Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի ժամանակս հարուածոց սովոյն եւ գազանացն դեռեւս բազում կուսակալք պարսից կային ՚ի զանազան կողմանս Հայաստանու հանդերձ զօրօք իւրեանց. իսկ ոստիկանն Յուսուփ եւ զօրք նորա` որպէս ասացաք ՚ի վերոյ` նստել էին ՚ի Դուին քաղաք. եւ տակաւին առ նմա էին ոմանք ՚ի նախարարացն հայոց, ընդ որս եւ սպարապետն հայոց Աշոտ հօրեղբօրորդի Աշոտոյ արքային, ՚ի ժամանակէ անտի` յորժամ անձնատուր եղեն նոքա նմա. զի ոչ կարէին փախչիլ ՚ի ձեռաց նորա. վասն զի յարգելանս ունէր զնոսա. թէպէտ եւ բարւոք խնամէր: Եւ իբրեւ տառապանք սովոյն, եւ աղէտք յափշտակ ութեան գազանացն փոքր մի դադարեցան, վերստին զամենայն զօրս իւր ասպատակ սփռեաց Յուսուփ ընդ բոլոր ծագս Հայաստանեայց: Եւ ինքն ժողովեալ յատուկ զօրս ՚ի կուսակալացն պարսից` փութայր խաղալ ՚ի վերայ Գագկայ բռնաւորի. զի թափեսցէ ՚ի նա զամենայն դառն ութիւն սրտմ տութեան իւրոյ:
       Զայս իմացեալ Գագկայ` ժողովեաց զամենայն բնակիչս Վասպուրական ՚ի հանդերձ կահիւք եւ կարասեօք նոցնա. եւ տարաւ ՚ի ծործորս ամուր լերանցն Մոկաց եւ Կորդուաց. եւ բնակեցոյց զնոսա անդ: Եւ ինքն եղբարբն իւրով Գուրգենաւ եւ սպառազէն գնդիւն պահէր զանցս ճանապարհաց: Ընդ նոսա էր եւ Սմբատ Սիսակեան քեռայրն Գագկայ:
       Իսկ թագաւորն Աշոտ տեսեալ զանդադար եւ զկրկին հրդեհումն աշխարհին Հայոց յերեսաց զօրացն Յուսփայ` ձեռն էարկ ժողովել քանի մի զօրս, եւ յարձակեալ նոքօք յայլեւայլ կողմանս` յանկարծակի իմն հասանէր ՚ի վերայ ասպատակաց. եւ կոտորեալ ՚ի նոցանէ զբազումս` դառնայր յետս. զի սակաւ զօրս ունելով ընդ ձեռամբ իւրով` ոչ կարէր ընդ օրինի ճակատ յօրինել. այլ միայն ասպատակութեամբ մրցէր ընդ ասպատակս թշնամեացն:
       Զսոյն սկսան առնել եւ Գագիկ բռնաւոր, եւ եղբայր նորա Գուրգեն. ընդ որս եւ Սմբատ Սիսակեան. զի երբեմն երբեմն յանակնկալ ժամու իբրեւ զկայծակն փայլատակեալ ՚ի վերայ հինից եւ զօրացն Յուսփայ` ցրուէին զնա. եւ զբազումս տապաստ յերկիր կործանէին: Բայց որչափ սոքա յայսպիսի գործս քաջ ութեան առաքինանային, այնչափ թշնամիք նոցա կատաղէին եւ զօրանային. քանզի Յուսուփ ոստիկան եւ կուսակալք պարսից, որք լեալ էին գաւազան բարկ ութեան ամենակալին ՚ի վերայ ազգիս մերոյ, հետզհետէ բազմացուցեալ զզօրս իւրեանց` ՚ի նոյն գործ դառն ութեան յաճախէին: Բայց այս չէր ինչ, եթէ իշխանք մեր կային միաբան ընդ իւրեանս, այլ նոքա որպէս վառեալ էին ընդդէմ թշնամեաց իւրեանց, սոյնպէս գրգռեալ էին եւ ընդդէմ միմեանց. եւ ՚ի դիպիլ առթի դարան գործել միմեանց` զմիմեանս հարկանէին, եւս եւ ընդ Ափխազաց եւ ընդ Վրաց եւ ընդ Աղուանից մարտ եդեալ կռուէին . եւ առաւել քան զալազգիս` զմիմեանս վանէին:
       Եւ ահա այսպիսի եւ այսչափ հարուածովք վերստին քանդեալ աշխարհ մեր` գրեթէ անապատ եղեւ եւ երեւեցաւ իբրեւ ագարակ ճարակեալ ՚ի հրոյ: Եւ որ ՚ի սկզբան պերճացեալն էր բազմութեամբ իշխանաց եւ զօրաց, եւ վայելչութեամբ խնամոց, եւ կարգաց, կոխան եղեւ ընդ բռնութեամբ օտար իշխանաց, եւ անողորմ զօրաց: Եւ պատճառ այսր ամի ո'չ պակաս ութիւն բազմ ութեան քաջաց, եւ ոչ նուազ ութիւն տէր ութեան նախարարաց, այլ միայն տարագր ութիւն սիրոյ միաբանութեան. որով եւ մեկնեցաւ յաշխարհէ անտի մերմէ գեղեցկ ութիւն երկնաւոր առաքինութեան, եւ ամփոփեցաւ ձեռն աստուածային այցելութեան: Քանզի յիրաւի է ասացեալն մեծին Եղիշէի. գլ. դ. երես. 89. թէ ընդ քակտիլ միաբան ութեան եւ երկնաւոր առաքինութիւնն հեռանայ, եւ Աստուծոյ օգնականութին տեղի տայ. այլ ՚ի միաբանութեանն առ դրունս երեւի. որում եւ փորձ իսկ գտան բազում անգամ. զի որպէս գրէ Ղազար Փարպեցին. ՚ի միաբանիլ (նախարարաց `) տեսանէին զայ օգնական ութիւն յանձինս եւ յաշխարհս. եւ ՚ի քակիլն եւ ՚ի պառակտիլն` զվնաս եւ զկորուստ եւ յանձինս եւ յաշխարհս:
       բ. Զամենայն անցս` որք անցին ընդ աշխարհս Հայոց, լուեալ Կոստանդինի կայսեր յունաց Պերփեռուժենայ, որ դեռեւս եօթնեւտասնամեայ էր, որում աթոռակից էր եւ Ռոմանոս աներ նորա, զարմանայր յոյժ, թէ զիա'րդ ոչ խնդրեն հայք յիւրմէ օգնութիւն. եւ զի դեռեւս ոչ գիտեր զհանգամանս որպիս ութեան ազգին, հետաքրքիր եղեւ իմանալ: Եւ յաւուր միում ՚ի լինել ներկայ առաջի նորա պատրիարգին Նիկողայոսի, յորժամ բանք եղեն զհարուածոցն Հայաստանեայց, յանձնեաց նմա կայսրն գրել թուղթ առ կաթուղիկոսն Յովհաննէս, որ ընդ այն ժամանակս նստէր յաշխարհին Վրաց ընդ խնամով Ատրներսեհի, եւս եւ առ նա ինքն Ատրներսեհ, եւ առ իշխանն ափխազայ Գուրգէն` որ պայազատէր միոյ մասին սահմանացն վրաց:
       Եւ նա ընդ հրամանի կայսերն գրեաց թուղթ առ նս. յորս յետ ցաւակից լինելոյ` խրախուսէր զնոսա դիմել առհասարակ աղօթիւք առ աստուած. եւ յորդորէր զնոսա դադարեցուցանել զիշխանս հայոց ՚ի վանելոյ զմիմեանս . եւ միաբանել զիշխանս երից ազգաց. ընդ Հայոց, Աղուանից եւ Վրաց, որք ատելութեամբ բաժանեալ էին. եւ միակամ պատերազմիլ ընդ թշնամիս. յայնժամ ասէ եւ կայսրն առաքեսցէ ձեզ զօրս յօգնական ութիւն ՚ի միասին պաշտպանելոյ զաշխարհդ:
       Իսկ օրինակ թղթոյն` զոր գրեաց առ Յովհաննէս կաթողիկոս էր այսպիսի. Վսեմականի աստուածասիրի եւ հոգեւոր տեառն` եւ յաւէտ սիրելի եղբոր մերում Յովհաննու կաթուղիկոսի Հայոց Մեծաց, ՚ի Նիկողայոսէ ողորմութեամբն Աստուծոյ յարքեպիսկոպոսէ Կոստանդինապօլիս, եւ ՚ի ծառայէ ծառայից աստուծոյ, տէրամբ խնդալ : Կարծեմ ոչինչ զանխուլ եւ տէր իմ ՚ի քոյոյ աստուածասիրութենէդ` յոյժ տրտմութիւն եւ անպակաս ցավք սրտից մերոց, յաղագս Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից միահամուռ քոյդ հաւատացեալ հօտիցդ, որ եհաս ՚ի վերայ` ՚ի դառնատագնապ չարչարանաց եւ նեղութեանց բռնակալացն զի թէպէտեւ մարմնով մեկուսի եմք, եւ աչոք ոչ տեսեալ զվտանգ հօտի ձերոյ, սակայն ՚ի լսելն ՚ի չարէն չարչարեալ զաշխարհդ ձեր, յոյժ կոծիմք անձամբք` եւ յոգւոց ելանեմք մեծաւ տրտմութեամբ. իսկ եթէ մեք հեռագոյնքս ՚ի ձէնջ միայն ՚ի լսելն այսպէս ընկալաք յանձինս մեր սուգ դառնութեան, ապա որչափ եւս առաւել դուք հաղորդեալքդ ՚ի չարչարանս ընդ հօտից ձերոց… Արդ` եթէ պատշաճ թուեսցի սրբութեանդ ձերում, պարտ է նախ զաստուածային այցելութիւնն եւ զօգնականութիւնն յամենայն ժամ վերակարդալ… եւ խորհել զհասարակացն օգուտ. եւ փոյթ յանձին ունել յամենայնի ամենայնիւ առ հասարակ զամենեսեան խրատել աստուածային գիտութեամբ, եւ քրիստոսաւանդ բանիւն կապել եւ արձակել, որպէս եւ ընկալայք պատուէր իշխան ութեան իսկ յերկինս եւ յերկրի. եւ դադարեցուցանել գոնէ ՚ի հակառակութենէ չարութեանդ` որ ընդ միմեանս … զայս նուաստութիւնս իմ յառաջագոյն փութացոյց գրով ճեպել տալ ձեզ սուղ ինչ պատճաս յորդորման սիրոյ: Ըստ սմին սակի առաքեցաք թուղթ եւ առ Կիւրապաղատդ (Ատրներսեհ ) եւ առ աւագն ափխազաց (Գուրգեն ) խրատելով առ ՚ի լսել խրատդ ձերոյ, եւ մոռանալ զընդ միմեանս հարումն եւ նայել ՚ի սէր եւ ՚ի միաբան ութիւն եւ ՚ի հաշտ խաղաղ ութիւն ընդ միմեանս եւ ընդ հասարակ իշխանս Հայոց եւ Աղուանից, եւ միանալ միաբան, եւ մարտնչիլ ընդդէմ ամբարիշտ թշնամւոյն. զի մի ' հասարակ ձեզ կորուստ եղիցի, եւ որ ընդ այլ եւս մերձաւորաց ազգաց սասանումն բերցի: Եւ արդ` պա'րտ է ձերում սրբութեանդ` բերան ՚ի բերան եւ թղթով եւ պատգամօք եւ եպիսկոպոսօք եւ քահանայիւք եւ սրբովք արամբք դուն գործել եւ ՚ի բաց միոցայ բառնալ զչար հակառակութիւնս դոցա. եւ առանց բանի պղերգ ութեան հետեւել յայդպիսի մատակարարութիւնս. եւ մաղթել դառնալ ՚ի լաւագոյնսն եւ առ փրկական խորհուրդս եւ գործս. զի այդպէս միախոհք եւ միաբանք լինելով մի եւս կարողասցի ինչ ՚ի վերայ իդ ձերոյ ապականիլ չարն: Եւ մինչ այդ այդպէս ՚ի ձէնջ կազմիցի. ապա եւ ինքնակալ եւ աստուածապսակեալ թագաւորս մեր` ՚ի դէպ ժամանակի պիտոյից առաքեսցէ զօրս բազում յօգնական ութիւն ձեզ. զի եւ Կիւրապաղատդ. եւս եւ աւագն ափխազաց եւ իշխանք եւ մեծամեծք հայոց միաբանեալ մերոյն զօրաց, մեծաւ օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ձերով մեծ քահանայագործութեամբդ պատերազմեալ ընդ թշնամիսդ` կարծեցեալ կորստեան արբանեկին սատանայի վերագոյն գտցին: Յայնժամ ապա եւ զմեղանչական ութիւն հակառակութեանն` որ ընդ միմեանս եդին ապիրատութեամբ, եւ դուք եւ մեք առհասարակ դոցա թող ութիւն շնորհեսցուք, եւ զիւրաքանչիւրոցն իրաւունս յիւրաքանչիւրսն ընձեռեսջիք, որպէս եւ վայելէ իսկ ձերում սրբութեանդ, զի յառաջագոյն իսկ ՚ի կարգս քահանայավարութեամբն իւրաքանչիւրօք տարեալ հաստատեսցի: Յայսմհետէ խաղաղութին Քրիստոսի հաստատեսցի ՚ի ձեզ եւ սրբափայլ աղօթք ձեր եղիցի ընդ նուաստութեանս մերում:
       Զայս թուղթ ընկալեալ Յովհաննու կաթողիկոսի` քաջալերեցաւ փոքր մի. եւ նախ յորդորեաց զկիւրապաղատն Ատրներսէհ զարքայն վրաց` ձեռնտու լինել խաղաղութեան, զի նա եւս վրդովեալ էր ընդ Գուրգենայ մեծի իշխանին ափխազաց, եւ ընդ հայոց եւս: Եւ ապա առեալ ՚ի նմանէ յետկար երդման` փոյթ ունելոյ այնուհետեւ վարիլ խաղաղութեամբ ընդ իւրոյ ազգին եւ ընդ հայոց, ել ՚ի սահմանաց անտի Վրաց, եւ եկն ՚ի Հայս ՚ի Տարոն գաւառ: Եւ հանդիպեալ ոմանց յիշխանաց եւ ՚ի նախարարացն հայոց` յորդորէր զնոսա ՚ի սէր միաբանութենէ հաւասարիլ, եւ զաշխարհ իւրեանց ՚ի սրոյ թշնամեացն պաշտպանել. բայց գրեթէ ոչինչ շահեցաւ: Եւ տեսեալ` թէ ասպատակք հինից այլազգեաց պաշարեալ են զաշխարհս, եւ բոց նոցա ճապաղեալ է ընդ ամենայն տեղիս, հատաւ ՚ի յուսոյ միաբան ութեան հայոց. եւ միայն կայսեր յանձն արար զելս հնարից խաղաղութեանն: Ապա գրեաց թուղթ երկար բանիւք յերկրէն Տարոնոյ առ կայսրն եւ առ կայսերակիցն ` յամի տեառն. 920. եւ ՚ի թուին հայոց. յկթ յամսեանն նոյեմբերի. ուր եւ յետ պատմելոյ զամենայն անցս աղետից` խնդրեաց ՚ի նոցանէ, զի ինքեանք լիցին թիկունք օգնականութեան հայոց ընդդէմ թշնամեաց նոցա եւ յաւել հայցել վասն իւր տեղի ինչ ապահով զի գնացեալ բնակեսցէ անդ. եւ սովին ասէ գուցէ նաեւ ժողովուրդք հայոց եկեալ մտցեն ընդ իշխանութեամբ յունաց:
       Իսկ բանք թղթոց կաթողիկոսին քաղելով իմն համառօտին ըստ հարազատ շարադր ութեան նորա` այսպէս. Գերաբուն եւ ինքնակալ կայսր հռովմայեցւոց ` օգոստոս Կոստանդինոս` յաստուածուստ պսակեալ եւ պերճացեալ, (եւ քումդ գահակից Ռոմանոս ), մեծ եւ բարեյաղթ թագաւորք տիեզերաց` աստուածասէրք եւ բարեպաշտք, ՚ի հանդիսի կենացս հասարակաց լուսաւորութեանց վերակացուք, եւ հանուրց եղելոցս ճշմարիտ խաղաղարարք, երկնացեղիկ ինն դասուցն համեմատք ` եւ շին ութեան հոգեւորի առիթք, այսքանեաց եւ այսպիսեաց ազանց ստուգապէս առաջնորդք աստուածային արդարեւ արմաւենիք ՚ի տան տեառն անկեալք: Ողջոյն ձեզ եւ խաղաղ ութիւն բազում եւ սէր հաստատեսցի յայսմ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ. որ թէպէտ եւ ՚ի թշնամեաց աստի գերեալ եւ իբրեւ զանապատ անջրդի խոպանացեալ` ընդ նման ութեան մօր անզաւակեցաւ յորդւոյ, սակայն կայ եւ մնայ ՚ի սէր փառացն աստուծոյ: Ողջոյն եւս եւ յինէն ՚ի Յովհաննիսէ Հայոց Մեծաց նուաստ կաթուղիկոսէ, եւ շնորհք եւ խաղաղ ութիւն բազմասցի ընդ Աստուծոյ հօր` եւ տեառն Յիսուսի Քրիստոսի. այլեւ որք ընդ իս են եպիսկոպոսունք` եւ բովանդակ ուխտ սրբոյ եկեղեցւոյ. որք եւ գանեալք իսկ եւ չարչարեալք եւ հարուածեալք եւ հալածեալք եղաք…
       Զի՞նչ բան ապա աստ յառաջ բերից յաղագս Սմբատայ Բագրատունւոյ… Զի՞նչ ապա զիմ նուաստագունի զՅովհաննու նեղութիւնս բերից ՚ի համար… կրեալ զամենայն ընդ արժանի իմում, եւ ընդ տէրունեան հրամանին հալածեալ ՚ի քաղաքէ ՚ի քաղաք ահա հասել կամ առ դուրս հզօրագունիցդ եւ վեհագունից ինքնակալ թագաւորաց ՚ի հեռաստանէ աստի խնդրել զողոր մութիւն ՚ի բարեպաշտիկ եւ ՚ի ներողամիտ խնամածութենէդ ձերմէ, ո'չ միայն ինձ` այլեւ բոլոր ասքանազեանս գրոհի, շահել ձեզ զորդիս սպանելոյ ծառայիցն ձերոց… եւ փրկեսջիք զվիճակ ժառանգ ութեան ձերոյ… եւ նուաճեսջիք զկողմանս զայսոսիկ` զոր ստացայք ՚ի սկզբանէ ՚ի ձեռն քաղցր օրինաց ձերոց, որ լի է ողորմութեամբ… վասն զի եւ ըստ սմին իսկ պատճառի ընտրեաց իւր ՚ի ձեռն բարեր արութեան կամաց իւրոց, զի խաղաղ ութիւն տացի նոցա, եւ խաղաղաւէտ կենդանութեամբ զպարտական ծառայութիւնն հատուսցեն ինքնակալացդ , եւ խաղաղութեամբ ժամանեսցեն առ աստուած…
       Իսկ անձին առանձին այս ինչ է, զոր առ քրիստոսապսակեալ եւ բարեյաղթ թագաւորսդ ունիմ ասել… Հայցեմ ո'չ զոր ոչ լեալ նախ քան զայս բնակ ութիւն եւ կայանք աթոռակալացն սրբոց` որք յառաջ քան զիսն էին, այլ` զօր ՚ի սկզբան հաւատոյս ՚ի հովանի թեւոց ՚ի նախնեաց ձերոց ունէին զբնակութիւնս եւ յապահովացեալք ՚ի զօրութենէ տէրութենէ սուրբ խաչիդ եւ ՚ի նախախնամող ողորմութենէ անյաղթ թագաւորացդ` արածէին անվեհեր փութով զհաւատացեալ հօտի յիւրաքանչիւրումն ժամանակի` անզբաղապէս սրտիւ` եւ աներկեւան հաւատով: Զոր եւ ես ինքն զնոյն հայցեմ, բարեխօս ունելով զկենսատու խաչդ փրկչական, մի զրկէր զիս եւ որք ընդ իսս են` յերկրպագութէ աստուածընկալ նշանիդ, եւ հանդիպման աստուածակարգ թագաւորացդ. եւ անձուկ յոյժ ունիմ ՚ի բազում ամաց գալ առ ձեզ, թէպէտեւ արգելոյ մինչեւ ցայնժամ: Այլեւ զկայանս հանգստեան կենաց խաղաղականաց ընձեռել իմոցս` ընդ օգոստական պերճ եւ պանծալի հզօր թագաւորութեանդ… զի ՚ի հովանի թեւոց ձերոց ամրացեալ եւ առկայացեալ` արծեսցուք որ ՚ի մեզ հօտս է աստուծոյ. եւ առ հասարակ մշտնջենաւոր աղօթս մատուսցուք առ Աստուած վասն խաղաղ ութեան եւ յապահով ութեան եւ բարեհաստա տութեան ինքնակալ եւ տիեզերաքարոզ թագաւորացդ, եւ օգնականութեամբ ձերով մեծաւ եւ փառօք եւ շնորհօք պատրաստեսցուք զՀայաստանեայցս ժողովուրդ կազմեալ նախ տեառն եւ ապա ձեզ կամօքն աստուծոյ:
       Վասն զի այս ինչ յայտնի է առաջի փառաց աթոռոց ձերոց, զի եթէ նուազ հովիւս հօտից բնակիցիմ ընդ հովանեաւ զօրափառ սուրբ նշանիդ` եւ ընդ խնամակալութեամբ ինքնակալ թագաւորացդ, որչափ եւս առաւել հօտս այս եւ ժառանգութիւն Քրիստոսի` զհետ շաւղաց իմոց հետեւէին, եւ հորդան տան ընդ խաշին արօտի այդմ տիեզերական ոչխարացդ բանակաց ընդելանել. եւ առ հասարակ հետազօտել ընդ հռովմայեցւոցդ իշխանութեամբ, որպէս Իտալիա եւ ամենայն Ասիա: Իսկ որք ոչ գայցեն , եւ արտաքս ՚ի Դաւթէ հօտի տեառն ելանիցէ. եւ ես անպարտ եւ արտաքոյ մեղադ րութեան մնացից… Եւ դուք ժամանեսջի'ք յօրհն ութիւն քաղցր ութեան նորա, որ պսակեացն զձեզ հրաշալի փայլուն պսակաւ ՚ի քարէ պատուականէ. եւ բարձրասցի արդար ութիւն ձեր ՚ի զօրութեանն Քրիստոսի: Եւ մեք փառաւորապէս օրհնեսցուք զանուն քո` ինքնակալ եւ բարեյաղթ բարեացապարտ թագաւոր` օգոստոս Կոստանդինոս կայսր հռովմայեցւոց:
       դ. Իբրեւ ընթերցեաւ կայսրն Կոստանդին Պերփեռուժէն զայս թուղթ Յովհաննու կաթուղիկոսի, շարժեցաւ ՚ի գութ մեծ եւ յընտան ութիւն սիրոյ. եւ վաղվաղակի առաքեաց ՚ի Հայս զիշխան ոմն Թէոդորոս Վասլիկոս անուն` հրաւիրել ՚ի Կոստանդինոպօլիս զԱշոտ թագաւոր, եւ զնոյն ինքն զկաթուղիկոսն: Եւ զի յայնմ ժամանակի Աշոտ թագաւոր. եւ եդ առաջի նորա զհրաւիրումն կայսեր, ծանուցել նմա զկամս նորուն վասն շինութեան Հայաստանեայց: Եւ նորա յօժար կամօք յանձն առեալ` վաղվաղակի ել ՚ի ճանապարհ հանդերձ նախարարօք ոմամբք, եւ գնաց ընդ նմա ՚ի Կոստանդինուպօլիս, բազում պատիւ եւ յարգ ութիւն գտեալ ՚ի ճանապարհի յազգաց քրիստոնէից յամենայն իջեւանս:
       Իբրեւ ետես զնա կայսրն, ուրախ եղեւ ՚ի վերայ նորա. եւ եցոյց նմա սէր բազում. եւ պատուեաց զնա իբրեւ զթագաւոր եւ իբրեւ զորդի մարտիրոսի` բազում օժտիւք: Եւ ապա կրկին թագ եդեալ ՚ի գլուխ նորա ` զարդարեաց զնա թագաւորական ոսկեհուռն զգեստուք, եւ ականակապ կամարօք, եւ ծիրանազգեաց փառօք, ածեալ առաջի եւ զերիվարս սրավարս եւ ահիպարանոցս: Նմանապ եւ առ նախարարսն Աշոտ եցոյց կայսրն բազում սէր. եւ ետ նոցա պատիւ մեծութեան. եւ զամենայնցն զպիտոյսն հրամայեաց լիով խնամել մինչեւ յելանել նոցա անտի: Զգնալ Աշոտոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յիշատակեն եւ պատմիչք յունաց` զորս եդաք ՚ի լուսանցսդ. որք եւ զարմանալիս խոսին զնմանէ եւ մեծ իմն ցուցանեն զզօր ութիւն տէր ութեան նորա եւ զյաջող ութիւն ձեռինն. եւ ասէն` թէ հռչակեալ էր անուն քաջ ութեան նորա յոյժ: Յաւելուն եւս ասել, թէ սոյն այս Աշոտ զգաւազան երկաթի կալեալ ձեռօք զերկուց ծայրից ուժով սաստկ ութեան պսակաձեւ բոլորեալ իցէ. զկարծրակուռ պնդ ութիւն երկաթոյն բնաձիր ձեռացն զօրութեամբ նուաճեալ. Եւ թերեւս նաեւ վասն այսր պատճառն յազգի մերում այն սա կոչի Աշոտ Երկաթ:
       Իսկ կաթողիկոսն Յովհաննէս որ խոստացաւ գնալ առ կայսրն խափանեցաւ իբր յակամայ կամս. եւ ելեալ ՚ի Տարոնոյ` չոքաւ ՚ի գաւառն Դերջան յաշխարհն Բարձր Հայոց, որ էր յայնժամ ընդ իշխանութեամբ յունաց: Եւ թէպէտ դեսպան Թէոդորոս բազում անգամ պատգամաւորս առաքեաց առ նա մի դանդաղիլ գալ առ կայսրն, բայց նա ոչ էառ յանձն. եւ տայ զպատճառն` ասելով. Թէպէտ եւ ստէպ ստէպ հրաւիրակն կոչէր սիրալիր կամօք` երթալ ՚ի պաղատն առ կայսր. սակայն ես ոչ կամեցայ զմտաւ ածեալ` թէ գուցէ գտցի ոք` եւ ընդ ակամբ հայեսցի, զանգ երթալն իմ ՚ի քաղկեդոնիտսն յարակցել ինձ համարեալ եւ ապա այսպէս ոչ կամեցայ տալ գայթակղ ութիւն մտաց տկարաց:
       Եւ մինչդեռ նա ՚ի Դերջան գաւառի անդ շրջէր, եւ ՚ի սահմանս Դարանաղեաց դեգերէր ՚ի վանս Կարնոյ, յորդորեալ յոմանց նախարարաց եւ ՚ի Գագկայ` դարձաւ յաշխարհ իւր. եւ եգիտ զբոլոր Հայս ՚ի խռով ութեան եւ ՚ի թշուառութեան. զի թշնամիք առաւել եւս զօրացեալ էին. եւ նախարարք հայոց ոչ միայն ընդ թշնամիս` այլեւ ընդ միմեանս կռուէին. եւ բնաւ ինչ ոչ անսային յորդորանաց կաթուղիկոսին, վասնորոյ զմտաւ ածեալ նորա, թէ ոչ եւս է հնար ՚ի խաղաղ ութեան կալ, գնացեալ առանձնացաւ ՚ի տեղւոջ ուրեք:
       դ. Իսկ Գագկայ բռնաւորի տեսեալ` թէ օր ընդ օրէ նուազի, եւ տէր ութեան իւրոյ իսպառ եղծանի, եւ սոսկ պահպանութեամբ անցից ճանապարհացն ոչինչ վճարի, ժողովեաց առ ինքն արս քաջակորովս եւ սկսաւ վանել պատերազմաւ ընդ զօրսն Յուսփայ. եւ եհար զնոսա բազում անգամ ՚ի հարուածս մեծամեծս. եւ ոչ տայր նոցա դադար ամենեւին մանաւանդ ՚ի կողմանս Հերայ եւ Զարուանդայ եւ Մարանդայ եւ Նախջուանայ:
       Զայս տեսեալ Յուսփայ` առաւել զայրացաւ եւ փոութայր զամենայն զօրութիւն իւր միանգամայն թափել ՚ի նա. այլ ոչ կարէր. զի որ զօրք իւր կոտորեալ պակասէին եւ Գագկայն զօրանային, վասնորոյ ՚ի վարանս մտանէր, թէ զի՞նչ արասցէ: Եւ ստուգիւ ՚ի վերայ հասեալ, թէ Աշոտ չոքաւ առ կայսրն, առաւել եւս երկեաւ, եդեալ ՚ի մտի թէ նա զօրօք յունաց դառնալոյ է անտի` յարձակիլ ՚ի վերայ իւր: Յայսպիսի խորհրդոց տատանեալ` գնաց ժողովեաց զայլ եւս անհամար զօրս յամեայն աշխարհաց` որք էին ընդ իշխանութեամբ իւրով. եւ եկն ՚ի կողմանս Մարդաստանի ՚ի ծագ Վասպուրական աշխարհի. եւ ապա ՚ի սահմանս Տոսբ գաւառի:
       Զայսպիսի ահագին ամբոխ սաստկ ութեան տեսեալ Գագկայ , եւ գիտացեալ` թէ ոչ կարէ այնուհետեւ պատերազմաւ զդէմ ունիլ այնչափ ազգաց բազմ ութեան էառ ընդ իւր` զօրս ընդ ձեռամբ ունէր եւ գնացեալ յամուր եւ յանառիկ տեղիս` յորս յառաջագոյն զետեղեալ էր զընտանիս եւ զազգ իւր առաւելագոյն զգուշութեամբ ամրացոյց զնոսա: Սոյնպէս արարին եւ այլ ամենայն նախարարք հայոց` պահելով զժողովուրդս իւրեանց ՚ի ստորոտս անմատոյց լերանց եւ ՚ի խորաձորս եւ յամուրս քարանձաւաց, եւ յանառիկ քաղաքս:
       Եւ ապա ոմանք ՚ի նոցանէ ՚ի նախանձ վառեալ` երբեմն երբեմն սակաւաձեռն զօրօք յանկարծ յարձակէին եւ պատահէին գնդիցն Յուսփայ. հարկանէին զնոսա, եւ փախչէին եւ ՚ի վերայ բարձրաբերձ լերանց իբրեւ զուլս այծեմանց շրջելով երթեւեկս առնէին. եւ ոչ տային բնաւ տեղի եւ դադար թշնամեացն. ՚Ի մէջ սոցա իշխանն Անձեւացեաց Ատովմ, եւ իշխանն Մոկաց Գրիգոր, եւ եղբայր նորին Գուրգեն, ձեռնտու եղեն Գագկայ բռնաւորի. եւ միաբանել ընդ նմա` բազում հարուածս հասուցին ՚ի զօրսն Յուսփայ, եւ կուսակալաց նորա. եւ յամենայն տեղեաց ՚ի բաց վարատեալ վտանգէին զնոսա յոյժ. եւ ապա կալեալ զանցս ճանապարհաց` սակաւ աշխատանօք մեծամեծ գործս գործէին. եւ բազում անգամ ՚ի նեղ արկեալ զթշնամիսն` յոգիս ապաստան առնէին զնոսա:
       Զայս ամենայն տեսեալ Յուսփայ, եւ հայեցեալ յերեսս Հայաստանեայց` որ յաւէր եւ յանապատ էր դարձեալ, եւ օր ըստ օրէ հարուածք ՚ի հայոց սաստկանայր ՚ի վերայ զօրաց իւրոց, եթող զաշխարհն, եւ գնաց ՚ի կողմանս հարաւոյ ՚ի Ռոտկաց գաւառ ՚ի Հէր եւ ՚ի Սաղամաս, եւ անտի յԱտրպատական աշխարհ: Սոյնպէս եւ այլ կուսակալք պարսից գործակիցք Յուսփայ չգտեալ իւրեանց բաւական աւար. խոյս տուեալ գնացին զօրօք իւրեանց յաշխարհէ մերմէ: Եւ թէպէտ մնացին սակաւ ասպատակք հինից ՚ի տեղիս ինչ. բայց նոքին եւս առ սակաւ ՚ի վանելոյ նախարարացն բարձան ՚ի միջոյ:
       Եւ իբրեւ այսպէս հեռացեալ մեկնեցան յաշխարհէն Հայոց զօրք թշնամեացն, ամենայն նախարարք եւ իշխանք` որք փախուցեալ եւ թաքուցեալ կային ՚ի լերինս եւ ՚ի խորս ձորոց, դարձան ՚ի քաղաքս իւրեանց. եւ ամենայն մշակք եւ արտավարք եւ երկրագործք եւ արհեստաւորք ՚ի գործս իւրեանց, եւ սկսան ամքին առհասարակ նորոգել զաշխարհն, եւ արդիւնս գործոց պտղաբերել: Յորժամ ժամանակի եւ Աբաս եղբայր Աշոտոյ գնաց ՚ի Վիրս. եւ էառ իւր կնութեան զդուստր Գուրգենայ մեծի իշխանին ափխազաց, որ էր քեռորդի Ատրներսեհի:
       ե. Լուր այսր ամի հասեալ յականջս Աշոտոյ արքային որ յայնմ ժամանակի դեռ ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր, ուրախ եղեւ յոյժ, եւ մատուցեալ առ կայսրն Կոստանդին` մատոյց շնորհակալ ութիւն մեծ. եւ յետ խոստանալոյ հպատակ կալ նմա` խնդրեաց ՚ի նմանէ հրաման դառնալոյ յաշխարհ իւր: Եւ կայսրն հաւանեալ ընդ խնդիր նորա դարձեալ մեծարեաց զնա բազմապատիկ պարգեւօք եւ գանձիւք եւ թագաւորավայել զարդուք. եւ գումարեալ ՚ի ձեռս նորա զբազում զօրս հռովմայեցւոց հանդերձ զօրավարօք` յուղարկեաց զնա հանդիսիւ մեծաւ յոյժ:
       Ճանապարհորդեալ Աշոտոյ եկն յաշխարհս Հայոց ՚ի գաւառս իւր Շիրակ, յամենայն տեղիս գտեալ զընդունելութիւն բազում, բաց ՚ի մեծէ գիւղաքաղաքէն Կողբայ. որոյ բնակիչք ընդդէմ դարձան նմա չարութեամբ եւ նախանձու. վասնորոյ եւ Աշոտ մարտ սաստիկ տուեալ ընդ նոսա զօրոք հռովմայեցւոց` էառ զքաղաքն, եւ ետ զայն յաւար նոցին իսկ հռովմայեցւոց: Զայս գիւղաքաղաք վայելչացուցեալ էր Աշոտոյ սպարապետին, որ էր առ Յուսփայ, եւ զի յառնուլ զայն Աշոտոյ արքայի` բնակիչք նորա փախուցեալ անկան յայլ սպարապետին, յայնց աւանից եւս հալածեաց զնոսա արքայն. եւ յաւարի էառ զինչս նոցա: Եւ ապա արձակեալ յիւրմէ զզօրսն հռովմայեցւոց` եկեալ նստաւ ՚ի քաղաքի իւրում յԵրազգաւորս: Եւ Աբաս եղբայր նորա լուեալ զգալուստ նորին դարձաւ յաշխարհէն Վրաց, եւ եկն առ նա, եւ միացաւ ընդ նմա: