Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Մովսէս վերակացու աշխարհին Ուտէացւոց, զոր կացուցեալ էր ինքնին Աշոտոյ արքայի, որպէս եդաք ՚ի գլ. ժզ. տեսեալ զշփոթ ութիւն երկուց թագաւորացն` ապստամեցաւ յԱշոտոյ, եւ ապստամբեցոյց զբիրտ ազգն ուտէացւոց. եւ սկսաւ ասպատակ սփռել յաշխարհ տէրութեանն Աշոտոյ, եւ անհանգիստ առնել զնա. եւ բազում չարիս հասուցանել նմա: Զայս տեսեալ Աշոտոյ արքայի` էառ զզօրս իւր, եւ գնաց առ անէր իւր Սահակ. եւ միաբանեալ ընդ նմա էառ եւ զնա ընդ իւր հանդերձ զօրօք նորա. եւ խաղաց ՚ի վերայ Մովսէսի: Անդ քորեպիսկոպոսն մեծ, որ տիրէր միանգամայն եւ մասին ինչ գարդմանացւոց մերձ ՚ի Դրունս Ալանաց, լուեալ զգալստենէ արքային Աշոտոյ` էառ ընդ իւր զօր բազում, եւ եկն առ Աշոտ յօգնական ութիւն ընդդէմ Մովսէսի:
       Իսկ Մովսէսի տեսեալ զայնչափ բազ մութիւն զօրաց եկեալ ՚ի վերայ իւր` գումարեաց եւ ինքն զօրս յուժեղ եւ յանդուգն արանց ուտէացւոց, որոց մին վանէր զհազարս. եւ իբրեւ զյորձանս ուղխից հոսեալ` էջ յափն ձորակի միոյ. եւ ճեպեալ փութայր կանխագոյն հասանել ՚ի վերայ Աշոտոյ, եւ հալածել զնա յաշխարհէ անտի: Յղեաց առ նա Աշոտ պատգամս, եւ յորդորեաց զնա` զփուք ուռուցեալ հպար տութեան իւրոյ զիջուցանել, եւ գալ ՚ի հնազանդութիւն, եւ վայելել ՚ի խաղաղութեան. յիշեցուցեալ նմա զերախտիս իւր. իբրզի ոչ հայեցեալ յանարգ ութիւն տոհմի նորա` հաւատաց ՚ի նա զայն, համարելով զնա հաւատարիմ: Իսկ Մովսէս խրոխտացեալ ՚ի վերայ բանից Աշոտոյ` խստութեամբ արար պատասխանի. եւ ամօթով արձակեաց զպատգամաւորն` սպառնացեալ մեծամեծ չարիս:
       Յայնժամ արքայն Աշոտ, եւ աներ նորա Սահակ, զգուշութեամբ յարդարեալ վառեցին զզօրս իւրեանց ըստ կարգի, ըստ սուսերաւորացն, ըստ նիզակաւորացն, եւ ըստ աղեղնաւորաց, զինեալ զնոսա յաջ եւ յահեակ յերկուս թեւս : Եւ ապա արծուօրէն սլացեալ հասին վաղվաղակի յափն ձորակին. եւ մինչդեռ պատրաստիւր անդ Մովսէս` գալ ՚ի վերայ զօրացն Աշոտոյ, սոքա ահեղասաստ իմն դղրդիւն դող ութեան արկին զնովաւ: Ընդ այս զահի հարեալ զօրացն Մովսեսի` տագնապեցան յոյժ . եւ չյիշեցին բնաւ սուր վերացուցանել. այլ ցիրուցան եղեալ այսր եւ անդր փախստեայ գնացին, միայնակ թողլով զառաջնորդ իւրեանց զՄովսէս: Ապա եւ նա ինքն շուարեալ եւ խուճապեալ ոստեաւ ՚ի ձորակէ անտի. եւ ճեպով սաստկ ութեան անկաւ յաշխարհն Սիսակեանց առ իշխանն Սմբատ. զի թերեւս միջնորդութեամբ նորա հաշտեսցի ընդ Աշոտոյ: Իսկ Աշոտ դիմեալ ՚ի վերայ ուտէացւոց, որք էին արք վայրագք եւ աւազակախորհուրդք, ջանայր նուաճել զնոսա:
       Եւ մինչդեռ յայս գործ պատերազմի զբաղեալ էր Աշոտ, յանկարծակի իմն յայլ խելս Մովսեսի` ել յաշխարհէն Սիսակեանց, եւ գնաց առ մեծ քորեպիսկոպոսն ծանարաց. եւ խոստացեալ նմա բազում ինչ` էառ զօրս ՚ի նմանէ գազանաբարոյս եւ կատաղիս, վառեալս եւ զրահաւորեալս, յարձակիլ նոքօք ՚ի վերայ Աշոտոյ, եւ ոչ տալ նմա թոյլ տիրել ուտէացւոց: Զայս զգացեալ Աշոտոյ` ոչ սպասեաց դիմելոյն Մովսեսի, այլ ինքն կանխեալ աճապարեաց, եւ ել ընդդէմ նորա: Եւ ՚ի տեսանել զնա ՚ի հեռուստ` ոչ էառ ամենեւին զկայ առ ՚ի ճակատ կազմելոյ. զի ոչ եւս հանդարտէր հոգի նորա ՚ի մարմին, եդեալ ՚ի մտի` կործանել զամենայն զօր ութիւն ախոյեանին իւրոյ միանգամայն:
       Այն ինչ լինէր նմա նշմարել զՄովսէս ՚ի մէջ վառելոց զօրաց նորին` որոտաց ՚ի սրտի, եւ իբրեւ զշանթ կայծական շեշտեալ ՚ի ճակատ զօրուն` եհաս ինքնին առ Մովսէս. եւ հարեալ վաղերբ զերկաթի գլխանոց նորա` ճեղքեաց զայն ընդ մէջ. եւ անդէն անդ առ ՚ի քթթել ական զբազմութիւն վառելոց նորա հարեալ շուրջանակի` յերկիր կործանեաց , եւ զարհուրեցոյց զամեեսին. եւ յաճապարել այլոց ՚ի փախուստ, նա յափշտակեալ ՚ի միոջ զՄովսէս, որոյ շունչ իւր դեռեւս ՚ի նմա էր, քարշեալ ձգեաց զկնի իւր. եւ այնպէս ընդ կրունկն դարձեալ` եկն ՚ի տեղի բուն բանակի իւրոյ. եւ անդ խարեալ զաչսն Մովսէսի` կուացոյց զնա: Եւ նուաճեալ ընդ իւրեւ զուտէացիսն համայն` կացոյց վերակացու աշխարհին զայր ոմն Ամրամ անուն, զոր վասն ուժեղ ութեան անձինն Ցլիկ կոչէին. եւ ապա դարձ արարեալ անտի ` եկն ՚ի Շիրակ գաւառ:
       բ. Այլ յորժամ նա ՚ի կողմանս Ուտէացւոց քաջ ութիւնս կատարէր հանդերձ աներով իւրով Սահակաւ, եղբայր նորա Աբաս` զոր յամ սրտէ սիրէր, զոր եւ կացուցեալ էր իշխան իշխանաց, նախանձեալ ընդ գործս նորա` թուլացաւ եւ ցրտացաւ ՚ի սիրոյ նորին: Եւ զի իշխանն ափխազաց Գուրգէն աներ իւր էր, պէսպէս բանս յօդելով նմա Աբաս զեղբօրէ իւրմէ` զնա եւս դրդեալ ՚ի մախանս` տկարացոյց ՚ի սիրոյ նորին. եւ երկոքին միաբանել ՚ի խորհուրդս չարութեան, եւ աւերեալ յատ ելութեան սրտի` բան եդին ընդ միմեանս` սպանանել զարքայն:
       Եւ իբրեւ եկն Աշոտ արքայ ՚ի Շիրակ, ոչ գիտելով ամենեւին զդառ նութիւն սրտից նոցա` միա մտութեամբ սրտի եւ սիրալիր բանիւ հրաւիրեաց զնոսա գալ առ ինքն ՚ի պատուել զնոսա: Եւ ՚ի գալ նոցա առ նա` դէպ եղեւ հանդիպել միմեանց ՚ի գեղջն, որ կոչիւր Սրմտանի. ուր բազում պատիւ ցուցեալ առ նոսա Աշոտոյ` բազմապատիկ պարգեւօք եւ սիրով մեծարեաց զնոսա , պատմեալ նոցա միանգամայն եւ զգործսն` զորս գործեաց յՈւտի աշխարհին: Եւ նոցա ոչ գտեալ յայնժամ յաջող ութիւն կատարելոյ զկամս իւրեանց` ուղեկից եղեն նմա մինչեւ ՚ի քաղաքն Երազգաւորս. ուր նստեալ դադարեցաւ Աշոտ զաւուրս ինչ առանց իրիք կասկածանաց:
       Իսկ Աբաս եւ Գուրգէն մեկնեալ յԱշոտոյ արքայէ` յուզէին ՚ի վատ խորհուրդս, թէ զիա'րդ կարասցեն փութով կատարել զկամս իւրեանց. եւ տեսեալ` թէ Աշոտ յանհոգս նստել կայ, գումարեցին ՚ի ծածուկ զարս սրիկայս եւ արեանարբուս. եւ յաւուր միում յանակնկալ ժամու գաղտ յարձակեալ ՚ի քաղաքն Երազգաւորս` դիմեցին յապարանս նորա: Այլ խնամով տեառն փոքր մի յառաջ իրազեկ լեալ խորհրդոց նոցա Աշոտ արքայ` էառ յինքն զորդի նորին իսկ Աբասայ եղբօր իւրոյ, եւ զընտանիս իւր հանդերձ պիտոյիւք , որչափ ինչ հնար էր առնուլ. եւ ճեպեալ ստիպով մեծաւ` հազիւ կարաց ճողոպրիլ ՚ի ձեռաց նոցա, եւ անկանիլ յՈւտի աշխարհ:
       Եւ զի երկոքին նոքա Աբաս եւ Գուրգէն ոչ իմացան զփախչիլ նորա, համարէին թէ նա յապարանս իւր իցէ. վասնորոյ դիմեցին անդր. եւ իբրեւ ոչ գտին զնա անդէն, ապա տեղեկացեալ, թէ նա գիտացեալ զխորհուրդս իւրեանց` փախուցեալ է, զամօթի հարան յոյժ. եւ սրտմտութեամբ կատաղեալ` զամենայն ինչս Աշոտոյ, զորս գտին ՚ի քաղաքի անդ` յաւարի առին, եւ մեկնեցան անտի:
       Իսկ Աշոտոյ արքայի ժողովեալ զզօրս յՈւտի աշխարհէ եւ ՚ի Գուգարաց եւ յայլոց տեղեաց` դիմեաց ՚ի սահմանս Գուրգենայ իշխանին ափխազաց, եւ յաւարի էառ զերկիր նորա. եւ ՚ի սակաւ աւուրս յապակա նութիւն դարձոյց զմեծ մասն այնր աշխարհի: Սոյնպէս եւ Գուրգէն աջակցութեամբ Աբասայ եղբօր արքայի գումարեալ զօր բազում` ասպատակ սփռեաց յերկիրն Աշոտոյ: Եւ ապա երկաքանչիւր կողմանց մարտիւ յարձակեալ ՚ի վերայ միմեանց` հարին զմիմեանս բազում անգամ. ցորս միշտ յաղթօղ գտաւ Աշոտ թագաւոր: Եւ յետոյ թէպէտ եւ Վասակ Սիւնի հօրաքեռորդի Աշոտոյ ՚ի մէջ մտեալ` դադարեցոյց զյարձակմունս նոցա, բայց ատել ութիւն նոցա մնաց ՚ի նոսա:
       Այլ այս բարի միջնորդութիւն Վասակայ եղեւ նմա պատճառ մեծի վտանգի եւ նեղութեան , քանզի Աշոտ արքայ ընդ քս ութեան ոմանց վարկաւ` թէ նա վասն բարեկամութեանն` զոր ունի ընդ Գուրգենայ եւ ընդ Աբասայ, ջանացաւ խաղաղացուցանել զյարձակմունսն. որպէս զի տացէ նոցա ժամանակ պատրաստութեան. վասնորոյ եւ խեթիւ հայէր ՚ի նա : Զայս զգացեալ Վասակայ` դադարեցաւ ՚ի գնալոյ առ նա. եւ ապա առ անկասկած լինելոյ` խնդրեաց ՚ի նմանէ ձեռամբ Յովհաննու կաթողիկոսի յետկար երդման. որպէս զի աներկիւղ կարասցէ մտանել առ նա եւ ելանել. եւ իբրեւ էառ զայն , գնաց առ նա առանց երիք կասկածի: Իսկ արքայն Աշոտ թէպէտ եւ ՚ի սկզբան անդ սիրով ընկալաւ զնա, եւ իբրեւ ընդ սիրելի եղբօր վարեցաւ ընդ նմա, բայց յետոյ գտեալ յանցանս ՚ի նմա` կալեալ կապեաց զնա երկաթե կապանօք, եւ եդ յամրոցն Կայենոյ: Իսկ յանցանս նորա այս էր, զի գտին առ նմա թուղթս լի դաւաճանութեամբ, զոր գրեալ էր առ նա Աշոտոյ բռնաւորի, եւ Գուրգենայ: Եւ թէպէտ Յովհաննէս կաթուղիկոս միջնորդ լեալ աղաչեաց զԱշոտ արքայ, եւ խոստացաւ կատարել զամենայն` զոր ինչ եւ խնդրեսցէ նա միայն թէ անձակեսցէ զՎասակ, զի իշխան մեծ էր նա, բայց կասկածեալ Աշոտոյ, թէ գուցէ յարձակելն զնա` միաբանեալ նորա ընդ թշնամիս իւր` չարիս հասուսցէ նմա, ոչ էառ յանձն զմիջնորդութիւն կաթողիկոսին. եւ այսպէս մնաց Վասակ ՚ի կալանս առ ժամանակ մի:
       գ. Իսկ ամիրապետն Մաքթէտիր լուեալ զամենայն անցս` զորս անցոյց անողորմն Յուսուփ ընդ Հայս, եւ գիտացեալ` թէ Աշոտ մտեալ է ընդ իշխանութեամբ կայսերն, բարկացաւ ՚ի վերայ Յուսփայ, եւ իրաւունս դատեցաւ զգործսն Աշոտոյ. քանզի ծանեաւ` թէ միայն առ զերծանելոյ ՚ի բռնուէն Յուսփայ արարեալ է նորա զայն: Եւ ապա տեղեկացեալ, թէ Գագիկ Արծրունի ո'չ է մտեալ ընդ իշխանութեամբ կայսեր, այլ` կայ ինքնիշխան ՚ի Վասպուրական իւրում աշխարհի, առաքեաց առ նա թագ արքայական, եւ պարգեւս մեծամեծս ՚ի ձեռն ուրումն դեսպանի, որ կոչիւր Փարկինի:
       Եկեալ դեսպանին առ Գագիկ` եդ զթագ ՚ի գլուխ նորա , եւ թագաւորեցոյց զնա կրկին ՚ի վերայ Վասպուրական աշխարհի. եւ զարդարեաց զնա արքայական զարդուք. եւ տարաւ զնա փառօք բազմօք յապարանս նորա: Ապա եւ Գագիկ ՚ի ցուցանել զհնազանդ ութիւն եւ զհաւատար մութիւն իւր` առաքեաց առ ամիրապետն բազում գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, զկէսն յընծայ շնորհակալութեան, եւ զկէսն ՚ի սակ արքունի: Եւ զդեսպանն Փարկինի ճոխացուցեալ բազում առատաձիր պարգեւօք` ուղարկեաց հանդերձ գանձիւք առ ամիրապետն:
       Զայս լուեալ Յուսփայ ոստիկանին` վառեցաւ ՚ի նախանձ բարկ ութեան ընդդէմ Գագկայ . զի դեռեւս թշնամութեամբ էր ընդ նմա. եւ վասնորիկ ահագինս կրճտէր զատամունս իւր ՚ի վերայ նորա. եւ սպառնայր զմեծ եւ զանհնարին չարիս հասուցանել նմա: Եւ ինքն յեցեալ ՚ի զօր ութիւն իւր, եւ ապաւինեալ ՚ի բազմութիւն զօրաց իւրոց` անյայտաբար իմն ապստամբեցաւ յամիրապետէն. եւ ինքնագլուխ լեալ` խորհէր ինքնին միայն տիրել ՚ի վերայ արեւելեայց, եւ յինքն առնուլ զամենայն սակ արքունի:
       Այլ զգացեալ զայս Գագկայ` ազդ արար ամիրապետին. եւ նորա ստուգեալ զիրսն նաեւ յայլոց ` առաքեաց զմի ոմն ՚ի նախարարաց իւրոց Մոնոս կամ Մանոս անուն անհամար զօրօք ՚ի վերայ նորա: Իսկ Յուսփայ թողեալ վերակացու յաշխարհին Ատրպատականի զմի ոմն ՚ի պատուականաց իւրոց Ըսբուք անուն, որ եւ էր իշխան եւ հրամանատար տան իւրոյ, ել ինքն ընդ առաջ զօրաց ամիրապետին. եւ երկիցս պատերազմեաց` եհար զնոսա. այլ յերրորդումն ոչ կարացեալ զդէմ ունել` ձերբակալ եղեւ ՚ի նոցանէ. եւ ածեալ երկաթի կապանօք առաջի ամիրապետին` արկաւ ՚ի բանտ:
       դ. Կացոյց ապա ամիրապետն ՚ի տեղի նորա ոստիկան Ատրպատականի զիշխանն Ըսբուք, զոր արդ յիշեցաք: Սա ինքն Ըսբուք բարեկամութիւն մեծ ցուցեալ առ Աշոտ արքայ հայոց` առաքեաց առ նա դեսպան եւ ուխտ խաղաղ ութեան եդ ընդ նմա, եւ անուանեաց զնա Շահանշահ կամ Շահնշահ, այսինքն արքայ արքայից. ընդ որում վերագոյն էր նա քան զայլ արքայս հայոց. քան զԳագիկ, եւ քան զմիւս Աշոտ, եւս եւ քան զթագաւորս Վրաց եւ ափխազաց, Աղուանից եւ Եգերացւոց:
       Սոյն այս Ըսբուք որովհետեւ ՚ի ժամանակէ անտի Յուսփայ թշնամի էր Գագկայ թագաւորին յետ հաստատելոյ զդաշն սիրոյ ընդ Աշոտոյ` ժողովեալ զզօրս իւր` առաքեաց յերկիրն Գագկայ ՚ի Վասպուրական աշխարհ ՚ի կողմանս Ճուաշ գաւառի: Եւ իբրեւ լու եղեւ յայն բօթալից համբաւ արշաւանաց զօրացն Ըսբուքայ , բնակիչք գաւառին շփոթեցան եւ աղմկեցան յոյժ. Եւ յաճապարել նոցա փախչիլ եւ ամարանալ ՚ի բերդս եւ յանմատոյց տեղիս, զեղան զօրքն Ըսբուքայ զգաւառաւն, եւ ծածկեցին իբրեւ զծով մինչեւ հազիւ ուրեմն կարացին պաշարեալքն ապրեցուցանել զանձինս:
       Իսկ զօրացն ասպատակ սփռեալ յամենայն տեղիս աշխարհին` աւարի առին զամենայն. եւ զյետնամնացս փախստէից. որք ոչ կարացին անկանիլ յամրոցս ձերբակալ արարեալ ՚ի գեր ութիւն վարեցին. յորս կային բազում երեւելի անձինք` արք եւ կանայք, եւ տղայք շատ: Տեսեալ յայնժամ Գագկայ` թէ ոչ կարէ ինքն պատերազմաւ ընդդէմ կալ Ըսբուքայ. եւ թէ կարասցէ եւս, երկարին գործք, եւ ոտնակոխ լինի աշխարհն, խորհեցաւ հաշտ ութիւն խօսիլ ընդ նմա, եւ կալ հնազանդութեամբ ՚ի ծառայ ութեան նորա: Սմին իրի ընտրեաց զկրօնաւոր ոմն Գէորգ անուն յազգէ Հաւնունեաց` այր ճարտարամիտ եւ քաղցրախօս, եւ բազում ընծայիւք առաքեաց առ ոստիկանն Ըսբուք` խնդրելով ՚ի նմանէ զհաշտ ութիւն խաղաղութեան: Եւ ոստիկանն սիրով ընկալեալ զընծայս նորա` ետ նմա յետկար երդման այնուհետեւ ոչ թշնամանալ ընդ նմա, այլ` միշտ բարեկամութեամբ կալ. եւ դարձոյց առ նա զամենայն գերիսն:
       ՚Ի լինել այսր` դադարեցաւ աշխարհն Վասպուրականի յասպատակութենէ թշնամեաց. եւ հանգեան բնակիչք տեղւոյն առ հասարակ. եւ սկսան գործել զգործս իւրեանց , եւ վայելել ՚ի բար ութիւնս երկրին: Եւ Գագիկ թագաւոր այնուհետեւ իմաստութեամբ խորհելով` առ ամսին գութ ցուցանէր, եւ ընդ ամենայն թշնամիս իւր սիրով վարէր, եւ զհարկ աշխարհին եւս անխափան վճարէր ամիրապետին. եւ այսպէս զամենայն իւր պահէր ՚ի խաղաղութեան. յորում ժամանակի եւ ինքն սկսաւ շինել քաղաք հոյակապ ՚ի ծովուն Բզնունեաց յԱղթամար կղզւոջ, եւ կանգնեաց ՚ի նմա զեկեղեցի հրաշափառ եւ գեղեցիկ յանուն եւ Սրբոյ Խաչին, ըստ աւանդելոյ Կիրակոսի եւ Վարդանայ:
       ե. Զայսու ժամանակաւ Սմբատ իշխանն Սիսակեան, եւ եղբարք նորա Բաբկէն եւ Սահակ եւ Վասակ խորհուրդ արարեալ ՚ի միասին եդին ՚ի մտի գրաւել յիւրեանս զԳողթն գաւառ, եւ զամրոց նորա զԵրնջակ: Զի այն գաւառ իւրեանց էր, եւ ոստիկանն Յուսուփ յետ սպանանելոյ զՍմբատ արքայ առեալ էր զնոյն, եւ տուեալ էր ումեմն պարսկի հանդերձ Երնջակաւ, եւ կացուցեալ էր զնա անդ վերակացու, եւ Աշոտ արքայ դեռեւս չէր թափեալ զայն ՚ի ձեռաց նորա: Ապա իշխանքն Սիսակեանք պատգամաւորս առաքեալ առ վերակացուն` խնդրեցին ՚ի նմանէ զգաւառ իւրեանց: Եւ նա ետ պատասխանի, թէ այն գաւառ յարքունիս առեալ է, եւ արքունուստ շնորհեալ է ինձ. վասնորոյ եւ ոչ կարեմ ասէ դարձուցանել զայն առ ձեզ:
       Զայս լուեալ Սիսակեանցն` գումարեցին զօրս , եւ պատրաստեցան ՚ի պատերազմ, առեալ ընդ իւրեանս եւ զգունդ մի` զոր Յովհաննէս կաթուղիկոս կոչէ գաբաւոնացիս: Սոյնպէս եւ պարսիկ իշխանն Երնջակայ ժողովեալ զզօրս իւր` ել ընդ առաջ նոցա ՚ի մարտ: Եւ պատահեալ միմեանց ՚ի դաշտի միում, սկսան մարտնչիլ սաստկապէս. ուր վտանգեցան զօրք թշնամւոյն եւ հարան յետս, եւ մերձ էին պարտիլ իսպառ. Իսկ գաբաւոնացի զօրքն` որք էին ընդ Սմբատայ, եւ պատերազմէին ՚ի թիկնաց կուսէ Վասակայ եղբօր նորա, տեսեալ` թէ Վասակ անհնարին կոտորածս առնէ ՚ի թշնամիսն, նախանձեալ ընդ նա, կամ գուցէ դաւաճանեալ ՚ի կաշառաց այլոց` յարեան ՚ի վերայ նորա, եւ սպանին զնա անդէն. եւ ինքեանք ընդ կրունկն դարձեալ` գնացին ՚ի Նախջուան: Եւ եղեւ այս սուգ մեծ եղբարց նորա, եւ ամենայն զօրաց նոցին. եւ վասն այսր իսկ ոչ ժամանեցին պնդել զհետ թշնամեաց իւրեանց, որք դարձեալ էին ՚ի փախուստ. եւ ոչ եւս կարացին տիրել Երնջակայ եւ գաւառի նորա: Ապա բարձեալ զմարմին Վասակայ` տարեալ թաղեցին ընդ հարս իւր, արարեալ կոծ սաստիկ ՚ի վերայ նորա: