Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Դառնացւոյ յոյժ Յուսուփ պարսիկ ոստիկան Ատրպատականի ընդ գործս քաջութեանն Աշոտոյ` կրճտէր զատամունս իւր ՚ի վերայ նորա. այլ երկուցեալ ՚ի նորուն զօրութէ, եւ ընկճեալ ՚ի բազում հարուածոցն զոր հասոյց նա ՚ի զօրս իւր, ոչ համարձակէր խաղալ ՚ի վերայ նորա: Իսկ իբրեւ ետես, թէ նախարարք եւ իշխանք հայոց առհասարակ անմիաբան լեալ, եւ ընդ միմեանս մարտուցեալ` յաւէր դարձուցանէն յաշխարհն իւրեանց, ժամ պատեհ համարեցաւ յարձակելոյ ՚ի Հայս: Ապա հրաման եհան ընդ ամենայն աշխարհ Ատրպատականի եւ պարսից առ ամենայն կուսակալս կողմանց կողմանց, ժողովել զզօրս, եւ խաղալ ասպատակութեամբ յաշխարհն Հայոց, կոտորել եւ գերել զազգն առ հասարակ, եւ քանդել զերկիրն ամենայն:
       Եւ ահա մինդեռ նախարարք հայոց զմիմեանս կոտորէին, եւ զաշխարհս իւրեանց աղարտել ջանային, հեղեղք զօրացն Յուսփայ եւ կուսակալացն պարսից յորդեալ ՚ի Հայաստան` սկսան ողողել համօրէն զերեսս երկրի. եւ նախ ձեռն արկեալ ՚ի գեօղս եւ յաւանս` փութացան կլանել զամենայն: Յորոց յանհնարինս տագնապեալ գիւղականաց եւ շինականաց` փախեան ՚ի քաղաքս եւ յամուր տեղիս. եւ բազումք չկարացեալ ճողոպրել զանձինս` անկան յանապատս եւ ՚ի լերինս եւ ՚ի քարանձաւս, ոչինչ առեալ ընդ իւրեանս. այլ` ոմանք մերկ, ոմանք բոկոտն, եւ ոմանք բացագլուխ. վասնորոյ եւ անխնամ եւ անդարման մնացեալ ՚ի սովոյ տագնապէին. եւ զի ձմեռնային էր ժամանակն, ոմանք ՚ի բքոյ ձեանց ծածկէին, ոմանք ՚ի ցրտոյ սառէին, եւ ոմանք ՚ի յաջորդել ամառան` ՚ի տապոյ լքեալ մեռանէին ոմանք հիւանդացեալ կիսամեռ անկանէին , եւ ոմանք ՚ի գայլոց յետս նահանջեալ ՚ի սուր անողորմից մատնէին, եւ բազումք եւս` մանաւանդ թէ անհամար ոգիք չկարացեալ փախչիլ` անկանէին ՚ի ձեռս թշնամեաց:
       բ. Իսկ թէ զի՞նչ անցք անցուցին ընդ նա թշնամիքն, անպատմելի է. զոմանս ՚ի նոցանէ` որպէս ասացաք` սրոյ ճարակ տային. եւ զոմանս կապեալ ձեռս ՚ի յետս ՚ի գեր ութիւն վարէին. եւ ՚ի գերելոց անտի զպառաւունս եւ զծերս ընդ միմեանս կապեալ` ՚ի միասին ընդ մէջ կարէին . եւ զստնդիաց տղայս` ՚ի գրկաց մարց իւրեանց յափշտակեալ` զգետնի հարկանէին: Զյղի կանայսն վասն ծանրութենէ նոցին ընդ ստիւք կոխոտեալ սպանանէին. եւ զոմանց զորովայնն պատառեալ` զյղացեալն յարգանդէ ՚ի բաց կորզէին, եւ ընդ օդս զընկենուին: Զմանկունս ՚ի հարց իւրեանց բաժանէին, եւ զեղբարս ՚ի հարազատաց իւրեանց տրոհէին, զկին յառնէ քարշեալ տանէին եւ զհարսն ՚ի սկեսրէ իւրմէ յափշտակէին: Եւ անդ էր ապա (ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս ) տես ութիւն ողորմելի, եւ ողբք անհանդուրժելի, եւ լալումն անտանելի, եւ բաղխումն կրծից, եւ կքումն արտեւանաց. եւ դողումն անձին, եւ սարսափումն սրտի, եւ ճչումն կոծոյ, եւ ցտումն գեղոյ, եւ խզումն հերաց:
       Յետ այսորիկ ապա ճապաղեալ ընդ բոլոր աշխարհն Հայոց անբաւ եւ անթիւ ասպատակիչ զօրացն ամենեւին առանց խնայելոյ ըստ նախակարգելոցդ յամենայնին զնոյն անցս անցուցանէին ՚ի գիւղս եւ յաւանս, տանջանօք եւ սպանմամբ, գերութեամբ եւ յափշտակութեամբ, բաց յայնց` որք յամուր քաղաքս ապաստանեալ էին: Եւ զի ՚ի մէջ այնժափ բազմ ութեան յափշտակելոյ եւ կապելոց կային յոլով մեծատունք, զամենայն օր ժամանէ ՚ի ժամ պէսպէս տանջանօք խոշտանգէին զնոսա. զի ցուցցեն զգանձս իւրեանց. եւ յետ առնլոյ ՚ի նոցանէ զամենայն զոր կամէին, եթէ պիտանացու համարէին զնոսա` պահէին ՚ի վաճառել իսկ եթէ տկար կամ անպէտ, անդէն առ ետեղ խողխողէին, կամ նետահար կորուսանէին:
       Եւ քանզի ՚ի յորդել նոցա յաշխարհս մեր, վասն այնչափ բազմ ութեան նոցա` կերակուրք պակասեցան, ոչինչ գրեթէ տային այնուհետեւ գերելոցն յուտել, եւ այսու բազումք ՚ի դրունս մահու հասանէին. բայց եւ ոչ այնպէս լինէր նոցա իբրեւ զմարդ մեռանիլ. զի նախ քան զմեռանիլ նոցա գերիչք նոցին վասն շրջելոյ զնոսա ՚ի հաւատոց դառն տանջանօք եւ զարհուրելի մահուամբ սպանանէին զնոսա. Զոմանս կենդանւոյն թաղէին ՚ի հող եւ զոմանս ընդ ծանրութեամբ բեռանց ճմլէին. զոմանս ոտնհարութեամբ թաւալելով ուշաթափ հեղձուցանէին, եւ զոմանս յուժգինս պրկելով ճարճատեալ խեղդէին, զոմանս ՚ի մէջ առեալ` ՚ի կրծից ՚ի վայր սրով ճեղքէին, եւ մինչդեռ շունչք նոցա ՚ի նոսա էին, զլեարդն արտաքս կորզէին եւ բաժանէին, եւ զոմանս իբրեւ զտունկս ծառոց ոստաքանց արարել ՚ի ձեռաց եւ յոտից եւ ՚ի բոլոր անդամոց ծայրատէին :
       Զոմանս կապեալ պարանօք յերկուց ծայրից, այսինքն ՚ի գլխոյ եւ յոտից` (որով գլուխք նոցա ընդ ոտս կցէին ) սաստիկ բռնութեամբ այսր անդր ձգձգէին. եւ ՚ի լուծանիլ միջացն` սրով ընդ մէջ կտրէին. որոց ոմանք կէս անձամբ խլրտելով ՚ի վերայ հատածի միջոյն` գլորեալ վախճանէին: Զոմանս յերկիր գաւառացուցեալ` արջառաջլօք յորովայն եւ ՚ի կողս հարկանէին, եւ ապա մինչեւ ցաւանդել շնչոցն ՚ի քարշ տանէին, եւ զոմանս ընդ իւրաքանչիւր անդամոց նոցա կացնով կամ վաղերբ ջարդէին :
       Զոմանս յոտից նոցին զծառոց գլխ ՚ի վայր կախեալ գանէին. եւ զոմանս ընդ դիակունս կապեալ` այնպէս թողուին: Եւ զայլ բազմադիմի աղէտս թշուառութեանց հասուցանէին, զորս ոչ հանչուրժէ սիրտ մարդոյ խորհիլ. թողում գրել զօրս ոչ հանդուրժէ սիրտ մարդոյ խորհիլ. թողում գրել աստ զանլսելի գործող ութիւնս նոցա արտաքոյ բնութեան:
       գ. Զկնի այսչափ դառնաղէտ հարուածոց, զորս արարին ընդ Հայս ասպատակք հինիցն պարսից, ապրեցուցեալ զբազումս ՚ի նոցանէ` ածին ՚ի Դուին քաղաք առ Յուսուփ ընդ հրամանի նորա. զի նա պատուիրեալ էր նոցա` մի սպանանել զառոյգ անձինս, թէ արք իցեն` եւ թէ կանայք: Իբրեւ յանդիման եղեն նոքա առաջի Յուսփայ, խօսեցաւ ընդ նա քաղցրութեամբ եւ ասէ. եթէ թողուք զհաւատս ձեր, թողում եւ ես զձեզ, եւ դարձուցանեմ զստացուածս ձեր առ ձեզ, եւ յաւելում տալ ձեզ բազում ինչ. ապա թէ ոչ լսիցէք ինձ, չարաչար մահուամբ կորուսանեմ զձեզ: Իսկ նոքա զօրացեալ ՚ի շնորհացն Քրիստոսի` յայտնի խոստովան եղեն, եւ միաբերան աղաղակեցին. քրիստոնեայ եմք, եւ ո'չ թողումք զՔրիստոս: Եւ ՚ի ստիպել զնոսա վերստին բանիւք քաղցրութեան, եւ ապա սպառնալեօք եւ պէսպէս տանջանօք, իբրեւ ետես թէ նոքա հաստատուն կան ՚ի հաւատս հրամայեաց խողխողել զնոսա սրով:
       Յորժամ սոքա այսպէս դառն խոշտանգանօք սպանեալ լինէին, ասպատակքն Յուսփայ հետզհետէ զայլ եւս բազումս ՚ի ցրուել հայոց ՚ի զանազան տեղեաց կապեալ ձեռօք ՚ի Դուին խաղացուցանէին. եւ ընդ նոսա եւս զնոյն անցս անցուցանէին: ՚Ի մէջ նոցա կային եղբարք երկու յազգէ Գնունեաց, միոյն անուն Դաւիթ, եւ միւսումն Գուրգէն, երիտասարդք գեղեցկադէմք վայելչահասակք եւ զօրաւորք . զսոսա ջանայր ոստիկանն բազում խոստմամբք դարձուցանել ՚ի հաւատոցն. գիրկս արկանէր զնոքօք, համբուրէր եւ աղաչէր. եղբայր իւր կոչէր զնոսա, եւ զկէս տէր ութեան իւրոյ առաջի դնէր նոցա: Բայց տեսեալ` թէ նոքա ոչինչ անսային նմա , այլ հանապազ զՔրիստոս ՚ի բերանի ունելով խոստովանէին` թէ քրիստոնեայ եմք եւ որդիք եկեղեցւոյ, բարկացեալ ՚ի վերայ նոցա` յղեաց ՚ի հրապարակ քաղաքին հատանել զգլուխս նոցա առաջի բազմութեան:
       Եւ իբրեւ ածան նոքա անդր, մատեաւ դահիճն առ երէց եղբայրն, եւ կամէր նախ զնա գլխատել. իսկ նորա աղաչեալ զդահիճն` խնդրեաց յառաջագոյն ՚ի կրտսերն մատչիլ. զի երկեաւ` թէ գուցէ տեսեալ նորա զմահ իւր` զանգիտեսցէ ինչ. զի դեռեւս չկայր քսան ամաց: Եւ ապա դարձուցեալ ՚ի նա երէց եղբօրն զերեսս իւր` ասէ. եղբա'յր իմ, մատո ' զքեզ ողջակէզ սիրոյ Քրիստոսի, որ մատեաւ ողջակէզ վասն մեր. եւ նորա ամենայօժար սրտիւ մատուցեալ առաջի սրոյն` կատարեցաւ. նոյնպէս ապա եւ երէցն:
       Դէպ եղեւ ոմանց յասպատակացն պարսից ածել զբազում գերիս առաջի կուսակալի միում Յուսփայ. եւ ՚ի յորդորել նորա զնոսա ուրանալ զհաւատս` իբրեւ ոչ առին նոքա յանձն, յետ բազում տանջանս մատուցանելոյ նոցա` հրամայեաց ՚ի մի խումբ ժողովել զնոսա իբրեւ պսակ բոլորակաձեւ, եւ շուրջ ընթանալով զնոքօք` հատանել զգլուխս նոցա: Կայր ՚ի մէջ սոցա մանուկ մի իբր եօթնեւտասն ամաց` զուարթատեսիլ եւ պայծառ դիմօք` Միքայէլ անուն` յաշխարհէն Գուգարաց, յոր հայեցեալ ամենեցուն` որք շուրջն կային , մորմոքէին ՚ի վերայ նորա. եւ ոչ կարացեալ հանդուրել` բուռն հարին զնմանէ, եւ յափշտակեցին զնա ՚ի միջոյ բոլորելոցն. զի մի ' եւ նա սպանցի ընդ նոսա: Իսկ նորա տեսեալ զինքն զատեալ ՚ի խմբէ երանելեացն` ո'չ կարաց հանդարտիլ. այլ` յանկարծակի ճողոպրեալ զանձն ՚ի ձեռաց նոցա` դիմեաց առ ընկերս իւր, եւ կատարեցաւ սրով: Եւ վասն ամի սոցա` ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի` կարգեցաւ տօն ՚ի. իէ. մարերի ամսոյն. այսինքն ՚ի յունիսի. 3: Թէպէտ ՚ի գիրս Վարդանայ եւ յայսմաւուրսն դնի ՚ի մարերի. ի. եւ ՚ի մայիսի. 27: Բայց գտան եւս ոմանք ՚ի գերելոց անտի, որք կամ առ ահի տանջանացն, կամ ՚ի ցանկութենէ ընչից, եւ կամ ՚ի սիրոյ անցաւոր փառաց` ուրացան զհաւատս իւրեանց. եւ փոխանակ մեծանալոյ անկան ՚ի յետին աղքատ ութիւն եւ ՚ի թշուառութիւն. մինչեւ ՚ի դրունս տանց շրջիլ, եւ հաց մուրանալ նոցա. որպէս գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս:
       դ. Այլ ՚ի յասպատակել անդ զօրացն Յուսփայ եւ կուսակալացն պարսից, մօտակայ դրացիք աշխարհիս մերոյ` զանազան ազգք քրիստոնէից` յոյնք եւ եգերացիք, եւս եւ հայք գուգարացիք եւ ուտէացիք, եւ հիւսիսաբնակք` որք կային առ ոտամբ Կովկասու, տեսեալ ` թէ հուր թշնամեացն տոչորէր եւ լափէր զաշխարհս մեր, ՚ի կասկածի եղեն, թէ գուցէ հուրն այն եւ յինքեանս տարածեսցի: Վասնորոյ խորհուրդ արարեալ` փոյթ ՚ի մէջ առին գործել զայն ինչ, զոր գործեն շիջուցիչք հրդեհից. զի զո'ր օրինակ նոքա ՚ի սաստկանալ հրկիզ ութեան երկուցեալ` թէ գուցէ յառաջ խաղայցէ հուրն, քանդեն եւ փլուզանեն զտունս` որք մօտ են, սոյնպէս եւ նախայիշատակեալ ազգքդ` երկուցեալ, թէ գուցէ հրդեհ թշնամեացն խաղայցէ եւ ՚ի վերայ իւրեանց , ՚ի միասին առ հասարակ յարձակեցան ՚ի վերայ այնց գաւառաց Հայոց` որք էին մօտ ՚ի սահմանս իւրեանց. եւ դիմեալք ՚ի գեօղս եւ յաւանս` զորս միանգամ գտին ՚ի նոսա` առին. եւ զտեղիսն քանդեալ աւերեցին. եւ եթէ ուրեք ոմանք ընդդէմ դարձան նոցա, ՚ի սուր սուսերի մաշեցին զնոսա:
       Տեսեալ զայս նախարարաց մերոց` իւրաքանչիւրօք ՚ի նոցանէ ջանալով պահել զքաղաքս իւրեանց` ելին ընդդէմ նոցա պատերազմաւ. բայց քանզի անհամար էին բազմութիւնք նոցա, եւ տէր ամփոփեալ էր զձեռն իւր ՚ի պաշտպանելոյ, վասնորիկ փոխանակ վանելոյ զնոսա` վանեցան ՚ի նոցանէ: Որով առաւել եւս զօրացեալ նոցա` բազում ճապաղիս արեան հեղին, եւ դիակամբք զերեսս երկրի լցուցին: Եւ այսու եւս ոչ շատացեալ` զբազում մօտակայ աշխարհս եւ զգաւառս եւ զքաղաքս հիմնայատակ կործեցին. եւ զեկեղեցիս ՚ի զարդուց մերկացուցեալ` քանդեցին եւ աւերեցին եւ զայն տեղիսն գրեթէ յանկախ անապատ դարձուցին մինչեւ ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի` այնպիսի երեւիլ վայրաց ոմանց, որպէս թէ ոչ ոք իցէ բնակեալ անդ , եւ ոչ եւս անցեալ ումել ընդ այն: Եւ ապա յաւարի առել զամենայն երկրին առ հասարակ` ժողովացին կապույտ կողոպուտ բազում, եւ խաղացուցին յաշխարհ իւրեանց:
       ե. Յայս ամենայն հայեցեալ նախարարացն հայոց` դառնացան անձինս իւրեանց. եւ թողեալ զթշնամիսն յարեան ՚ի վերայ միմեանց. եւ զօրս թշնամիք մեր ոչ քանդեցին, ոք յաւէր ապականութեան դարձուցին. Եւ այսպէս (ըստ ասելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի ) անմարդացեալ եւ անզաւակացեալ, խոպանացեալ եւ անշքեղացեալ այնուհետեւ աւանք եւ շէնք մեր եղեն իբրեւ զանդաստան մացառախիտ. եւ ցամաքեցան բողբոջ բուսոց արտավարաց եւ արօտից, եւ քաղաքք մեր կործանեցան առ ՚ի չգոյէ բնակչաց, եւ երկրագործք մեր սպառեցան, եւ սուգ զգեցան. եւ այսպէս ծածկեցին զմեզ անարգանք մեր. եւ ՚ի մեզ բովանդակեալ լցաւ մարգարէութիւնն Եսայեայ. եթէ երկիր ձեր աւերակ. քաղաքք ձեր հրձիգ. զաշխարհս ձեր առաջի ձեր օտարք կերիցեն. աւերեալ եւ կործանեալ յազգաց օտարաց:
       Թերեւս յայս մասամբ իւիք եւ բան նախագուշակ տեսլեան Մեծին Ներսիսի. զի եկին հասին ՚ի վերայ մերոյ աշխարհիս, միահաղոյն բեկումն, ահ, երկիւղ, շարժմունք եւ դողումն յամենայն կողմանց. եւ եղիցի (ասէ ) երկիրս Հայաստանեայց որպէս զծառ տերեւաթափ. նեղ ութիւն ՚ի վերայ նեղութեանց, եւ հալածումն իւրաքանչիւր բնակութեանց. ելցեն ամենեքին ՚ի գեղեցիկ ապարանից, եւ թաքիցեն ընդ վիմօք, ընդ նեղ եւ ընդ դժուար յարկօք, եւ ՚ի խորս: Անդ եղիցին արհաւիրք ահից. եւ հեղցի սաստիկ եւ խիստ բարկ ութիւն որպէս զկարկուտ յերկնից անհնարին իջեալ. եւ ոչ լիցի յարկ բնակութեան. եւ ապրեալ ոչ ոք իցէ ՚ի բարկութենէ. եւ մնացեալք սակաւաւորք եղիցին իբրեւ զոչխարս մոլորեալս, եւ ոչ ոք իցէ` որ ժողովեսցէ զնոսա: Եղո'ւկ, որ դիպիցի յաւուրսն յայնոսիկ. զի զարթուսցէ տէր յարեւելից զազգ ժպիրհ, որ անարգեսցէ զմեծս եւ զփոքունս, եւ զպատուաւորս որպէս անասուն համարեսցին, եւ ոչ ումեք դնիցեն. եւ ոչ ոք համարձակեսցի ելանել ընդդէմ նոցա ՚ի պատերազմ. եւ որք մարտիցեն ընդ նոսա, ՚ի փախուստ դարձցին. ընդ այնմ , եթէ տէր տկար առնէ զհակառակորդս նոցա. եւ այլ եւս` եթէ դարձուցեր զօգ նութիւն ՚ի սրոյ նորա: Գերեսցեն զարդս եւ զսպաս սուրբ եկեղեցեաց, շարժեսցեն պիղծ եւ խառնակ ձեռօք. կոտորեսցեն զարս, եւ խառնակեսցեն ընդ կանայս . զերիտասարդս, զկուսանս եւ զմանկունս տարցին յաշխարհս հեռաւորս. տագնապ եւ տառապանք եւ նեղ ութիւն հասցեն աշխարհիս յազգէ յայսմանէ: Այս են բանք տեսլեան Մեծին Ներսիսի: