Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Աբաս արքայ հայոց` կրտսեր որդի երանելւոյն Սմբատայ նահատակի, կացեալ յաթոռ թագաւորութեան զկնի եղբօր իւրոյ Շահանշահ Աշոտոյ Երկաթի` զամս. իդ. եւ հասեալ ՚ի բարւոք ծեր ութիւն վախճանեցաւ եւ թաղեցաւ ընդ հարս իւր` յամի տեառն. 951. եւ ՚ի թուականութես հայոց. ն. յիններորդ ամի կաթուղիկոսութեան Անանիայի. եւ եթող երկու որդիս. անուն երիցուն Աշոտ, եւ կրտսերոյն Մուշեղ: Եւ իբրեւ լուան թշնամիք` որք շուրջն կային, թէ մեռաւ նա, զեղան հայոց. եւ ասպատակ սփռեալ ՚ի բազում տեղիս` բազում չարիս գործեցին. մինչեւ բազմաց թողուլ դարձեալ զերկիր իւրեանց, եւ յանմարդաբնակ տեղիս ապաստանիլ, եւ ոմանց ՚ի մէջ անմատոյց լերանց բնակիչ. եւ ոմանց իսպառ լքանել զտունս իւրեանց , եւ փախստեայ անկանիլ յայլ թագաւորութիւնս:
       Զայս տեսեալ Աշոտոյ անդրանիկ որդւոյ արքային Աբասայ վախճանելոյ, վառեցաւ զօրութեամբ հանգոյն հօրեղբօր իւրոց Շահանշահ Աշոտոյ. եւ ժողովեալ զարս քաջակորովս եւ ահաւորս իբրեւ երկու հազար` եկն ՚ի Շիրակ գաւառ. եւ նստեալ անդ աւուրս ինչ` սփռեաց անտի դէտս յայլեւայլ կողմանս աշխարհին` ազդ առնել ինքեան զարշաւանս թշնամեացն. եւ եդել կարգ ՚ի սակաւ զօրսն` բաժանեաց զնոսա յերկուս գունդս: Եւ ելեալ ՚ի գաւառէ անտի` սկսաւ շրջիլ նոքօք յամենայն տեղիս աշխարհին Հայոց ամս երիս, եւ աւելի եւս: Եւ ընդ առնուլ ուստէք զլուր ասպատակ ութեան հինից` հասանէր սաստկութեամբ ՚ի վերայ նոցա, եւ վանէր զնոսա, եւ կոտորէր զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի բերան սրոյ եւ յամենայն արշաւանս իւր ցուցել զմեծամեծ քաջութիւնս` ահ էարկ ՚ի թշնամիս իւր:
       Զայսպիսի քաջութիւն Աշոտոյ տեսեալ հայոց` ժողովեցան առ նա բազումք յայլեւայլ կողմանց արք կորովիք, եւ յաւելան ՚ի զօրս նորա. որով եւ օրըստօրէ բազմացաւ թիւ զօրաց նորա յոյժ մինչեւ ցյիսունեւհինգ հազար: Եւ կացոյց Աշոտ ՚ի վերայ նոցա սպարապետ զորդին Գէորգեայ զԳոռ յազգէ Մարզպետունեաց, եւ նա եւս ժողովեաց զոր բազում մինչեւ ցքսանեւհինգ հազար. եւ եղեն ամենայն զօրք Աշոտոյ իբր ութսուն հազար, որովք զօրացեալ նորա յոյժ արար բազում յաղթութիւնս, եւ զարմացոյց զամենեսին:
       բ. Յետ պայազատելոյ Աշոտոյ զազգն ամի ինն, տեսեալ նախարարացն հայոց զար ութիւն գործոց նորա եւ զիմաստ ութիւն կառավարութեանն` ժողովեցան առ Անանիա կաթողիկոս. եւ խորհուրդ արարեալ ընդ նմա` հաստատեցին օծանել զԱշոտ թագաւոր: Եւ վասն այսր պատճառի հրեշտակս առաքեալ առ Փիլիպպոս արքայն Աղուանից հայկազունեաց, եւ առ Յովհաննէս կաթողիկոս նոցա, հրաւիրեցին զնոսա գալ ՚ի Հայս: Եւ իբրեւ եկին նոքա, ժողովեցան նախարարք բազում եւ եպիսկոպոսունք քառասուն յԱնի քաղաք ՚ի Շիրակ գաւառի. եւ բազում փառօք ածեալ անդր զԱշոտ` օծին զնա թագաւոր Հայոց, յամի տեառն. 961. եւ ՚ի թուականութեանս հայոց. նժ. եւ այնուհետեւ անդ ՚ի յԱնի հաստատեցաւ աթոռ թագաւորութեան ազգին:
       Յայնժամ եւ եղբայրն Աշոտոյ Մուշեղ, որում յանձն արարեալ էր նա ինքն Աշոտ զգաւառն Վանանդայ, միաբանեալ ընդ իւր զբազումս` թագաւորեաց եւ ինքն ՚ի քաղաքն Կարս, որ եւ ասի Ղարս: Այլ սակայն գտաւ նա յամենայնի հպատակ եղբօր իւրում Աշոտոյ, եւ օգնական նմա ՚ի բազում իրս, եւ այն թագաւոր ութիւն նորա յաջորդեաց մինչեւ ՚ի թոռն իւր ՚ի Գագիկ. զի յետ Մուշեղայ նստաւ որդի նորա Աբաս. եւ ապա որդի Աբասայ Գագիկ. զորոց ունիմք խօսիլ ՚ի կարգի պատմութեանս: ՚Ի սմին ժամանակի պատուեցաւ ՚ի կայսերէ եւ Դաւիթ մեծ իշխանն հայոց` որ տիրէր Տայոց աշխարհին, այր քաջ եւ անուանի յոյժ. եւ կարգեցաւ ՚ի նմանէ Կիւրապաղատ, որպէս թէ պէյ:
       Իսկ ամիրայ ոմն Համտուն անուն, որ նախ սպարապետ էր ամիրապետին , եւ ապա ապստամբեալ ՚ի նմանէ բռնացեալ էր յաշխարհին Աղձնեաց, լուեալ զզօրանալ եւ զթագաւորել Աշոտոյ` առաքեաց առ նա հրաման խիստ` պահանջելով ՚ի նմանէ հարկս ծանունս: ՚Ի մերժել Աշոտոյ արքայի զպատգամ նորա` եկն նա բազմութեամբ զօրաց ՚ի վերայ Աշոտոյ: Զայն իբրեւ ետես Աշոտ, ել ընդառաջ նորա զօրօք իւրովք. եւ եհար ՚ի սուր սուսերի զայնչափ բազ մութիւն զօրաց նորա. եւ զնա ինքն զիշխանն կալեալ սպան: Զայն լուեալ ամիրապետին` առաքեաց օժիտս առ Աշոտ, եւ պատուեաց զնա բազում պարգեւօք, եւ կրկին թագիւ թագաւորեցոյց զնա, անուանեալ զնա Շահիարմէն` այսինքն թագաւոր Հայոց, որ նաեւ Շահնշահ կոչի ըստ օրինակի Աշոտոյ Երկաթի: Եւ իբրեւ հաստատեցաւ թագաւորութիւն Աշոտոյ, ամրացոյց զամենայն տեղիս աշխարհին իւրոյ. եւ ապա շինեաց զներքին պարիսպ Անի քաղաքին, եւ զայլ եւս բազում ամրոցս. յորս եւ կանգնեաց զերեւելի բրգունս մեծամեծս. եւ զամենայն սահմանս հայրենի տէր ութեան իւրոյ կարգեաց ՚ի յանդորրու. եւ ելից բարեզարդութեամբ եւ շինութեամբ. եւ եղեւ սիրելի եւ գովելի յաչս ամենեցուն: Այլ մեծ եւս գով ութիւն նորա պայծառ փայլեցաւ ՚ի հանդէս առաքին ութեան եւ ճշմարիտ աստուածապաշտութեան. քանզի աստուածատուր շնորհոք փոյթեռանդն գոլով ՚ի ծառայութիւն` տեառն օրինակ բարի եղեւ ամենեցուն բազմարդիւն հոգեւորական վաստակօք իւրովք . Շինեաց զբազում հոյակապ եկեղեցիս ՚ի քաղաքն Անի եւ յայլ տեղիս, եւ զեւս բազումս նորոգեալ կրկին շքեղացոյց. նոյնպէս եւ զյոլով վանորայս եւ զկրօնատանս: Իսկ խնամոց մարդասի րութեան նորա եւ գորովագութ ողորմածութեանն ոչ գոյր չափ պայմանի. որով ոչ միայն կարգեաց ՚ի տեղիս տեղիս աղքատանոցս եւ անկելանոցս հիւանդաց եւ ախտացելոց, այլեւ յոլով յայց ելեալ նոցա` անձամբ ծառայէր նոցա ցածութեամբ իբրեւ տեառն իւրում Քրիստոսի. եւ ՚ի սեղանի եւս ընդ իւր նստուցանէր զկոյրս եւ զկաղս` զբորոտս եւ զցաւագարս. պատուէր եւ պաշտպանէր զնոսա. եւ սփոփէր բանիւք եւ արդեամբք: Զայս գրէ եւ Ստեփաննոս Ասողիկ. գ. 8. որ ժամանակակիցն էր:
       Այս Աշոտ խաղաղասէր բարուք կալեալ զնոսա հայոց, խոնարհութեամբ եւ ողորմածութեամբ զանցոյց զամենեքումբք։ Վասն զի զգոնջացեալսն եւ զկաղսն եւ զկոյրսն հաւաքէր առ ինքն` բարձակից ինքեան առնելով ՚ի խրախճանութիւնսն. որոց զոմանս իշխանս, եւ իշխանաց իշխանս եւ Կիւրպաղատս անուանէր. եւ զբօսնոյր նոքօք: Զքոսսն կարմիր եւ զվէրս նոցա առաջի աչաց իւրոց փոխանակ զարդարուց եւ ականց փայլելոց համարէր. այլեւ զբաժակն իւր թագաւորական ըմպելեօք մատուցանէր նոցա. եւ յորժամ թարախ վիրաց նոցա խառնէր ընդ գինւոյն, յայնժամ զմնացորդս նոցա առեալ ինքն ճաշակէր: Եւ այնքան առատաձեռնութեամբ բաշխէր կարօտելոց, մինչեւ ՚ի մահուն իւրոյ ոչ լինել դրամ մի ՚ի գանձատան նորա, այլեւ զկապուտ զարդուցն եւ բազմականաց եւ որմոց տայր կարօտելոցն. եւ քաւեաց զմեղս իւր ողորմութեամբ եւ գթովք տնանկաց: Եւ վասն այսպիսի բարեգործութեանց` Ողորմած անուն ընկալաւ:
       Հանգոյն նմին եւ երանելի կողակից նորա դշխոյն Խոսրովանոյշ` գործեաց բազում գործս սիրոյ եւ խոնարհ ութեան առ աղքատս եւ առ հիւանդս. կանգնեաց եւ զհոյակապ եկեղեցիս: Սա շինեաց եւ ՚ի գիւղսն Սանահին եւ ՚ի Հաղբատ հռչակաւոր եւ զմեծ վանս` հաստակառոյց եւ ահեղակերտ` միով ժամաւ բացագոյն հանդէպ միմեանց, մօտ յամուրն Կայենոյ` իբր երկու աւուրբք հեռի ՚ի Տփխիսայ. յամի տեառն. 961. եւ ՚ի թուին հայոց. նժ. կամ ընդ ոմանց. 965. նժդ: Այսոքիկ երկու վանք յանուն գիւղիցն կոչեցան ուխտ Սանահնի եւ Հաղբատայ: Յետ կանգնելոյ դշխոյն զայսոսիկ վանորայս` կարգեաց առաջնորդ Սանահնի վանիցն զՅովհաննէս գիտնական, եւ Հաղբատայ զՍիմէոն զգօն եւ ճգնազգեաց: Եւ ինքն յամենայնի ցուցաւ գթած մայր ազգին հայոց, եւ արժանաւոր թագուհի Արարատեան թագաւորութեան:
       ՚Ի նոյն աւուրս ՚ի ծաղկիլ այսոցիկ երկուց մենաստանաց` ծաղկեցան եւ այլ վանորայք յայլ տեղիս յաշխարհին Հայոց. յորոց փայլեցան բազում երեւելի վարդապետք իմաստունք. ընդ որս եւ մեծն Խոսրով Անձեւացի յաշխարհին Վասպուրականի. որ ՚ի մեկն ութեան վարժեալ յուսումն իմաստից հելլենական դպրութեանց` նախ եմուտ ՚ի կարգ ի, առեալ ՚ի կն ութիւն զդուստր եղբօր մեծին Անանիայ վարդապետի` Նարեկայ վանից առաջնորդի. եւ ծնաւ զերկուս որդիս զՅովհաննէս, եւ զԳրիգոր` այն է սուրբն Գրիգոր Նարեկացի. որոյ ծնունդն համարի լինել. յամի տեառն իբր. 951. եւ ՚ի թուին հայոց. ն: Եւ ապա հրաժարեալ Խոսրովու յաշխարհէ` կրօնաւորեցաւ ՚ի վանս` յամի իբր. 961. նժ. եւ յետ քանի մի ամաց ընտրեցաւ յ եպիսկոպոսութիւն իւրոյ նահանգին` Անձեւացեաց գաւառի. եւ եղեւ երեւելի անարատութեամբ վարուց եւ աստուածաշնորհ իմաստութեամբ. եւ շարադրեաց բազում գիրս եւ ճառս. ընդ որս զբացատր ութիւն խորհրդոյ պատարագին, եւ զմեկն ութիւն ժամակարգ ութեան աղօթից եւ քարոզից` իմաստալից բանիւք եւ հոգեշարժ ոճով եւ ընտիր շարադրութեամբ. եւ յետ բարւոք հովուելոյ զժողովուրդ իւր` վախճանեցաւ յամի տեառն իբր. 972. եւ հայոց. նիա: ՚Ի գրոց սորա եւ յայլոց նախնի հարց հաւաքեալ կարգեաց յետ ժամանակաց ինչ Մովսէս վարդապետ Եզնկացի զմեկն ութիւն ժամագրքի ՚ի խնդրոյ Թէոդորոսի ուրումն, յաւելեալ եւ ինքն բացատրութիւնս ՚ի վերայ նոցին իրաց նովին ոճով:
       Կային յայն աւուրս եւ այլ քանի մի վարդապետք երեւելիք` ըստ աւանդելոյն Ասողկայ. Յովհաննէս Խաչակիրն կոչեցեալ, որ սպանաւ ասէ ՚ի վրաց, եւ թաղեցաւ ՚ի Բասեան` ՚ի վանսն, որ կոչիւր Ակսիգոմս` առ ստորոտով լերինն Ծիրանեաց. եւ Յովսէփ առաջնորդ Հնձուց վանիցն ՚ի Կարին. եւ Կիրակոս` Գծծակերպ գիտնական ասացեալ` ՚ի Նիգ գաւառի, յանապատն ` որ ասիւր Թեղենիս. եւ Սարգիս` Վայելչաբան կոչեցեալ` յաշխարհին Աղուանից. ընդ որս եւ Ղեւոնդ վարդապետ Փիլիսոփայ: ՚Ի սոցա աւուրս էր եւ Մեսրոպ երէց ՚ի Վայոց ձորոյ. որ ՚ի թուին հայոց. նժզ. արար զպատմութիւն սրբոյն Ներսիսի Մեծի` ՚ի խնդրոյ Փոքուն Վահանայ Մամիկոնէի Տարոնեցւոյ, զորմէ յիշեցաք ՚ի գլուխն . իե:
       գ. Իսկ Անանիա կաթողիկոս կացեալ յաթոռ հայրապե տութեան ամս. իբ. ամս. ե. յԱղթամար. եւ ամս. ժէ. ՚ի Վարագ եւ յԱնի, վախճանեցաւ. եւ թաղեցաւ ՚ի գիւղաքաղաքն Արգինայ մօտ յԱնի. այլ յառաջ քան զմեռանիլն` ընդ աւանդելոյ Ուռհայեցւոյն` յանձն արար նստուցանել կաթուղիկոս հայոց զՎահան, որ յոմանց Վահանիկ ասի, ՚ի գաւառէն Բաղաց ՚ի Սիւնեաց է. որ եւ ՚ի նոյն Անանիայէ ձեռնադրեալ էր եպիսկոպոս Սիւնեաց. ընդ որում յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ: Ապա ՚ի փոխիլ Անանիայի` գումարեցաւ ժողով մեծ յԱնի. ուր եկն եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս Աղուանից. եւ հաւանութեամբ ամենեցուն ձեռնադրեցին զնա ինքն զՎահան կաթուղիկոս հայոց: Եւ նստաւ Վահան ՚ի գիւղաքաղաքն Արգինայ. զի աթոռ կաթուղիկոսութեն չեւ էր հաստատեալ յԱնի:
       Սա յառաջագոյն իսկ ծանուցեալ ճշմարտիւ զուղղ ութիւն դաւանութեան Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն` հաճեալ հաւանեցաւ ընդ այն. եւ միաբանեցաւ ընդ յոյնս եւ ընդ վիրս. եւ ՚ի լինել իւր կաթուղիկոս` թղթով եւս հաստատեաց զմիաբանութին ընդ նոսա, ՚ի ձեռն Թէոդորոսի մետրապօլտին Մելիտինոյ. եւ ջանաց զայլեւս եւս հաւանեցուցանել ՚ի նոյն: Եւ բերեալ պատկեր նոր ՚ի յունաց` եդ յեկեղեցւոջ. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթ ութեան այսր գլխոյ:
       Ոմանք յանոպայ անձանց տեսեալ զգործ միաբանութեանն Վահանայ ընդ յոյնս` գրգռեցին ընդդէմ նորա զոմանս յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի վարդապետաց, յորս երեւելի էին Խաչիկ Արշարունեաց եպիսկոպոս, Աղիկարպոս առաջնորդ Կամիրջաձորոյ, Սարգիս վանական Հոռոմոսի վանաց, եւ Ստեփաննոս վանական Սեւանայ: Շփոթեցան ամենեքին սոքա` եւ շփոթեցան զազգն. եւ յարուցին մեծամեծ խռովութիւնս ընդդէմ Վահանայ. եւ լցին զաշխարհն աղմկաւ: Եւ զի բարեպաշտ արքայն Աշոտ խաղաղասէր ոմն էր, տեսեալ զայսպիսի շփոթ ութիւն առաջնորդաց` հրամայեաց գումարել ժողով եպիսկոպոսաց եւ միանձանց, եւ զաղմուկ խռովութեանն շիջուցանել. եւ ոչ կամեցաւ անձամբ զանձն խառնել յիրս եկեղեցականաց:
       Յաղագս այսորիկ ժողովեալ բազում եպիսկոպոսաց եւ միանձանց ՚ի քաղաքն Անի` սկսան քննել զմիտս եւ զգործս կաթողիկոսին Վահանայ. եւ իբրեւ յայտնի եղեւ` թէ նա ստուգիւ միաբանեալ է ընդ Յոյնս եւ ընդ Վիրս, անկաւ երկպառակ ութիւն ՚ի նոսա. եւ յետ բազում բանից խորհեցան կէսք ՚ի նոցանէ ընկենուլ զնա յաթոռոյ իւրմէ: Այլ մինչչեւ ձեռն արկեալ էր նոցա յայն, զգացեալ Վահանայ զխորհուրդս նոցա` փախեաւ յաթոռոյն` յետ կալոյ նորա ՚ի հայրապե տութեան ամս. ե. եւ գնաց ՚ի Վասպուրական առ Աբուսահլ թագաւոր Արծրունի` որդի Գագկայ. եւ նորա սիրով ընկալել զնա` հաճեցաւ ընդ նա, եւ միաբանեցաւ յուղիղ միտս նորա: Իսկ ժողովն Անւոյ ընտրեաց կաթուղիկոս ՚ի տեղի Վահանայ զՍտեփաննոս երրորդ զվանահայրն Սեւանայ յազգականութենէ Մաշտոցի եւ Յովհաննու պատմաբանի, որ եւ ՚ի նստիլ անդ իւրում առաքեաց նզովս առ Վահան եւ առ Աբուսահլ: Եւ Վահան եւս արձակեաց նզովս առ Ստեփաննոս եւ առ համախոհս նորա. եւ այսպէս յերկուց կողմանց անդադար նզովս յաճախելով` լցաւ աշխարհն գայթակղութեամբ:
       Տեսեալ Ստեփաննոսի, թէ զօրանայ Վահան առաւել քան զինքն, ժողովեաց զբազ մութիւն կրօնաւորաց ՚ի Տարոնոյ, ՚ի Հաշտենից, ՚ի Ծոփաց, եւ ՚ի Խորձենոյ. ընդ որս եւ զՄովսէս վարդապետ, եւ զԲաբկէն վանական Սիւնեցի. եւ ելեալ հանդերձ նոքօք գնաց ՚ի Վասպուրականաշխարհ՝ առ ՚ի յանդիմանութիւն Վահանայ: Իսկ Աբուսահլ արքայ քան զյանդիման լինել նոցա` զամենայնին ՚ի միասին ետ վարել ՚ի կղզին Աղթամարայ. եւ ՚ի խոնարհիլ ոմանց` հրամայեաց հանել զնոսա անտի եւ արձակեալ, մանաւանդ զՄովսէս վարդապետ, եւ զԲաբկէն վանական. իսկ զՍտեփաննոս կաթուղիկոս ետ վարել ՚ի Կոտորոց բերդն: Զայս ամենայն լուեալ Աշոտոյ` լուռ լինէր, եւ սպասէր կատարածի: Իսկ Ստեփաննոս կաթողիկոս կեցեալ ամիսս ինչ ՚ի բերդի անդ` մեռաւ, յետ կալոյ յիշխանութեան ամս . բ:
       դ. ՚Ի նմին ամի մեռաւ, եւ Աբուսահլ Համազասպ թագաւոր Վասպուրականի, կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս. ժթ: Եւ էին Աբուսահլայ երեք որդիք. որոց անդրանիկն կոչիւր Սահակ Աշոտ, միջինն Խաչիկ Գուրգէն, եւ կրտսեր Յովհաննէս Սենեքերիմ: Երեքին սոքա յետ մահուան հօր իւրեանց Աբուսահլայ` թագաւորեցին ՚ի միասին ըստ կարգի. Աշոտ ՚ի վերայ Վասպուրականի առհասարակ. եւ Գուրգէն ՚ի վերայ միոյ միասին, այսինքն ՚ի վերայ նահանգին Անձեւացեաց. իսկ Սենեքերիմ ՚ի վերայ նահանիգին Ռշտունեաց: Գովութեամբ խօսի զերեցունց զսոցանէ սուրբն Գրիգոր Նարեկացի` որ էր ժամանակակից եւ ականատես, յասելն ՚ի բանս պատմ ութեան խաչին. երես. 360. Թագաւորեալք եւ փառաւորեալք ՚ի մի ամանակի` արք բարիք եւ աստուածասէրք. խոհեմութեամբ հանճարոյ առաւելեալք. եւ ըստ պատահման դիմաց պատկերի տեսման երեսին` յաւէտ ցանկալիք. իսկ ՚ի սէր սրբոց, ՚ի պատիւ ընտրելոց, ՚ի յարգումն հեզոց, յընդունել ութիւն ուղղոց, ՚ի զարդ եկեղեցեաց, ՚ի պայծառ ութիւն սրբ ութեան տեղեաց եւ քրիստոսեան նշանաց, ՚ի սպաս մարտիրոսաց, անկշռիք եւ անզուգականք:
       Յառաջին ամս թագաւորութեան նոցա խումբ մեծ ելուզակաց յարձակեալ յաշխարհն Վասպուրական, եւ դիմել ՚ի վերայ քաղաքին Խրամայ, որ եւ ասի Շամբիձոր, հարին զբնակիչս նորա, եւ յաւարի առին զքաղաքն: Եւ զի յայնմ ժամանակի անդ էին նշխարք ինչ սրբոյ Կարապետին, ոմանք ՚ի քահանայից յափշտակեալ զայն` տարան ՚ի Նախջուան. եւ անտի ՚ի Հին Ջուղայ, յամի տեառն. 972. եւ ՚ի թուին հայոց. նիա: Ուր եւ մնաց զբազում ժամանակս մինչեւ ցաւուրս Շահաբասայ առաջնոյ` պարսից արքայի, որ վարեաց զհայս յԱսպահան. եւ յետ այնորիկ գտեալ եղեն այն նշխարք ՚ի նոյն Հին Ջուղայ. յորոց մասն ինչ տարեալ եղեւ ՚ի Նոր Ջուղայ. եւ մասն ինչ պահեցաւ ՚ի վանս սրբոյն Ստեփաննոսի, յամի տեառն. 1654. եւ ՚ի թուին հայոց. ռճգ. զորմէ տե'ս ՚ի գիրս Առաքել պատմագրի. գլ. խգ . երես. 497:
       ե. Իսկ յետ մահուան Ստեփաննոսի կաթողիկոսի` բազումք յառաջնորդացն հայոց ընդ յորդորելոյ Աշոտոյ արքայի խորհեցան դարձուցանել զՎահան յաթոռ հայրապետութեան. բայց բազումք եւս ընդդիմանային այսմ. եւ յերկարիլ խռով ութեան ամիսս ինչ, ժողովեցան միւսանգամ հրամանաւ Աշոտոյ արքայի եպիսկոպոսունք եւ վանականք յարքայանիստ քաղաքն Անի. յամի տեառն. 972. եւ ՚ի թուին հայոց. նիա. եւ յետ բազում բանից ընտրեցին զԽաչիկ եպիսկոպոս Արշարունեաց զքեռորդի Անանիայ կաթողիկոսին վախճանելոյ: Որ եւ հաստատեալ յաթոռ կաթողիկոսութեան` յետ ժամանակաց շինեաց իւր բնակարան ՚ի գիւղաքաղաքն Արգինայ յեզր Ախուրեան գետոյ ՚ի Շիրակ գաւառի` մօտ Անւոյ. եւ նստաւ անդ յամի 990. նլթ: Ուր կանգնեաց եւ զկաթուղիկէ եկեղեցի վիմարդեան կոփածոյիւք` հաստահեղոյս արձանօք, եւ չքնաղագեղ յօրինուածովք ՚ի ձեռն Տրդատայ ուրումն բազմահանճար ճարտարապետի. եւ զարդարեաց զայն մեծապայծառ` ծիրանածաղիկ եւ ոսկեթէլ անկուածովք, եւ բազմարուեստ ջահիւք եւ կանթեղօք: Շինեաց եւ զայլ երիս եկեղեցիս նորաձեւս եւ հրաշատեսիլս: Կարգեաց եւ գրատուն փառաւոր, յոր ժողովեաց զբազմութիւն մատենից եւ վարդապետական գրոց: Սա կացոյց եւ ՚ի բազում քաղաքս յունաց եւ այլոց ազգաց զեպիսկոպոսունս հայոց, Անտիոք ասորւոց, ՚ի Տարսոն Կիւլիկեցւոց, եւ յայլ տեղիս: