Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Մինչդեռ ՚ի խաղաղ ութեան էր աշխարհն Հայոց յաւուրս թագաւորութեան Սմբատայ երկրորդի` տիեզերակալ եւ Շահնշահարմէն կոչեցելոյ, գրգռեաց ընդ նմա թշնամութիւն հօրեղբայր նորն Մուշեղ` որ առանձինն թագաւորէր ՚ի Կարս յերկիրն Վանանդայ. ընդ որ ցասուցեալ Սմբատ արքայ ` խաղաց զօրօք ՚ի վերայ նորա, ունելով ընդ իւր զքաջն Վասակ սպարապետ` զորդի Գրիգորիոսի Պահլաւունւոյ, եւ ոտնակոխ արար զ աշխարհ տ էրութեան նորա. էառ ՚ի ձեռաց նորուն եւ զամուր բերդն որ կոչիւր շատիկ ՚ի գաւառին Ճակատաց : Բայց քանզի մեծանուն եւ հզօր իշխանն հայոց Դաւիթ կիւրապաղատ դիմեալ եկն ստուար գնդաւ յօգնութիւն Մուշեղայ ընդդէմ Սմբատայ մինչեւ ՚ի Շիրակ գաւառ` ՚ի գիւղն Բաւաց ձոր, վաղվաղակի յետս դարձոյց Սմբատ զբերդն Շատիկ, եւ հաշտ ութիւն խօսեցաւ ընդ Մուշեղայ միջնորդութեամբ Վասակայ սպարապետի. եւ Դաւիթ դարձաւ ՚ի տեղի իւր: Այլ Մուշեղ ՚ի զեղխ ութեան շուայտեալ` սկսաւ ծառայել ախտից իւրոց, եւ եղեւ դաշնադիր ընդ այլազգի ամիրային Դունայ. որ եւ ըստ թելադրելոյ նորին Մուշեղայ եկեալ ՚ի Շիրակ գաւառ` ասպատակեաց աստ եւ անդ, եւ այրեաց զՀոռոմոսի վանսն ընդ մասին. եւ մարտ եդեալ ընդ ամիրայի գաւառին Գողթնայ` որ կոչիւր Ապուտէլփ կամ Աբուտլուփ, պարտեցաւ ՚ի նմանէ. եւ Ապուտէլփ էառ զԴուին քաղաք ՚ի ձեռաց նորա:
       Այլ սա ինքն Ապուտէլփ կամեցեալ առաւել ընդարձակել զտէր ութիւն իւր` գումարեաց զօր բազում. եւ տեսեալ թէ յանդորրու կայ աշխարհն Վասպուրականի, յարձակեցաւ անդր` ՚ի նմին իսկ ամի, յորում եղեւ փոխադրութիւն Ապարանից խաչին: Զայն տեսեալ Աշոտոյ Արծրունւոյ արքային Վասպուրականի` հրամայեաց Ապլխարիպայ եղբօրորդւոյ առաջնոյն Ապլխարիպայ, զոր եւ կացուցեալ էր իշխան իշխանաց աշխարհին, դիմել ՚ի վերայ ամիրային պատրաստական զօրօքն. գնացին ընդ նմա եւ երկոքին երեւելի իշխանք` Գրիգոր եւ Տիգրան. եւ հասեալ ՚ի Ճուաշ գաւառ բանակեցաւ ՚ի տեղւոջն` որ կոչիւր Բակեար. եւ յարձակի թողեալ զերիվարս իւրեանց վասն արածելոյ` նստան անդ. եւ ոմանք ընկողմանեալ ննջեցին ՚ի տեղւոջն:
       Յայնմ վայրի հասին յանկարծուստ ՚ի վերայ նոցա զօրք ամիրային. եւ շուրջանակի պատեալ պաշարեցին զնոսա. յորոց զահի հարեալ զօրացն հայոց` փութացան հետիոտս, եւ անկան յամրոց մի, որ անդ մերձ կայր, եւ արգելեալ մնացին անդէն: Իսկ զօրք ամիրային յափշտակեալ զամենայն երիվարս նոցա` առաքեցին պատգամ առ նոսա երդմամբ , եւ ասեն. ոչինչ մեղանչեմք ձեզ, եթէ տաջիք մեզ զզէնս ձեր, եւ մեկնեսջիք այտի. զի ունիմք ասեն պէտս զինուց եւ զրահից` երթալ յերկիր հեռաւոր ընդդէմ օտարաց ՚ի պատերազմ: Հաւատացեալ նոցա խոստմանց թշնամեացն` ետուն զզէնս իւրեանց: Եւ նոցա ստեալ երդմանն` սուր եդին ՚ի վերայ, եւ կոտորեցին զամենայնին. եւ ձերբակալ արարին զԱպլխարիպ եւ զԳրիգոր եւ զՏիգրան, եւ ածին ՚ի Գողթն. եւ ապա առեալ ՚ի նոցանէ բազում ինչ` արձակեցին զնոսա: ՚Ի դառնալ այսոցիկ իշխանացս հայոց յաշխարհն Վասպուրական` մեռաւ Աշոտ թագաւոր Արծրունի որդի Աբուսահլայ, կացեալ յիշխանութեան ամս. ժդ: Եւ զի ոչ մնաց նմա որդի, երկոքին եղբարք նորա` Գուրգէն թագաւոր Անձեւացեաց, եւ Սենեքերիմ թագաւոր Ռշտունեաց պայազատեցին զիշխա նութիւն նորին:
       բ. Յայն աւուրս եւ Մուշեղ արքայ Կարուց կցեալ ՚ի թագաւորութեան ամս. իե. մեռաւ. եւ թագաւորեաց որդի նորին Աբաս: Սա յառաջ քան զթագաւորելն երեւէր մանուկ անհանդարտ եւ անիմաստ` նուազեալ ՚ի բարեմասնութենէ հոգւոյ: Այլ յորժամ նստաւ յաթոռ թագաւորութեան, երեւեցոյց զինքն հանճարեղ եւ լի հոգեւոր իմաստիւք. որպէս թէ դարձեալ էր յայր այլ: Ապա սկիզբն արարեալ նորա ՚ի գործ իմաստութեան` նախ առաջին եբաց զբազում դպրոցս. եւ կարգեալ նոցա ուսուցիչս հմուտս` ետ կրթել ՚ի պէսպէս մակաց ութիւնս զմանկունս համօրէն գաւառին Վանանդայ. եւ զորս եգիտ ՚ի մանկանց կորովիս` ետ մարզել զնոսա ՚ի զինուորութիւն: Եւ ապա ձեռն էարկ մաքրել զերկիրն զաւազակութենէ եւ ՚ի մարդադաւութենէ, որ իբր սովոր ութիւն իմն էր առ Վանանդացիս ՚ի նախնեաց հետէ, եւ մանաւանդ յայնմ ժամանակի. զի որպէս ասէ Ասողիկ, յաւուրս հօր սորա (Մուշեղայ ) ոչ միայն ՚ի ճանապարհս եւ ՚ի բացեայ տեղիս կողոպտէին, այլեւ ՚ի նոյն իսկ ՚ի քաղաքն Կարուց յերեկոյացեալ ժամուն. եւ գիշերն ամենայն ճիչք կողոպտանաց լինէին: Որոց սա ինքնին վրէժխնդիր լեալ. զորս միանգամ գտանէր յայնպիսի յանցանս, տայր պատուհասել սաստիկ, եւ զոմանս հրամայէր սպանանել, ոչ խնայելով ամենեւին` ո'չ ՚ի մեծն եւ ոչ ՚ի փոքրն, ոչ յիշխանս եւ ոչ ՚ի ռամիկս: Որով այնպէս խաղաղացաւ աշխարհն, մինչեւ ՚ի գիշերի իբր ՚ի տունջեան շրջիլ ամենեցուն աներկիւղ, եւ յանմարդաբնակ տեղիս իբր յապարանս ճեմել անկասկած:
       Սա իբրեւ հանդարտեցոյց զթագաւոր ութիւն իւր, զամենայն մարդիկ նահանջեալ ՚ի դատարկակեցութենէ ամենեցուն եգիտ եւ ետ գործել գործ պիտանի ՚ի շի նութիւն անձանց եւ յօգուտ հասարակաց: Եւ եղեւ ինքն օրինակ բարի ՚ի բազում իրս, եւ առաւել եւս յաստուածապաշ տութեան գործս եւ ՚ի պահացողութիւնս: Մտեալ էր յայնմ ժամանակի սովոր ութիւն ՚ի գաւառի անդ` յաւուրս պահոց` ՚ի չորեքշաբթի եւ յուրբաթու ուտել զկիրթս, այսինքն է` կաթն, պանիր, կարագ, ձու, զայն եւս եբարձ սա ինքն Աբաս: Տիրեալ էր յայնժամ եւ գաղջ ութիւն յեկեղեցական պաշտամունս. եւ սա յեռանդն բարի յորդորեաց զամենին:
       Շինեաց սա եւ զվանքն մի մեծ ՚ի գլուխ Արշարունեաց գաւառին` ՚ի տեղին կոչեցեալ Շիրիմք, ընդարձակագոյն քառակուսի պարսպօք եւ որձքար վիմօք. եւ կարգեաց առաջնորդ այնմ զՄովսէս վանահայր հանդերձ երկոքումբք եղբարբք նորա. որոց անուանք էին Յովհաննէս եւ Ամղիքոս` արք խստակրօնք. եւ երեքեանն ՚ի միում ամի վախճանեցան ՚ի թուին հայոց. նծա: Իսկ մայր թագաւորին Աբասայ ՚ի բաց ընկեցեալ զերկրաւոր պսակն, եւ յոտն հարեալ զանցաւոր փառս աշխարհի` կրօնաւորեցաւ ՚ի վանս կուսանաց` Թրին ասացեալ. յորում էր եկեղեցի փորուածոյ ՚ի սպիտակ քարէ. եւ անդ պարապէր հանապազ աղօթից եւ մտածութեանց եւ հոգեւոր կրթութեանց եւ առաքինութեանց մինչեւ ՚ի մահ իւր.
       գ. Այլ մեծ ամիրայն Ատրպատականի Ապլհաճի անուն թշնամացեալ ընդ Ապուտէլփայ ամիրային` դիմեաց ՚ի վերայ նորա հարիւր հազար պարսիկ զօրօք ՚ի Գողթն գաւառ. եւ յափշտակեաց ՚ի ձեռաց նորա զքաղաքս քանի մի. եւ յաւարի էառ զբոլոր գաւառն. եւ անտի խաղացեալ ՚ի վերայ Դունայ` որ եւս էր ՚ի ձեռս Ապուտէլփայ, էառ զայն. եւ առաքեալ պատգամաւորս առ իշխանսն հայոց` խնդրեաց ՚ի նոցանէ զհարկս ամացն անցելոց: Զայն տեսել Սմբատայ մեծի արքային հայոց` երկեաւ. եւ փութացեալ յղեաց առ նա զհարկսն հանդերձ բազում ընծայիւք. եւ հաճեցոյց զնա, եւ դարձոյց անդրէն յաշխարհ իւր: ՚Ի սմին ժամանակի որդի միւս Ապլհաճէի ալեւորի ամիրային Հերայ գնացեալ էր հատուած առ Բատ ամիրայն Ապահունեաց. եւ ՚ի դառնալ նորա անտի եւ յանցանել առ սահմանաւ Վասպուրական աշխարհի` տեսեալ զօրաց նորա ՚ի գեղջ միում զմանկունս հայոց գեղեցիկս, որք խաղային, յափշտակեցին զնոսա. եւ բարձեալ յերիվարս իւրեանց` մեկնեցան անտի: Զայն տեսեալ մի ոմն յազատացն հայոց Սարգիս անուն` հեծաւ յերիվար իւր, եւ պնդեցաւ զհետ նոցա. եւ ձայնեալ առ նա` ասէ. զի՞ առնէք զայդ: Եւ նոցա յետս հայեցեալ` թշնամեանս տային նմա. ընդ որ սրտմտեալ քաջի առն` եհան զվաղակաւոր իւր. եւ յարձակել ՚ի վերայ նոցա սասանեցոյց զնոսա. եւ յերկիր կործանել սատակեաց զնոսա անդէն. եւ զորդի ամիրային միջակտուր արարեալ` սպան. եւ զերծոյց զմանկունսն:
       Այլ ՚ի կոտորածէ աստի զերծեալ միոյ ՚ի թիկնապահաց իշխանին` եհաս առ հայր նորա. եւ գոյժ տուեալ նմա պատմեաց զեղեալսն: Ընդ որ յանհնարինս դառնացեալ նորա` ՚ի սուգ եմուտ. եւ ապա առաքեալ բազում ընծայս առ նախայիշեալ Ապլհաճի ամիրայն Ատրպատականի` աղաչեաց զնա առնուլ զվրէժ արեան որդւոյ իւրոյ ՚ի Վասպուրականաց անտի. եւ ես ասէ խոստանամ տալ քեզ զքաղաքն Հեր, եթէ կատարեսցես զխնդիրս իմ: Յանձն առեալ նորա զբան իշխանին` ակն ունելով միանգամայն տիրել եւ մեծի աշխարհին Վասպուրականի, գումարեաց զանհամար զորս` ո'չ միայն ՚ի պարսից, այլեւ ՚ի հեռաւոր խուժադուժ ազգաց. եւ աճապարել եհաս ՚ի մուտս սահմանաց աշխարհին. եւ անդէն վաղվաղակի յերիս առաջս բաժանեալ զզօրսն` ետ նոցա պատուէր` խաղալ ՚ի վաղիւ անդր ՚ի ներքո, մին յարեւելակողմն աշխարհին, միւսն յարեւմտակողմն, եւ ինքն ՚ի միջի. եւ մի ոք ասէ ապրեսցի ամենեւին: Եւ իբրեւ առաւօտ եղեւ, ինքն գտաւ մեռեալ ՚ի վրանի իւրում. եւ զօրք նորա ցրուեցան, եւ եղեն յոչինչ. եւ պայազատեաց յիշ խանութիւն նորա Մամլուն որդի նորին: Եւ իբրեւ լուաւ Ապուտէլփ ամիրայն գողթան զմահ Ապլհաճայ, եկն եւ էառ վերստին զԴուին քաղաք` զոր յափշտակեալ էր նորա:
       Ընդ սմին Ապուտէլփայ դաշն խաղաղ ութեան հաստատեաց Սմբատ մեծ արքայ հայոց հանդերձ երդմամբ` ՚ի ձեռն Խաչիկ կաթողիկոսի, կալ բարեկամութեամբ ընդ միմեանս` ինքեանք եւ յաջորդք իւրեանց: Զայս երդումն թէպէտ եւ պահեաց ամիրայն, բայց Սմբատ կասկած առել զնմանէ` դաշնագիր եղեւ ընդդէմ նորա ընդ Սալարայ ումեմն` ամիրայացուցանել զնա ՚ի Դուին ՚ի տեղի Ապուտէլփայ: Իսկ Գագիկ եղբայր Սմբատայ միաբանեալ ՚ի ծածուկ ընդ Ապուտէլփայ` կամեցաւ դաւաճանել զեղբայր իւր: Զայն իմացեալ Սմբատայ` զգուշացաւ, եւ յետս եկաց ՚ի Սալարայ: Եւ Գագկայ երկուցեալ ՚ի նմանէ փախեաւ. եւ ապա միջնորդութեամբ Վասակայ սպարապետի հաշտեալ ընդ նմա, եւ եկն առ նա, եւ կարգեցաւ ՚ի նմանէ իշխանաց իշխան. եւ կայր հաւատարմութեամբ ընդ նմա:
       դ. Ընդ այն աւուրս թագաւորէր յաշխարհին Վրաց Բագրատ որդի թոռինն Ատրներսեհի Մեծի ՚ի սերնդոց Բագրատունեաց քանզի զկնի Ատրներսեհի Մեծի թագաւորեաց որդի նորա Դաւիթ եւ ապա եղբօրորդի Դաւթի` Գուրգէն. եւ ապա որդի Գուրգենայ Բագրատ: Սա ըստ գրելոյ Վարդանայ` էառ ՚ի կ նութիւն զդուստր Սենեքերիմայ արքային Վասպուրականի` յետ մահու առաջին ամուսնայ իւրոյ: Եւ էր նորա որդի մի չափահաս Գուրգեն անուն` ծնեալ յառաջնոյ կնոջէ. եւ այսմ Գուրգենայ եղեւ որդի Բագրատ անուն: Անկաւ յայն աւուրսն խռովութիւն յաշխարհին Ափխազաց, եւ թագաւոր նոցա Թօտոս կամ Թեւդաս` ընկեցաւ յաթոռոյ, եւ զրկեցաւ յաչաց: Եւ ՚ի լինել այսր արքայն հայոց Սմբատ` եւ Դաւիթ կիւրապաղատ Տայոց թագաւորեցուցին ՚ի վերայ ափխազաց զԲագարատ զորդի Գուրգենայ զթոռն Բագարատայ։ Այս Բագարատ էր պատանի հզօր եւ սէգ. եւ ակն ունէր տիրել նաեւ ՚ի վերայ այլոց սահմանաց թագաւորութեանն Վրաց. այլ մինչ նա յայսմ խորհրդի էր, հաւ նորա Բագրատ միախոհ լեալ ընդ կնոջ իւրում` հալածեաց զառաջին որդի իւր զԳուրգեն զհայրն Բագրատայ, զի խորհէր թագաւորեցուցանել զմի ՚ի զաւակացն` զորս ծնաւ յերկրորդ կնոջէ անտի ՚ի դստերէն Սենեքերիմայ:
       Այսմ իրազեկ լեալ պատանին Բագրատ արքայ ափխազաց դարձաւ ՚ի թշնա մութիւն ընդ հաւուն իւրում Բագրատայ, միանգամայն եւ ընդ Դաւթի կիւրապաղատի` կարծելով եւ զնա խորհրդակից լինել նմա. որոյ վասն գումարեալ զօր սաստիկ յաշխարհէն Սարմատացւոց, եւ անցեալ յայսկոյս ընդ լերինս Կովկասու` եկն բանակեցաւ յեզերս Կուր գետոյ: Զայն տեսեալ Դաւթի եւ Բագրատայ` խնդրեցին ՚ի Սմբատայ յարքայէն հայոց օգնութիւն. եւ նորա առեալ ընդ իւր զԳագիկ զեղբայր իւր, եւ զթագաւորն Կարուց Աբաս, եւ զամենայն զօրս հայոց, եկն առ նոսա ՚ի գաւառն Ջաւախայ, եւ բանակեցաւ ՚ի գեօղն` որ կոչիւր Դլիւեկ. եւ էին զօրքն Աբասայ առ հասարակ կարմրազգեացք, եւ զօրքն Սմբատայ ծաղկազգեստք: Անդ հասին վաղվաղակի եւ նախարարք Աղուանից եւ Սիւնեաց, ընդ որս եւ թագաւորքն Վասպուրականի Գուրգէն եւ Սենեքերիմ:
       Յայսչափ բազմութենէ զարհուրեալ արքային ափխազաց` հրեշտակս առաքեաց առ կիւրապաղատն Դաւիթ խօսիլ ՚ի հաշտութիւն. եւ Դաւիթ խնդրեաց ՚ի նմանէ զբերդն Սակուրէթ կամ Ասկուրէթ. զոր եւ առեալ` ընծայեաց մեծի արքային հայոց Սմբատայ , շնորհս կամելով առնել նմա վասն հասանելոյ նորա յօգնութիւն. եւ ապա գնացին իւրաքանչիւր յաշխարհ իւրեանց: Այլ ՚ի մեռանիլ Բագրատայ ծերունւոյ` յամի տեառն. 998. զօրացաւ եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ վրաց առաջին որդի նորա Գուրգէն, այն է հայր Բագրատայ պատանւոյ` արքային ափխազաց:
       ե. Այրեցաւ ՚ի նոյն աւուրս արքունի ամբարանոց խոտոյ եւ օրանի ՚ի քաղաքն Անւոյ, եւ արքայ Սմբատ խնդրէր զվնասապարտ գործոյն, եւ ոչ գտանէր: Իսկ ՚ի միում աւուր այր ոմն յիմար եւ ցնորեալ մտօք մինչդեռ կայր յեկեղեցւոջ` առեալ զկրակարան բուրվառին` ընթացաւ արտաքս. եւ յասել ժողովրդեան, զի՞նչ առնես զայդ, ետ պատասխանի, գնամ այրել զհամբարանոցս թագաւորին: Զայս լուեալ Սմբատայ` համարեցաւ թէ նորա իցէ այրեալ զհամբարսն. եւ առանց տեղեկանալոյ` թէ ո'րպիսի ոք իցէ նա, ետ նախ բրել զաչսն. եւ ապա հրամայեաց պատմել զմարմին նորա եղեգամբք, եւ այրել: Եւ իբրեւ մեռաւ այրն, ետ ընկենուլ զնա արտաքոյ քաղաքին: ՚Ի գալ ոմանց կրօնաւորաց ՚ի նմին աւուր ՚ի քաղաքն, տեսեալ զնա արտաքոյ` թաղեցին ըստ օրինի քրիստոնէից: Լուեալ զայն Սմբատայ, բարկացաւ ցասմամբ մեծաւ եւ հրամայեաց առն միում հանել զնա ՚ի գերեզմանէ, եւ արկանել շանց: Զայն իբրեւ տեսին կրօնաւորքն , տրտմեցան յոյժ եւ ասեն. մարմին Սմբատայ եւս ելցէ ՚ի գերեզմանէ իւրմէ. որ եւ կատարեցաւ իսկ զկնի. որպէս տեսցես ՚ի յաջորդ գլուխդ:
       Սոյն այս Սմբատ մեծամտեալ ՚ի վերայ յաջող ութեան գործոց իւրոց` արհամարհեաց եւ զօրէնս եկեղեցւոյ . եւ էառ իւր կին զդուստր քեռ իւրոյ. բայց յետ սակաւուց հիւանդացեալ կնոջն` զոր առեալ էր, մեռաւ. եւ արար Սմբատ կոծ մեծ ՚ի վերայ նորա: ՚Ի նոյն աւուրս եւ ինքն հարեալ ՚ի տապացուցիչ հիւանդութենէ` էառ զվախճան կենաց իւրոց` յամի տեառն. 989. եւ ՚ի թուին հայոց. նլը. յամսեանն նոյեմբերի. եւ թաղեցաւ ՚ի քաղաքն Անի, կեցեալ ՚ի թագաւորութեան ամս. ժգ. կամ, ժբ. եւ ամիսս. 7: