Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վախճանեցաւ ՚ի ժամանակի աստ յայսմիկ` յիններորդ ամի Աբասայ արքայի` Թէոդորոս կաթուղիկոս հայոց` յետ կալոյ ՚ի հայրապե տութեան յԱղթամար կղզւոջ ամս. ժ. եւ ամիսս իբր. 4. եւ թաղեցաւ անդ ՚ի ժամատան Աստուածածնի. եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա եղբայր նորին Եղիշէի կամ Եղիսէ առաջին. որ յետ կալոյ ամս. ե. անկաւ յաթոռոյն` բանսար կութեամբ խռովարար անձանց ոմանց. բայց քանզի ոչ թոյլ ետուն եպիսկոպոսունք հայոց զայլ ոք դնել կաթուղիկոս ՚ի կենդան ութեան նորա, նա վարեաց այլ եւս ամս զիշ խանութիւն կաթուղիկոսութեան: Եւ յետ երկուց ամաց իբրեւ վախճանեցաւ նա, նստաւ յաթոռ հայրապե տութեան ՚ի յԱղթամար Անանիա Մոկացի` առաջնորդ ուխտի Վարագայ: Էր յայսմ ժամանակի եպիսկոպոս մի ՚ի Սիւնեաց աշխարհին Յակոբ անուն, որ յարելով ՚ի թոնդրակեցի աղանդաւորս (զորոց տես ՚ի գլ. լգ . ) եւ համախոհ իւր առնելով զԽոսրով ոմն քորեպիսկոպոս, սկսաւ բազում անսովոր ծէսս մուծանել յեկեղեցիս Հայոց, եւ բազում մոլորական բանս սերմանել յորոց մին էր եւ այս, թէ չէ պարտ եպիսկոպոսաց հնազանդիլ կաթուղիկոսին իբրեւ վեհագունի քան զինքեանս. եւ այսու մոլո րութեամբ յարոյց խռով ութիւն բազում: Գրեաց առ նա Անանիա կաթուղիկոս ՚ի բաց կալ յայնպիսի յիմարական վարդապետութենէ եւ ՚ի յանսովոր ծիսից: Իսկ նա իւր ապաւէն եւ պաշտպան ունելով զդշխոյն Սիւնեաց զկին որդւոյ Վասակայ Սիւնւոյ` արհամարհեաց զբանս կաթուղիկոսին. եւ ապստամբեցաւ ՚ի նմանէ եւ ապստամբեցոյց եւս եւ զայլ բազում անձինս. ընդ որս եւ զոմանս յիշխանացն Սիւնեաց:
       Զայս տեսեալ կաթուղիկոսին` էարկ ընդ նզովիք զեպիսկոպոսն. եւ գրեաց առ դշխոյն Սիւնեաց` տալ զնա ՚ի ձեռս իւր. եւ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն. նզովեաց եւ զնա` միանգամայն եւ զիշխանս Սիւնեաց ընդ նմա: Եւ իբրեւ մեռաւ Յակոբ եպիսկոպոս , գնաց կաթուղիկոսն Անանիա յաշխարհն յայն. եւ բազում քարոզութեամբ նուաճեալ զմիտս իշխանացն` արձակեաց զնոսա ՚ի նզովից անտի: Եւ ապա ձեռնադրեաց նոցա արքեպիսկոպոս զՎահան ՚ի գաւառէն Բաղաց` որ եւ Բաղք Ձորք կոչի, որդի Ջուանշիրի իշխանին Բաղաց : Այս Ջուանշիր իշխան մեծ էր. որ եւ շինեալ էր զամենապայծառ ուխտն Յովհաննու առ ստորոտս անմատոյց դղեկին Բաղաց: ՚Ի շնորհս որոյ եւ ՚ի պատիւ աշխարհին Սիւնեաց` հրաման ետ Վահանայ Անանիա կաթողիկոս` տանիլ առաջի իւր խաչ, ուր եւ երթիցէ եւ ինքն դարձաւ ՚ի տեղի իւր:
       բ. Ընդ այն աւուրս հիմն էարկ Աբաս արքայ շինել զկաթուղիկէ ՚ի Կարս քաղաքի. եւ ՚ի հինգ ամս կատարեաց զայն հոյակապ եւ հրաշալի յօրինուածովք` սրբատաշ եւ որձաքար վիմօք : Իսկ արքայն ափխազաց վրացւոց եղելոց առ սահմանօք սարմատացւոց Բէր անուն գրգռել ընդդէմ Աբասայ արքայի` դիմեաց բազում զօրօք ՚ի Հայս. եւ եկեալ բանակեցաւ առ ափն Կուր գետոյ ՚ի հիւսիսոյ: Լուեալ Աբասայ զգալուստ նորա այնչափ զօրօք` առաքեաց առ նա դեսպան, եւ ասէ. զի՞ եկեալ ես, եւ զի՞նչ խնդիր է քո ընդ իս: Արհամարհեալ նորա զբանսն Աբասայ` պատասխանի ետ եւ ասէ. եկի տալ օրհնել օրհնութեամբ վրացւոց զկաթուղիկէ եկեղեցիդ, զոր նորոգ շինեցեր . զի ոչ կամիմ, թէ օրհնեսցես զդա կանոնօք հայոց:
       Սրտմտեալ ընդ այս Աբասայ` կոչեաց առ ինքն զվարդապետս եւ զեպիսկոպոսունս, եւ եհարց ցնոսա վասն օրհնութեան եկեղեցւոյ, թէ ուստի ' ունին զայն հայք. եւ նոքա ասեն, յառաջին սրբոց, զոր առաւել եւս ճոխացուցին հարք մեր` Սահակ եւ Մեսրովպ եւ աշակերտք նոցա: Զայս լուեալ Աբասայ` առաքեաց պատգամ առ Բէր, եւ ասէ. ՚ի բա'ց գնա յինէն. եւ մի ' ՚ի նանիր մատներ ՚ի կոտորած զժողովուրդ իմ եւ զքոյ: Եւ իբրեւ ոչ անսաց նա, էառ Աբաս զզօրս իւր հանդերձ Գէորգեաւ, եւ խաղաց ՚ի վերայ նորա. եւ եկեալ մօտ ՚ի Կուր գետ, իբրեւ ետես զբազ մութիւն զօրացն Բերայ` զանգիտեաց ՚ի նմանէ, եւ խորհեցաւ խոյս տալ անտի: Բայց Գէորգ իշխանն քաջալերեալ զնա` խորհուրդ ետ նմա բանակիլ յայսկոյս գետոյն փոքր մի հեռի. եւ ես ասէ անցից յայնկոյս սակաւուք, եւ շփոթեցից զբանակ նորա. եւ յաղմկիլ նոցա` սկսեսջիք եւ դուք աստի պատերազմիլ ընդ նոսա նետիւք:
       Ապա զայն գիշեր բանակեալ անդ, ՚ի ծագել առաւօտու ՚ի սկզբան արշալուսոյ ընտրեալ Գէորգեայ զսակաւս ՚ի զօրաց անտի Աբասայ` աճապարեաց անցանել յայնկոյս: Եւ մինչդեռ զօրքն Բերայ փութային ՚ի պատրաստ ութիւն պատերազմի, եհաս Գէորգ առ նոսա. եւ զայրագինս փոթորկեալ ՚ի վերայ նոցա` զաղմուկ շփոթից էարկ զնոքօք. եւ ՚ի խռովիլ նոցա սկսան հայք յայսմ կուսէ գետոյն նետաձիգ լինել ՚ի նոսա. մինչեւ ստիպիլ նոցա ՚ի փախուստ:
       գ. Վերստին կարգեալ Բերայ զզօրս իւր` եկն անդ ՚ի վաղիւն. եւ մինչդեռ յանհոգս կային հայք, եւ խրախ ութիւնս առնէին, էանց Բէր ընդ գետն, եւ եհաս ՚ի բանակն հայոց. յորմէ եւ անկաւ խռով ութիւն մեծ ՚ի մէջ նոցա: Զայն տեսեալ Աբասայ` աճապարեաց եւ հեծաւ յերիվար իւր. եւ արկեալ զանձամբ զզարդ զինուցն` դիմեաց ինքնին ՚ի վերայ թշնամեաց` երկսայրի սուսեր ՚ի ձեռին. եւ քաջութեամբ մղեալ զանձն ՚ի մէջ արանցն Բերայ ` խռովեցոյց եւ տագնապեցոյց զնոսա. յորմէ քաջալերեալ եւ զօրացն հայոց` ինքեանք եւս գազանաբար ՚ի վերայ յարձակեցան, եւ հարին զբազումս: Եւ ՚ի դառնալ ափխազաց ընդ կրունկն եւ ՚ի փախչիլ ընդ գետն` Աբաս արքայ եւ զօրք իր զհետ մտեալ` զյոլովս ՚ի նոցանէ գետակուր կորուսին. եւ զոմանս անդէն ՚ի վերայ գետոյն ընդ սուր անցուցեալ` զանգեցին զջուրն յարենէ նոցա. եւ ելեալ յայնկոյս` պնդեցան զկնի փախստէից, եւ ետուն ճարակ սրոյ զայլս եւս յոլովագոյնս. եւ ձերբակալ արարեալ զնա ինքն զԲէր` դարձան յետս, եւ ժողովեցին զկապուտ կողոպուտ անկելոցն:
       Իսկ Աբաս ածեալ զԲէր ՚ի Կարս ձեռօքն կապելովք` եմոյծ զնա ՚ի նորաշէն կաթուղիկէ եկեղեցին, եւ ասէ ցնա. ահա այս է տաճար տեառն ` զոր դու կամէիր օրհնել. տե'ս արդ աչօք բացօք զգեղեցկ ութիւն վայելչութենէ դորա. զի այլեւ եւս չունիս տեսանել. եւ ապա հանեալ զնա արտաքս` հրամայեաց բրել զաչս նորա: Զայն իբրեւ լուան ափխազք, ՚ի սուգ մտին . եւ եկեալ առ Աբաս արքայ` մատուցին նմա բազում ընծայս, եւ գնեցին գրեթէ գնոց արծաթոյ զկուրացեալն Բէր. եւ ուխտ խաղաղ ութեան եդին ընդ Հայս հանդերձ երդմամբ` ոչ եւս բնաւ պատերազմիլ ընդ նոսա:
       դ. ՚Ի խաղաղիլ իսպառ թագաւորութեանն Աբասայ յերեսաց ասպատակաց յարուցին յոյնք հալածումն մեծ ՚ի վերայ հայոց եղելոց ՚ի բաժնին կայսեր վասն բանի Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն. եւ տագնապէին զնոսա յոյժ. եւ խստութեամբ վարէին նոսա համարելով զնոսա եւտիքականս. նզովէին եւ անարգէին զնոսա եւ զեկեղեցիս նոցին. պախարակէին եւ զխորհուրդս նոցա իբրեւ անվաւերս. եւ որք միանգամ յօժարամտէին ընդունիլ զսուրբ ժողովն` բռնադատէին զնոսա փոխել եւ զծէսս, եւ վարիլ ընդ յունաց. եւ եթէ ոք յանձն առնոյր կրկին մկրտէին զայնպիսին եւ կամ գոնէ նորոգ դրոշմէին. եւ եթէ քահանայ էր, վերստին ձեռնադրէին: Յայսմ ամէ նեղեալ բազմաց ՚ի նոցանէ թողին զբնակութիւնս իւրեանց, եւ եկին ՚ի Մեծն Հայս ՚ի կողմանս Շիրակայ եւ փոքուն Վանանդայ. եւ զի ոմանք ՚ի նոցանէ ՚ի տղայ ութեան մկրտեալ էին ՚ի յունաց, հրամայեաց Անանիա կաթողիկոս կրկին մկրտել զնոսա. ոչ միայն` զի նաեւ յոյնք մկրտէին վերստին զհայս, այլեւ զի կարծէր` թէ յայտնի նեստորականք են յոյնք, եւ յանուն սոսկ մարդոյ մկրտէին, եւ ոչ յանուն ամենասուրբ երրորդութեան. եւ թէ` ոչ դաւանին զՔրիստոս Աստուած: Սովին գործով գրգռեցաւ ատել ութիւն մեծ ՚ի մէջ յունաց եւ հայոց` առաւել քան զոր յառաջն էր. որ եւ արմատացաւ իսկ իսպառ:
       Այսպիսի ատելութեամբ ոմանց յանոպայ անձանց եւ ՚ի տգիտաց, եւ յամառեալ նոցա ՚ի մոլոր կարծիս` գրեցին յիմարական բանս ՚ի ջատագով ութիւն կրկին մկրտութեան. եւ գայթակղեցուցին զբազումս, եւ պառակտեցին զեկեղեցիս ՚ի կորուստ հոգւոց իւրեանց եւ այլոց բազմաց: Եւ յառաւել գրգռիլ ատել ութեան ՚ի մէջ երկուց ազգաց, կարգեցին ուրեք ուրեք նզովս ՚ի վերայ միմեանց, ո'չ այնչափ վասն ատել ութեան կարծեցեալ մոլորութեանն` որչափ վասն ոխերիմ թշնամութեան` որ առ միմեանս. եւ այս թշնա մութիւն այնչափ սաստկացաւ ՚ի մէջ նոցա , մինչեւ ՚ի խօսիլ յունաց զհայոց` առանց նախատական անուան ոչ առնուին ՚ի բերան զանուն հայոց. նոյնպէս եւ ՚ի խօսիլ հայոց զյունաց` պարսաւանօք խօսէին զնոցանէ. եւ ոչ գտանիւր ոք ՚ի միւս կողմանէ` որ ՚ի խաղաղութիւն եւ յեղբայրասիրութիւն յորդորեսցէ զազգն: Իսկ ՚ի կողմանէ հայոց եթէ ոմանք յերկիւղածաց եւ յիմաստուն վարդապետաց կամէին խրատել զայլս` եւ զգուշացուցանել յատելութենէն ազգաց քրիստոնէից, անսպայքն արհամարհէին զայսպիսիս, եւ ծաղր առնելով` ծայթ կարդային, որպէս գրէ Մեծն Խոսրով ՚ի մեկն ութեան ժամագրքի` ըստ ձեռագրաց:
       ե. ՚Ի նոյն ժամանակս ՚ի թագաւորութեանն Աբասայ` ոստիկանք եւ կուսակալք հագարացւոց, որք էին ՚ի կողմանս Պարսից եւ Միջագետաց եւ Փոքուն Ասիոյ, եւս եւ ՚ի սահմանս Հայոց` ՚ի Դուին, ՚ի Մանազկերտ, ՚ի Խլաթ, գրեթէ առ հասարակ ապստամբեալ յամիրապետէն, եւ ինքնագլուխ լեալ` այր իւրաքանչիւր զիւր գաւառ պայազատէր, որոց բազումք ՚ի բազում տեղիս ընդ միմեանս եւ ընդ այլս մարտուցեալ` ջանային ընդարձակել զսահման տէր ութեան իւրեանց. եւ անուանեցան սոքա ամիրայք: Յորոց ակն ածել Աբասայ արքային հայոց` ոմանց ՚ի նոցանէ առաքէր զընծայս ամի ամի. զի անկասկած լիցի ՚ի նոցանէ, եւ մնասցէ ՚ի խաղաղութեան:
       Եւ եղեւ ՚ի շփոթիլ իշխան ութեան հագարացւոց, եւ ՚ի բազմանալ ամիրայից յայլեւայլ աշխարհս, բազմութիւնք սկիւթացւոց եղելոց յայնկոյս Կասպից ծովուն, որք կոչին թուրք, դիմեալ ՚ի Պարսկաստան եւ յաշխարհն Մարաց` տիրեցին բազում տեղեաց, եւ դարձան յօրէնս նոցա, եւ եղեն իբրեւ զնոսա ըստ կրօնից եւ ըստ լեզուաց. եւ բազումք ՚ի նոցանէ միաբանեալ ընդ իշխանս մարաց` յարձակեցան ՚ի Հայաստան ՚ի սահմանս Կորդուաց եւ Մոկաց, եւ տիրեցին այնոցիկ աշխարհաց, եւ տեղակալեալ մնացին անդէն, որք այժմ քիւրտ կոչին. ոմանք եւս ՚ի նոցանէ խաղացին ՚ի Միջագետս Հայոց եւ Ասորւոց, եւ բնակեցան անդ. յորս միացան յետոյ ընդ ժամանակս ժամանակս եւ բազումք ՚ի քրիստոնէից` դառնալով ՚ի կրօնս նոցա:
       Յաւելուած
       ա. Զայս ժամանակաւ յամի տեառն. 944. եղեւ փոխադր ութիւն անձեռագործ պատկերի Փրկչին` որ կոչի սուրբ դաստառակ, յԵդեսիոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. զորմէ արժան համարիմ գրել աստ` ընդ աւանդելոյ Կոստանդեայ Պերփեռուժենայ կայսեր` կամ համանուն որդւոյ նորա, որ էր ժամանակակից եւ ականատես, եւ ըստ այլոց մատենագրաց: Ռոմանոս Վաշտակեան հայկազուն ` կայսր յունաց` Լակապէն կոչեցեալ, զորմէ խօսեցաք ՚ի գլ. իե. բազում փափաքանօք հնարէր զսուրբ դաստառակն եւ զթուղթն, զորս առաքեաց Քրիստոս առ Աբգար թագաւոր հայոց տալ բերել ՚ի թագաւորական քաղաքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս` ՚ի պարծանս ինքնակալութեան Յունաց . որոյ վասն իսկ բազում անգամ հրեշտակս արձակեաց առ հաւատացել բնակիչս քաղաքին, եւ խնդրեաց ՚ի նոցանէ` շնորհել ինքեան զսուրբ դաստառակն զայն եւ զթուղթն: Առաքեաց դեսպան եւ առ այլազգի իշխանն Եդեսիոյ Սիւլէյման անուն, հաւանեցուցանել քաղաքին առ ՚ի կատարելոյ զփափաք իւր. եւ խոստացաւ տալ զերկերիւր գերիս` զորս առեալ էին յոյնք յայլազգեաց, եւս եւ տալ երկոտասան հազար դահեկանս արծաթոյ: Բայց եդեսացիք ոչ իւիք յօժարեցան յանձն առնուլ զայն. ո'չ է արժան մեզ ասեն` զպահպանիչ եւ զզօրացուցիչ քաղաքիս զկենդանագիր Փրկչին մերոյ ընդ արծաթոյ փոխանակել: Եւ որչափ կայսրն յաւելոյր ՚ի խոստմունս եւ յողոքանս, նոքա այնչափ առաւել ընդդէմ դարձեալ` ոչ կամէին տալ:
       Զայն տեսեալ կայսերն` առաքեաց զօր բազում ՚ի վերայ Եդեսիոյ, որք եկեալ պաշարեցին զքաղաքն. մինչեւ նեղեալ յոյժ իշխանի քաղաքին` պատգամ առաքեաց առ Ռոմանոս կայսրն, եւ ասէ. ես կատարեցից զխնդիր քոյ, եթէ դու բաց ՚ի խոստմանցդ` զոր արարեր, յաւելցես ինձ տալ յետկար երդման` չդիմել երբէք պատերազմաւ ՚ի վերայ չորից քաղաքացս, Եդեսիոյ, Խառանայ, Սրուճայ, եւ Սամուսատայ, եւ ոչ աւերել զգիւղօրէս եւ զկալուածս նոցա, եւ մի ' զոք գերի վարել ՚ի բնակչաց այդոցիկ տեղեաց: Խնդութեամբ ընկալեալ կայսեր զպայմանն, յետս կոչեաց զզօրս իւր ՚ի պաշարմանէ քաղաքին, եւ ետ իշխանին զյետկար նամակին հանդերձ խոստացելովք գերեօքն եւ արծաթովք. եւ առաքեաց յԵդեսիա զԱբրամ եպիսկոպոս Սամուսատայ` որ յայնժամ ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր, առնուլ եւ բերել զսուրբ դաստառակն եւ զթուղթն Փրկչին ՚ի թագաւորական քաղաքն:
       բ. Եւ եղեւ ՚ի հասանել եպիսկոպոսին յԵդեսիա, իմացեալ քաղաքացւոց զպատճառ գալստեան նորա` դղրդեցան առ հասարակ, եւ արարին ամբոխ մեծ. ո'չ թողումք ասեն, եւ չառնումք յանձն բառնալ առ ՚ի մէնջ զհրաշալի եւ զանգին պատկերդ եւ զթուղթ փրկչին: Իսկ այլազգի իշխանն զոմանս քաղցրութեամբ, եւ զբազումս սաստիկ սպառնալեօք եւ պատուհասիւք հանդարտեցուցեալ ՚ի վրդովմանէ` հրաման ետ եպիսկոպոսին առնուլ զդաստառակն եւ զթուղթն: Յետ առնլոյ եպիսկոպոսին զայնոսիկ` իբրեւ հանդերձեալ էին մեծաշուք փառօք հանել արտաքոյ քան զքաղաքն, եղեն յանկարծակի փայլատակունք եւ որոտմունք, եւ սկսաւ տեղալ յորդ անձրեւ: Զայն տեսեալ հաւատացելոց` սկսան վերստին աղմուկ մեծ յարուցանել. ահա ասեն յայտնի սքանչելիք են այս փոփոխութիւնք սգոյ. զի ոչ են կամք Աստուծոյ թոյլ տալ փոխադր ութեան սուրբ գանձուցդ ՚ի տեղւոջէ իւրեանց: Իսկ այլազգի իշխանն ոչ անսացեալ նոցա, եւ փութացեալ կատարել զկամս կայսերն, ետ հանել ստիպաւ ՚ի քաղաքէ անտի զսուրբ դաստառակն եւ զթուղթն, եւ տանիլ վաղվաղակի ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Այլ ՚ի հանել զայնոսիկ ՚ի քաղաքէն բազումք ՚ի հաւատացելոցն զհետ գնացին, եւ իբրեւ հասին յափն Եփրատայ, անդրէն միւսանգամ բողոք բարձին, եւ ասեն, մինչեւ ոչ տեսցուք յայտնի նշան ինչ հաճելոյ կամացն Աստուծոյ ընդ փոխադրութիւն սուրբ գանձուցս, ոչ թողումք տանիլ զդոսա աստի: Տուաւ յայնժամ նոցա եւ նշան առ յաստուծոյ (ասէ Կոստանդին Պերփեռուժէն ). զի ՚ի մտանել ՚ի նաւ երկուց եպիսկոպոսաց` Սամուսատայ եւ Եդեսիոյ, որք բարձեալ էին տապանակաւ զսուրբ դաստառակն եւ զթուղթն, եւս եւ յընկերանալ նոցա աւագերիցուն եդեսացւոց, եւ այլոց ոմանց, մինչ չեւ էին ինչ յառաջ վարեալ, նաւն ինքնին մեկնեալ որոշեցաւ անտի, եւ ուղիղ ընթացիւք եհաս յայնկոյս գետոյն: Զայն տեսեալ եդեսացւոց, եւ յափշ ութիւն ըմբռնեալ, ոչ եւս յաւելին խօսիլ կամ առնել ինչ ընդդէմ:
       գ. Իսկ նոքա` որք տանէին զտապանակն, եկեալ զառաջինն ՚ի Սամուսատ քաղաք` զտեղի առին ընդ աւուրս ինչ. ուր եւ գործեցան բազում սքանչելիք: Եւ ապա յելանել նոցա ՚ի ճանապարհ` ո'ւր եւ ընդառաջ լինէին կոյրք եւ կաղք, անդամալոյծք եւ այլ ախտաժէտք, առ ժամայն բժշէին ՚ի զօրութենէ սրբոյ դաստառակին եւ թղթոյ Փրկչին:
       Եւ իբրեւ մերձ եղեն ՚ի թագաւորական քաղաքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ հասին ՚ի տաճար մի սրբոյ Աստուածածնին , անդ եւս բազում սքանչելիք գործեցան: Եկն եւ դիւահար ոմն, եւ լու ՚ի լու ամենեցուն բարբառեցաւ բազում բանս գով ութեան ՚ի վերայ սուրբ դաստառակին եւ սուրբ թղթոյն. յաւել ասել եւ զայս ինչ. ընկա'լ քաղաքդ Կոստանդինուպօլիս` զփառս եւ զխնդութիւն եւ դու Կոստանդին Պերփեռուժէն` զկայսեր ութիւն քոյ: Զայս իբրեւ ասաց, ել դեւն յառնէն, եւ եթող զնա զերծ յամենայն լլկանաց:
       Ընդ առաջ գնացին եւ ՚ի թագաւորական քաղաքէն բազումք յաւագաց, եւս եւ որդիք Ռոմանոսի կայսեր, եւ պատրիարգն Թէոփիլակտոս` որ եւ էր որդի նորին Ռոմանոսի. այլ ինքն Ռոմանոս կայսր ոչ կարաց երթալ ՚ի պատճառս տկարութեան: Եւ եղեւ ՚ի հնգետասներորդ աւուր ամսեանն օգոստոսի, այն է օր վերափոխման սուրբ Աստուածածնին, առեալ բերին զսուրբ գանձն մօտ ՚ի դուռն քաղաքին ՚ի մեծ եկեղեցի սուրբ Աստուածածնայ` որ էր արտաքոյ. ուր եւ ժողովել էին բազմութիւնք յոյժ վասն հանդիսի տօնին. եւ անդ եդին ՚ի բազմոցի զտապանակն. եւ ամենեքին միաբան մեծաւ պատուով եւ խնդութեամբ բազմաւ երկրպագելով օրհնէին զաստուած: Եւ ՚ի վաղիւ անդր բարձեալ ՚ի վերայ ուսոց իւրեանց զսուրբ տապանակն` պատրիարգն Թէոփիլակտոս, եւ որդիք կայսեր Ստեփաննոս եւ Կոստանդին, եւ այլ եւս աւագանին` հանդերձ կղերիկոսօք եւ բազմամբոխ ժողովրդով, ջահիւք եւ մոմեղինօք, մեծապատիւ եւ արժանաւոր թափորով ածին մինչեւ յոսկի կոչեցեալ դուռն քաղաքին. եւ ընդ այն մուծին ՚ի ներքս սաղմոսիւք եւ օրհներգութեամբ:
       դ. Զայս հանդէս տեսեալ ՚ի բացուստ այր ոմն անդամալոյծ` խլրտեցաւ եւ ջանայր կանգնիլ առ փոքր մի ` առ ՚ի տեսանել զյուղարկաւոր ութիւն սուրբ դաստառակին: Եւ նոյն ժամայն ընդ հայիլն հաստատեցան բարձք եւ սրունք նորա եւ ամենայն անդամք. եւ ետես զինքն ողջացեալ եւ զօրացեալ. ընդ որ լցեալ հիացմամբ եւ անպատմելի խնդութեամբ` ընթացաւ վաղվաղակի ոտիւքն հաստատելովք, եւ համբուրեաց զտապանակն. եւ փառս տալով Փրկչին` պատմեաց զսքանչելիսն ամենայն հանդիսականաց: Յանցուցանել ապա զսուրբ տապանակն ընդ փողոցս քաղաքին, ամքին առ հասարակ առ ցնծ ութեան արտասուս հեղուին, եւ փառաբանական ձայնիւ օրհնէին զտէր: Եւ թէ ո'րպիսի ուրախ ութիւն եղեւ բովանդակ քաղաքին, եւ հանդէս բերկրալի, չէ ' հնար բանիւք բացատրել (ասէ Կոստանդին Պերփեռուժէն ). զի զոր ակն տեսանէ ասէ, չկարէ բանն զզուգահաւասարն նմին յայտնել:
       Եւ ապա առեալ բերին զսուրբ դաստառակն եւ զթուղթն ՚ի մեծակառույց տաճար սրբոյն Սոփիայ. եւ զկնի դնելոյ ՚ի վերայ բազմոցի սրբոյ սեղանոյն, եւ երկրպագելոյ ամենեցուն, ածին յարքունի ապարանս, եւ եդին ՚ի վերայ մեծի կայսերական գահոյից` առ ընդունելոյ զշնորհս պարգեւաց ՚ի սուրբ դաստառակէ Փրկչին ` որոց միանգամ յաջորդեսցեն յայն աթոռ կայսերութեան: Եւ յետ ամի տարեալ հանգուցին զայն յեկեղեցւոջ ամենօրհնեալ սուրբ Աստուածածնին:
       Եւ զի այս հանգիստ փոխադր ութեան եղեւ յերկրորդ աւուր վերափոխման կուսին յօգոստոսի. 16. կարգեցաւ տօն յիշատակի ամենայն ընդ ամէ ՚ի նմին աւուր ՚ի պատիւ սրբոյ դաստառակին. որպէս է տեսանել եւ յայսմաւուրս յունաց յօգոստ. 16. ուր եւ աւանդի երկար պատ մութիւն այսր փոխադրութեան. որպէս եւ յայսմաւուրս հայոց ՚ի նմին աւուր յիշատակի համառօտիւ: Զայսմ փոխադրութենէ գրէ եւ Ամրոս նեստորական առ Ասսեմանեայ . բ. 42. առեալ ՚ի ժամանակակցէ. եւ յաւելու` թէ յետ փոխադրութեանն այն թուղթ Փրկչին գրեալ առ Աբգար, եւ Աբգարուն գրեալ առ Քրիստոս, նորոգ թարգմանեցան զգուշ ութիւն ՚ի յոյն լեզու, եւ ՚ի նոյն թարգմանչէ եղան ՚ի լեզու արաբացւոց:
       ե. Այս պատկեր եւ թուղթ Քրիստոսի մնացին ՚ի Կոստանդիուպօլիս զբազում ժամանակս, եւ գործեցին բազում սքանչելիս: Այլ որպէս երեւի ՚ի պատմութեանց` յետ ժամանակաց թուղթն Քրիստոսի դարձուցաւ յԵդեսիա, եւ եդաւ ՚ի տեղւոջ իւրում. եւ յորժամ առին յոյնք զԵդեսիա ՚ի ձեռաց այլազգեաց յաւուրս Ռոմանոսի կայսեր երրորդի` յամի տեառն իբր. 1030. անդրէն դարձուցաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. որպէս գրեն Կեդրենոս. յերես. 731. կամ 572. եւ Զոնարաս. գիրք. ժե. գլ . 12. եւ Յովհաննէ Սկիղիցէս Կիւրապաղատ:
       Եւ ապա յետ իբր եօթն ամաց յամի տեառն. 1037. ընդ գրելոյ այդոցիկ պատմագրացդ` ՚ի լինել մեծի երաշտութեան, յորում ժամանակի վեց ամիս ոչ անձրեւեաց, հանդիսական պաղատանս արարին ժողովուրդք ՚ի թագաւորական քաղաքին. եւ բարձեալ որդւոց կայսեր եւ աւագաց ՚ի վերայ ուսոց իւրեանց տապանակաւ զսուրբ դաստառակն եւ զթուղթ Փրկչին եւ զսուրբ խանձարուրսն, գնացին հետիոտս թափորով ՚ի մեծն պալատէ մինչեւ ՚ի տաճար սրբոյ Աստուածածնին. նոյնպէս եւ պատրիարգն եւ ամենայն ուխտ եկեղեցւոյ դիմեցին առ Աստուած պաղատանօք: Բայց քանզի բարկ ութիւն Աստուծոյ զուարթացեալ էր վասն մեղաց մարդկան, փոխանակ անձրեւոյ ահագին կարկուտ, եւ խորտակեալ փշրեաց զծառս եւ զկղմինտրս տանց:
       Եւ յետ անցանելոյ յոլով` յաւուրս շփոթ ութեան կայսերացն յունաց յամի տեառն իբր. 1325. յորժամ բազում գանձք յաւարի եղեն, ընդ նոսին գողացեալ եղեւ եւ արկղն` յորում կայր թուղթն Քրիստոսի գրեալ առ Աբգար` ընդ աւանդելոյ Նիկետասայ. այլ թէ յետոյ զի'նչ եղեւ` ո'չ է մեզ յայտ: Իսկ սուրբ դաստառակն յետ կալոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս զբազում ժամանակս` հուսկ յետոյ փոխադրեցաւ ՚ի Հռովմ, ըստ որում պատմէ կարդինալն Բարոնիոս ` յամի. 944:
       Այլ յաղագս Ռոմանոսի կայսեր Հայկազնոյ գիտելի է, զի ՚ի յաջորդ ամի փոխադր ութեան սուրբ դաստառակին` յարեան որդիք նորին ՚ի վերայ նորա. եւ ընկեցեալ զնա յաթոռոյ իշխանութեան` ետուն կարել զհերս նորա, եւ առաքեցին յաքսորս ՚ի կղզին Պռոտայ` կրօնաւորիլ անդ յաւուրս ծե րութեան իւրոյ. եւ մինչդեռ ինքեանք ակն ունէին նստիլ յաթոռն, զօրացաւ Կոստանդին Պերփեռուժէն ՚ի վերայ նոցա. եւ ձերբակալ արարեալ արտասահմանեաց զնոսա ՚ի մետաղս. եւ ինքն կալաւ առանձին զգահ կայսերութեան, որպէս եւ վիճակեալ էր նմա հայրենի իրաւամբք` սկսեալ ՚ի հաւոյն իւրմէ Հայկազուն Վասլէ Արշակոււոյ: Եւ յետ մեռանելոյ սորին Պերփեռուժենայ` նստաւ կայսր որդի սորա Ռոմանոս երկրորդ. որ թէպէտ եւ եղեւ այր տկար եւ կնատ, այլ ծնաւ զերկուս քաջ դիւցազունս` զՎասիլ եւ զԿոստանդին. որք յետ ժամանակաց թագաւորեցին: