ա.
Տարերք
ամենայն
հայեցել
՚ի
վերայ
թշուառութեանց,
որք
եղեն
յաշխարհիս
Հայոց,
ոչ
ցուցին
մեզ
զքաղցր
դէմս,
այլ
ինքեանք
իսկ
ընդ
հարուածոցս
դաժանութեանց
(ասէ
Յովհաննէս
կաթուղիկոս
)
յեղափոխեցին
՚ի
մեզ
զդառնարկ
ութիւն
չարի:
Նախ
առաջին`
երկիր,
որ
համարի
մայր
հասարակաց
հողածնելոց,
ոչ
եւս
մատոյց
կաթն
որդւոց
իւրոց.
զի
յետ
հարուածոց
թշնամեացն`
ո'չ
եւս
եբեր
զպտուղ
իւր
ընդ
առաջնոյն.
զի
գրեթէ
յամենայն
տեղիս
ծառք
վտտեալ
ցամաքեցան,
եւ
անբեր
մնացին.
եւ
բազումք
՚ի
նոցանէ
իսպառ
չորացան.
եւ
արտք
առ
հասարակ
փոխանակ
յիսուն
տալոյ`
հազիւ
ետուն
տասն.
եւ
խոտք`
որք
նախ
զանասունս
պարարէին,
յայնմհետէ
նիհարացուցաէին
զնոսա:
Սոյնպէս
եւ
ջրոյ
տարր
փոխանակ
զովացուցանելոյ`
եցոյց
զդաժա
նութիւն
անհնարին.
քանզի
հեղեղք
տարապայմանք
զեղեալք
եւ
յորդորեալք`
ողողեցին
եւ
յապակա
նութիւն
դարձուցին
զբազում
տեղիս.
եւ
զյոլով
գիւղօրէս
քանդեցին.
եւ
զանհամար
կենդանիս
հեղձուցին:
Եւ
կարկուտք
եւս
ահագին
արտաքոյ
կարգի
յաճախեալ
յոյժ
յայնմ
ամի`
հարին
չարաչար
ոչ
միայն
զսերմանիս,
այլ
եւ
զանասունս,
եւս
եւ
զմարդիկ.
մինչեւ
սպանանել
եւ
զբազումս:
Իսկ
օդն
առաւել
քան
զամենայն
տարերս
սաստկացաւ
՚ի
վերայ
աշխարհին.
զի
յամառնային
ժամանակի
յանկարծակի
իմն
՚ի
սաստիկ
ցրտ
ութիւն
յեղափոխեալ`
սառոյց
զբազում
բացօթեայս.
մանաւանդ
զայնոսիկ`
որք
յանմատոյց
վայրս
լերանց
որջացեալ
կային:
Եւ
եւ
եղեւ
պատճառ
բազում
հիւանդութեանց:
Եւ
դարձեալ
երբեմն
երբեմն
անսովոր
իմն
ուժգնութեամբ
շնչեալ
տապալեաց
՚ի
բազում
տեղիս,
որով
բազումք
մեռան
ընդ
փլատակաւ:
Հուրն
միայն
երեւէր
խնայել.
բայց
երկինք
ոչ
թոյլ
ետուն
նմա.
այլ`
՚ի
ձեռն
կայծակնաց
եւ
շանթից
սրեցին
եւ
սաստկացուցին
զնա
ընդդէմ
մեր.
որով
ոչ
սակաւք
կորեան
քան
զծախեալսն
յայլոց
տարերաց:
Եւ
ահա
այսպէս
նաեւ
տարերք
՚ի
միասին
ընդ
մարդկան
զինեցան
ընդդէմ
ազգիս.
քանզի
Բարեխառն
օդք
(ըստ
Յովհաննու
կաթուղիկոսին
ասացից
)
՚ի
դառնաշունչ
հողմ
շրջեցան.
եւ
քաղցր
եւ
հեշտալի
գարուն
՚ի
ձմերային
սգաւորութիւնս
յեղանակեցաւ:
Յառաջն
երկրագործք
մեր
բազմայորդորք
էին
՚ի
վաստակս
ձեռաց
իւրեանց.
իսկ
այժմ
լքեալք
եւ
ընդարմացեալք:
Յայնժամ
շտեմարանք
զեղեալք.
իսկ
այժմ
դատարկացեալք
եւ
ամաչեցեալք:
Անդ
հօտք
արօտական
ծաղկաւէտ
խայտացեալ.
աստ
խամրեալ`
եւ
յոյժ
պակասեալ:
Յայնժամ
դաշտք
պարարտութեամբ
լցեալ.
իսկ
այժմ
տխրութեամբ:
Անդ
եւ
հովիտք
բազմացուցեալ
ցորեան .
աստ
կարկտիւ
եւ
չար
ուղխիւք
հեղեղեալ:
Յայնժամ
անձրեւք
քաղցունք
եւ
շահեկանք.
իսկ
այժմ
անպիտանք
եւ
ջաղբք
եւ
թորթորեալք`
յապականեալս
՚ի
հունձս
եւ
՚ի
կալս…
թզենի
ոչ
ետ
զպտուղ
իւր.
որթ
եւ
ձիթենի
ոչ
ետուն
զզօրութիւնս
իւրեանց…
Եւ
այսպէս
ապա
յամենայն
յուսոյ
բարւոյ
զրկեալք`
ծածկեցին
զմեզ
անարգանք
մեր:
բ.
Եւ
արդ`
քանզի
այսպիսի
եւ
այսչափ
հարուածք
հասին
յաշխարհս
հայոց,
որովք
արտավարք
եւ
սերմանօղք
առ
հասարակ
պակասեցան,
եւ
ամենայն
բերք
՚ի
յեղափոխութենէ
տարերաց
խահրեցան,
եւ
ամենայն
լիութիւնք
՚ի
բազմութենէ
թշնամեաց
սպառեցան,
եկն
այնուհետեւ
սով
կորստական
՚ի
վերայ
աշխարհին.
եւ
այնչափ
սաստկացաւ,
մինչեւ
ոչ
գտանել
ումեք
կերակուր
ուտելոյ:
Մեծատունք
եւ
փարթամք
առ
սակաւ
սակաւ
վատնեալ
զստացուածս
իւրեանց
վասն
նկանակի
միոյ
հացի`
կամ
ափոյ
միոյ
գարւոյ`
հասին
՚ի
վերջին
տնանկութիւն,
եւ
՚ի
թշուառ
կարօտութիւն:
Իսկ
աղքատք
ոչ
ունելով
ինչ
տալ
վասն
կերակրոյ`
սփռեցան
՚ի
դաշտս
եւ
՚ի
լերինս`
ճարակեալ
զխոտս.
եւ
առ
քաղցի
կերեալ
՚ի
նոցունց
զվնասակար
բանջարս`
զորս
գտանէին
`
մեռանէին:
Զայն
տեսեալ
այլոց`
ոչ
համարձակէին
այնուհետեւ
ուտել
զայնպիսի
խոտս.
եւ
զի
զանվնաս
ոչ
գտանէին,
յանհնարինս
տագնապէին:
Ապա
հանէին
զհանդերձս
իւրեանց,
եւ
զկարասիս
տանց,
եւ
ընդ
սակաւ
մի
կերակրոյ
տային.
եւ
՚ի
սպառիլ
նոցին`
չունելով
զայլ
ինչ
՚ի
կերակրիլ,
այնուհետեւ
ստիպէին
զո'եւ
իցէ
բանջարս
առանց
խտրելոյ
ուտել
առ
՚ի
մահ
եւ
՚ի
կորուստ
իւրեանց:
Եւ
իբրեւ
ամենայնքն
առ
հասարակ
աղքատացան,
եւ
բանջարք
իսպառ
ծախեցան,
ձեռն
արկին
գտանել
զճճիս
եւ
զորդունս
ուտել:
Եւ
իբրեւ
նոքին
եւս
սպառեցան,
բազմադիմի
աղէտք
տարակուսանաց
հասին
՚ի
վերայ
ամենեցուն,
որով
եւ
բազում
անակնունելի
գործք
գործեցան։
Ոմանք
զորդիս
իւրեանց
վաճառեալ
օտարաց
եւ
թշնամեաց
ցանկային
փոքր
ինչ
կերակուր
առնուլ
եւ
՚ի
պակասիլ
որդւոցն՝
պակասեալ
յամենայնէ
ելանէին
մերկ
՚ի
հրապարակս
եւ
զանցաւորս
աղաչէին,
գոնէ
փշրանս
ինչ
հացի
ընդունիլ
՚ի
նոցանէ,
բայց
նոքին
եւս
ոչ
ունելով
ինչ՝
ոչ
կարէին
տալ,
այլ
ինքեանք
իսկ
՚ի
նոցանէ
խնդրէին։
Եւ
լցան
հրապարակք
մերկ
մուրացկօք
եւ
ոչ
գոյր
ոք՝
որ
կարկառէր
նոցա
ինչ։
Վասնորոյ
եւ
իբրեւ
զմեռեալս
անկեալ
կային
յամենայն
փողոցս
բազմութիւնք
մարդկան՝
արք
եւ
կանայք,
յորոց
ոմանք
պակասեալ
տակաւ
՚ի
շնչոյ՝
մեռանէին։
Եւ
ոմանք
՚ի
շրջիլն
դանդաչմամբ՝
ընդ
միմեանս
ընդհարեալք՝
՚ի
միմեանց
կործանէին
եւ
անդէն
զհոգիս
իւրեանց
աւանդէին։
Զի՞նչ
պարտ
իցէ
ապա
ասել
զդիեցիկ
գիրկընկալ
մանկանց,
որք
՚ի
դիել
զստինս
մարց
իւրեանց`
ոչ
գտանէին
կաթն
՚ի
սնունդ.
որոյ
վասն
եւ
փոխանակ
կաթին
ճիչս
առեալ
՚ի
բերան`
լային:
Իսկ
տղայք
անմեղք
չորաբեկ
հացի
կարօտեալ`
առ
ծնօղսն
աղաղակէին,
եւ
զարտասուս
ընդ
ծնօտս
իւրեանց
իջուցանէին,
եւ
ոչինչ
գտանէին.
վասնորոյ
ոմանք
՚ի
գիրկս
մարց
իւրեանց
շնչասպառ
կորնչէին.
եւ
ոմանք
՚ի
գետնի
թաւալեալ`
հող
ուտէին,
եւ
նովին
ուռուցեալ
մեռանէին:
Եւ
յառաւել
սաստկանալ
սովոյ`
ոմանք
՚ի
մարց
տեսել
զաղէտս
որդւոց
իւրեանց`
զենին
զնոսա
իբրեւ
զգառինս.
եւ
կերին
զմարմինս
նոցա:
Եւ
բազում
մարդիկ
՚ի
ծածուկ
տեղւոջ
սպանել
զընկերս
իւրեանց`
մարմնովք
նոցա
կերակրէին:
Եւ
այնուհետեւ
ամենեքին
զամենեցունց
եւ
զընտանեաց
իսկ
կասկած
առեալ
զգուշանային:
Եւ
՚ի
սպառիլ
ամենայն
իրաց`
սկսան
ուտել
եւ
զկաշիս,
եւ
զայլ
եւս
զանուտելի
իրս.
որովք
յաւէտ
վտանգեալ
մեռանէին,
քան
թէ
յագէին:
Ոչ
գտանիւր
կենդանի
ուտելոյ,
ո'չ
էշ
եւ
ոչ
ձի,
ոչ
կատու
եւ
ոչ
մուկն:
Զաղբս
անասնոյ
եւ
մարդոյ
որոնէին.
եւ
եթէ
լինէր
նոցա
գտանել,
՚ի
ձեռաց
իրերաց
խլեալ
ուտէին:
գ.
Յայսպիսի
եւ
յայսչափ
տառապանս
գոլով
ազգին
հայոց`
թշնամիք
նոցա
առաւել
եւս
սաստկացուցին
զտանջանս.
զի
թէպէտ
եւ
բազումք
՚ի
նոցանէ
՚ի
սովոյ
փախուցեալ`
գնացին
իւրեանց,
բայց
քանզի
ոստիկանն
Յուսուփ
՚ի
Դուին
էր,
եւ
բազումք
՚ի
զօրաց
նորա
ընդ
նմա,
տեսեալ`
թէ
սպառեցան
կերակուրք
քաղաքին
վասն
իւր
եւ
վասն
զօրաց
իւրոց,
գունդս
սփռեաց
զնոսա
յամենայն
քաղաքս
Հայոց,
ո'չ
զի
սպանցեն
զժողովուրդն,
վասն
զի
զգործ
սպանութեան
նոցա
արդէն
սովն
կատարէր,
այլ
զի
գտցեն
զկերակուր:
Բայց
տե'ս,
թէ
զի'նչ
ինչ
գործեցին
սոքա
յազգս
մեր.
զո
ոք
եւ
գտանէին,
չարաչար
տանջանօք
տանջէին
զնոսա,
զի
եթէ
ունիցին
ինչ
ուտել`
տայցեն
նոցա.
իսկ
եթէ
ոչ
տային,
զոր
եւ
ոչն
ունէին,
անհնարին
դառն
ութիւնս
հեղուին
՚ի
նոսա:
Ոմանց
ընդ
բերանն
բռնութեամբ
հող
լցել
խեղդէին,
եւ
ոմանց
զաճիւն
հնոցի
հրախառն
՚ի
ծոցս
եւ
՚ի
գլուխս
վայթէին:
Ոմանց
զհերսն
ձգձգեալ
նախատանօք
փետէին.
եւ
ոմանց
փայտս
սրեալս
յերաստանսն
ցցէին:
Ոմանց`
որ
սարսափելին
է`
ընդ
ծածուկ
տեղիս
տանջանս
մատուցանէին.
եւ
զոմանց
զամօթոյս
փոկով
կապեալ
՚ի
բարձանց
կախէին,
որով
եւ
՚ի
խզիլ
մարմնոյն`
խլեալ
եւ
անկեալ
մեռանէին:
Զայս
տեսեալ
եւ
ոմանց
՚ի
հայոց
ինքեանք
եւս
ուսան
սոյնպէս
առնել.
եւ
զոր
թշնամիք
իւրեանց
գործէին
ընդ
նոսա,
նոքա
զնոյն
հանէին
ընդ
մերձաւորս
եւ
ընդ
ընկերս
եւ
ընդ
ծանօթս
իւրեանց:
դ.
Իբրեւ
համբաւ
սովոյն
հնչեալ
տարածեցաւ
յայլ
եւ
այլ
փութացան
բազմութիւնք
վաճառականաց
հասուցանել
յաշխարհ
մեր
ամբարս
ցորենոյ`
գարւոյ
եւ
այլոց
ընդեղինաց
եւ
կերակրոց.
որով
ոչ
միայն
ինքեանք
շահեցան,
այլեւ
աշխարհն
գտեալ
զկերակուր
իւր`
փոքր
մի
զօրացաւ
թէպէտ
եւ
այլոց
իմն
թշուառ
ութեան
պատահեալ`
կրկին
եւս
վտանգեցաւ:
Քանզի
՚ի
բազում
հարուածոց`
որք
եղեն
յաշխարհիս
Հայոց`
՚ի
մերձաւորաց
եւ
՚ի
հեռաւորաց,
անհամար
դիակունք
սպանելոյ
անթաղ
մնալով
՚ի
քաղաքս
եւ
՚ի
գիւղս,
՚ի
դաշտս
եւ
՚ի
լերինս,
եղեն
կերակուր
գայլոց
եւ
այլոց
գազանաց:
Որով
եւ
սովոր
ութիւն
կալեալ
նոցա,
ապա
եւ
՚ի
ժամանակս
սովոյն
յարձակեալ
՚ի
քաղաքս
եւ
՚ի
գիւղս`
զկիսամեղ
անկեալսն
՚ի
փողոցս
եւ
՚ի
հրապարակս
գիշատեալ
ուտէին.
եւ
զոմանս
յափշտակեալ
՚ի
տանէին:
Եւ
իբրեւ
այսպէս
սովորեցան
սոքա
ուտել
զմիս
մեռելոց
եւ
կենդանեաց,
յանհնարինս
գազանացան,
գիրացան
եւ
կատաղեցան,
զօրացան
եւ
բազմացան
յոյժ
յոյժ.
եւ
յետ
դադարման
սովոյն
աննահանջելի
կատաղութեամբ
ջոկ
ջոկ
յարձակեալ
՚ի
նոյն
քաղաքսն
եւ
՚ի
գիւղսն`
դարանէին
որսալ
զմարդիկ.
ոչ
միայն
՚ի
գիշերի,
այլ
եւ
՚ի
տունջեան.
մինչեւ
ոչ
լինել
ումեք
հնար
արտաքս
շրջիլ
համարձակ:
Եւ
՚ի
լինել
այսր
այսպէս`
զանհնարին
աղէտս
էր
տեսանել
յամենայն
տեղիս.
զի
եթէ
հարկ
լինէր
ումեք
ելանել
՚ի
տանէ
յայնպիսի
ժամանակի,
յորում
ոչ
լինէր
կարծիք
երկիւղի
գազանացն,
յանկարծակի
դիմեալ
հնգից
եւ
վեցից
նոցա
միանգամայն
՚ի
վերայ`
յական
թօթափել
գիշատէին
եւ
լափէին
զնա:
Բազում
անգամ
եւս`
՚ի
գնալ
երկուց
՚ի
միասին,
կամ
հօր
ընդ
որդւոյ
իւրում,
կամ
մօր
ընդ
դստեր,
՚ի
յարձակմանէ
գազանացն
անջատեալ
երեւէին
՚ի
միմեանց`
մին
՚ի
բերան
միոյ
գայլոյ,
եւ
միւսն
՚ի
բերան
այլոյ:
Յոլով
անգամ
եւս
՚ի
գիւղս
եւ
յաւանս
՚ի
շրջիլ
մարց
հանդերձ
ստնդիաց
մանկամբք,
դիմեալ
գայլոց
՚ի
վերայ`
զորդիս
՚ի
գրկաց
մարց
իւրեանց
կենդանւոյն
յափշտակէին
տանէին.
եւ
յաղաղակել
մարց
զկնի
նոցա`
նաեւ
ինքեանք
իսկ
յայլոց
գայլոց
յափշտակեալ
լինէին:
Սոյնպէս
եւ
՚ի
դաշտս
եւ
յագարակս`
յաշխատիլ
մշակաց`
յանակնկալ
ժամու
լինէր
նոցա
յափշտակիլ.
եւ
՚ի
պնդիլ
այլոց
զկնի
նոցա`
նոյն
ժամայն
այլ
գայլք
զհետ
մտեալ
պատառէին
զնոսա:
ե.
Եւ
քանզի
վասն
այսպիսի
անտանելի
վտանգաց
ամփոփեալ
ծածկեցան
մարդիկ
՚ի
յարկս
իւրեանց,
չգտեալ
ապա
գազանաց
զիւրեանց
սովորեալ
կերակուրս`
այսինքն
զմարմինս
մարդկան,
յետ
բազմօրեայ
դարանակալութեանց`
կրկին
գազանացեալ
սկսան
զդրունս
եւ
զորմունս
աղքատին
տանց
գիւղօրէից
փլուզանել,
եւ
՚ի
ներքս
սովեալ
յարձակիլ,
եւ
զբնակեալս
՚ի
նոսա
գէշագէշ
պատառել:
Եւ
իբրեւ
օր
քան
զօր
այս
հարուածք
գազանացն
սաստկացան,
ապա
ժողովեցան
մարդիկ
իւրաքանչիւր
քաղաքաց,
եւ
սկսան
մարտնչիլ
ընդ
նոսա
զինուք
եւ
աղեղամբք.
որով
թէպէտ
եւ
զբազումս
՚ի
նոցանէ
սպանանէին,
բայց
՚ի
բազմաց
նոցա
եւ
ինքեանք
պատառեալ
լինէին.
եւ
ամենեքին
առ
հասարակ
ըստ
գրելոյ
Յովհաննու
կաթուղիկոսի.
Իբրեւ
զանբան
անասունս
ժանեօք
նոցին
մանրեալ
աղացեալ
մաշէին.
եւ
՚ի
միասին
հնձեալ
լինէին
՚ի
ճիրանաց
նոցա`
պատուականն
եւ
անարգն.
քանզի
թմր
ութիւն
մեղաց
մերոց
զանմեղսն
եւս
ընդ
միգով
լծեալ
ծնգէր…
Այսպէս
մատնեցան
ահա
որդիք
ժողովրդեան
մերոյ
յապակա
նութիւն
յանօրէնութեանց
մերոց.
եւ
ճռաքաղ
եղեն
՚ի
վայրկեան
ժամանակի…
Այսպէս
տարածեցաւ
մահ
՚ի
սակաւ
աւուրս,
եւ
լիզաջիջն
արար
զասքանազեան
ազն.
եւ
առ
ամենայն
մարդիկ
քարոզեալ
երեւեցաւ
չար
ամպրոպացն
արկածք.
եւ
ստուերք
մահու
մեղաց
ծածկեցին
զմեզ
յոյժ.
վասն
զի
ոչ
կացաք
յուխտի
տեառն,
(եւ
նա
)
անփոյթ
արար
զմեզ:
Այլ
յետ
այսորիկ
խնամով
տեառն
առ
սակաւ
սակաւ
սպառեալ
հեռացան
՚ի
միոջ
բազմութիւնք
գազանաց.
վասն
զի
ոչ
եւս
գտանելով
նոցա
զոք
ուտել,
զի
ամենեքին
ամրացեալ
կային
՚ի
տունս
եւ
պահէին,
եւ
ոմանք
ընդ
նոսին
մարտնչէին,
մեկնել
գնացին
յորջս
իւրեանց:
Եւ
թէպէտ
երբեմն
երբեմն
ցուցանէին
զգազան
ութիւն
իւրեանց,
բայց
սակաւ
անգամ
եւ
՚ի
սակաւ
տեղիս:
