս տունս արարին կոտորած սարսափելի : Եւ եղեւ ՚ի մերկանալ առաւօտու ընդ ծագիլ ծայրակարմիր արեւուն` կարմրացեալ երեւեցաւ քաղաքն արեամբ սպանելոյն: Իսկ զօրացն հատընտիր արարեալ զմնացորդս մարդկան` զանպիտանսն եւ զտգեղսն սրոյ ետուն ճարակ. իսկ զառոյգսն եւ զգեղեցիկսն գերեցին: Սոյնպէս եւ զկանայս մեծատանց հանդերձ մանկամբք նոցին գերի վարեցին. եւ յաւարի առեալ զամենայն խորշս քաղաքին` ելին անտի, եւ գնացին ՚ի Դուին քաղաք: Անդ մատնեցան փափկասուն կանայք գերեալք ՚ի բազում նեղութիւնս եւ ՚ի տառապանս որպէս զի ոք ՚ի նոցանէ (ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս ) երեւեալ լինէր, թէ ո՞ր տիկինն իցէ. կամ ո՞ր նաժիշտն. եւ որ նախ քան զայս գրգեալք եւ գգուեալք էին ՚ի գահաւորակս իւրեանց. այժմ մատամբք իւրեանց վաստակէին, եւ զպէտս ոգեպահին այնուիկ վճարէին. վասն զի առան գանձք նոցա, եւ աւար հարան զարդք եւ կազմուածք տանց. եւ այսպէս կոծ եւ աղաղակ եւ կականումն եւ ճիչ բազում յարքունական ապարանս նոցա լսելի լինէր: Ուր եւ ՚ի դառն տառապանաց մեռան բազումք ընդ որս եւ մայրն Սմբատայ եւ Սահակայ Սիսակեանց, եւս եւ ստնդիաց որդի նորին Սմբատայ, եւ երկոքին թաղեցան առ դրան մեծի եկեղեցւոյն Դունայ:
       Իսկ Յուսփայ ընդ մեծի մասին տիրեալ աշխարհին` եդ պահապանս եւ զօրս իւրաքանչիւր գաւառաց յազգէն պարսից. եւ ինքն բազում գերեօք չոքաւ յԱտրպատական աշխարհ, ընդ իւր. տարեալ եւ զերկոսին տիկնայս` զկանայս երկուց եղբարց` Սմբատայ եւ Սահակայ Սիսակեանց. որոց մին այսինքն Սմբատ էր յայնժամ ՚ի կողմանս Վասպուարականի առ աներոյ իւրում Գագկայ արքայ անուանելոյ, եւ միւսն ՚ի կողմանս Գուգարաց: Երկոքին սոքա եղբարք իբրեւ լուան զգերիլ կանանց իւրեանց, եկին առ միմեանս եւ խորհեցան յարձակիլ ՚ի վերայ թշնամեացն, եւ ազատել զնոսա. բայց մինչեւ էր նոցա աճապարեալ, նոքա վարեալ եղեն յԱտրպատական եւ յորժամ ոչինչ կարացին առնել, ՚ի մի սիրտ միաբանեցան, եւ ժողովեալ քանի մի արս` բազում տագնապ հասուցին թշնամեաց իւրեանց եւ վանեցին զնոսա, որք տիրեալ էին ՚ի կողմանս Սիսակեանց. եւ կալան զսեփական աշխարհն, օգնական ունելով եւ զայլ եւս երկոսին եղբարս իւրեանց զՎասակ եւ զԲաբգէն: