Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Գագիկ Բագրատունի` որ կարգեալ էր իշխան իշխանաց, միջին որդի Աշոտոյ Ողորմածի, եւ եղբայր Սմբատայ արքայի Տիեզերակալի, ՚ի նմին աւուր` յորում մեռաւ եղբայր իւր` թագաւորեաց յԱնի ՚ի վերայ հայոց. եւ կոչեցաւ Շահնշահ : Եւ մինչչեւ էր կարգեալ զհանդէս թագաւորութեան իւրոյ, կին ոմն ՚ի քաղաքէ անտի Անւոյ յընդունայն խորհուրդս մտաց ըմբռնեալ սկսաւ պատմել բազմաց բազում անգամ զերազ, եւ ասէ. Սմբատ թագաւոր երեւեցաւ ինձ, եւ յայտ արար` թէ չեմ մեռեալ , այլ` կամ կենդանի ՚ի գերեզմանի: Յայսմ համբաւոյ դղրդեցաւ քաղաքն, եւ անկաւ շփոթ ՚ի ժողովրդեան եւ ՚ի զօրսն: Զայս լուեալ Գագկայ թագաւորի, ետ կոչել զայրն զայն` որ եհան ՚ի գերեզմանէ զդի այրեցելոյն` զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ. եւ հրամայեաց նմա` երթալ հանել եւ զդի Սմբատայ արքային, եւ ցուցանել ժողովրդեան եւ զօրացն, եթէ ահա մեռեալ է Սմբատ: Եւ իբրեւ արար նա զայս, դադարեցաւ խռով ութիւն քաղաքին. եւ կատարեցաւ բան նախայիշատակեալ կրօնաւորացն, զոր խօսեցան զՍմբատայ:
       Իսկ վասն Գագկայ Շահնշահ թագաւորին գրէ Ասողիկ ականատես, թէ էր այր սրամիտ, եւ վարժ ՚ի պատերազմի, եւ առատաձեռն ՚ի բաշխել. եւ իւրով իմաստութեամբ եւ քաջութեամբ` զբաժ հարկաց յոլովից տեղեաց ազատեաց. եւ զկիւրակեացն զցայգուն պաշտօն սաղմոսերգութեամբ կատարէր: Եւ Լաստիվերտցին կոչէ զնա այր հզօր եւ յաղթօղ եւ պատերազմի. սա ասէ ՚ի խաղաղ ութեան կալաւ զաշխարհս Հայոց. ՚ի սորա ժամանակս պայծառացան կարգք եկեղեցւոյ, եւ լուսաւորեցան մանկունք ուխտի սրբութեամբ: Յաւելու եւս Ասողիկ, թէ տիրեաց նա բազում բերդից եւ գաւառաց, զորս յափշտակեալ էին թշնամիքն, ՚ի սահմանացն Վայոց ձորոյ եւ Խաչենոյ եւ Փառիսոսոյ` առաւել քան զեղբայր իւր. եւ ոչ ոք զարհուրեցուցանէր (յաւուրս նորա ) զՀայաստանեայսս, մինչեւ ցօր գրելոյ իմոյ ասէ զբան յիշատակիս այսորիկ:
       Սա առեալ էր իւր կին զդուստրն Վասակայ Սիսականի իշխանին Սիւնեաց զԿատրամիտէ. յորմէ ծնան երկու որդիք. անուն անդրանկանն Յովհաննէս Սմբատ, եւ կրտսերոյն` Աշոտ: Բարեպաշտ թագուհիս այս տուեալ զանձն ՚ի գործս հոգեւորական վարուց` պարապէր հանապազ յաղօթս եւ ՚ի պաշտամունս եկեղեցւոյ: Սոյն սա բովանդակեալ լրացոյց զկաթուղիկէ եկեղեցին, զորոյ արկեալ էր հիմն Սմբատ թագաւոր յԱնի քաղաքի. եւ շինեաց զայն ամենապայծառ վայելչութեամբ` բարձրաբերձ կամարօք գմբեթաւորեալ. զոր եւ աւարտեաց յամի տեառն. 993. եւ ՚ի թուին հայոց. նխբ. եւ զարդարեաց զայն ծիրանածաղիկ զարդու, եւ արծաթեղէն եւ ոսկեղէն անօթովք: Եւ յայնմհետէ անդ ՚ի յԱնի հաստատեցաւ աթոռ կաթողիկոսութեանն հայոց:
       Սոյնպէս եւ արքայն Գագիկ յետ ամաց ինչ շինեաց ՚ի յԱնի քաղաք զեկեղեցի մեծ եւ ահեղ` լուսազարդ եւ հրաշալի, յամի տեառն. 1000. եւ ՚ի թուին հայոց. նխթ. յանուն սրբոյն Գրիգորի ՚ի բարձրաւանդակ տեղւոջ ՚ի կողմանէ Ծաղկոցաձորոյ` մեծամեծ վիմօք տաշելովք` մանուածոյ քանդակելով` գերամբարձ գմբեթով` տաճար երկնանման` երրեակ գրամբք, օրինակ առեալ յեկեղեցւոյ անտի, զոր շինեաց Ներսէս հայրապետ շինօղն կոչեցեալ ՚ի Վաղարշապատ. որ եւ գրեթէ քայքայեալ իսկ էր յայնժամ:
       բ. Զայսու ժամանակաւ մեռաւ եղբայրն Գագկայ արքայի Գուրգէն, որ տիրէր ՚ի կողմանս Տաշրաց. եւ պայազատեաց զիշ խանութիւն նորա որդի նորին Դաւիթ ՚ի տիս պատանեկ ութեան հանդերձ եղբարբ իւրով Սմբատաւ: Սոյն այս Դաւիթ ընդարձակեաց զսահմանս իշխանութեան իւրոյ. եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ միոյ մասին վրաց եւ գուգարաց, պատրաստեալ իւր արքայանիստ քաղաք զՇամշուդէ, որ եւ ասի Շամշողդէ: Ապա տիրեաց եւ քաղաքին Դմանեաց. նուաճեաց եւ զամիրայն Տփխեաց. եւ արիացեալ քաջութեամբ` զօրացաւ եւ յաղթեաց ամենայն հակառակորդաց իւրոց: Ել ՚ի վերայ նորա Փալտուն ամիրայն գանձակայ բազում զօրօք. եւ պատերազմեալ ընդ նմա` ՚ի պարտ ութիւն մատնեցաւ յերեսաց նորա, եւ կորոյս զամենայն զօրս իւր. յորոց ինքն միայն զերծաւ մազապուրծ:
       Իսկ իշխան ոմն հայոց` որ տիրէր ՚ի բերդին Գագայ, կասկածեալ ՚ի Դաւթայ` միաբանեցաւ ընդ այլ Վիրս. եւ կրկին մկրտեալ ՚ի նոցանէ` կոչեաց Դեմետր. եւ նստաւ ՚ի բերդի անդ իբր կուսակալ վրաց: Ընդ այս գործ կրկին մկր տութեան նորա դժուարեալ յոյժ Դաւթի` դիմեաց ՚ի վերայ նորա, եւ էառ ՚ի նմանէ զբերդն Գագայ, եւ զամենայն տեղիս իշխան ութեան նորա. եւ վարեաց զնա մերկ եւ կապուտ յաշխարհէ անտի. որոյ թափառական շրջեալ աստ եւ անդ ` մեռաւ:
       գ. Յայսմ եւ ՚ի սոյն ժամանակի ` իբր ամաւ միով յառաջ, այսինքն` յամի. 988. նլէ. կայսրն Վասիլ հրաման հանեալ առ Հայս եղեալս ընդ իշխանութեամբ իւրով` էած զբազումս ՚ի նոցանէ յաշխարհն Մակեդոնիոյ, եւ բնակեցոյց զնոսա անդ. այլ նոցա ապստամբել ՚ի կայսերէ ` յարեցան ՚ի բուլղարս. եւ երկու ՚ի նոցանէ` որք Կոմսաձագքն կոչէին` հարազատ եղբարք, Սամուէլ եւ Մանուէլ ՚ի գաւառէն Դերջանայ, հասին յիշխա նութիւն մեծ յաշխարհին Բուլղարաց վասն իւրեանց քաջութեանն. ընդ որ տհաճեալ Վասլի` կալաւ թշնա մութիւն ընդ Հայս:
       Զայն գիտացեալ մետրապօլտին Սեբաստիոյ` որ ունէր ատել ութիւն մեծ առ Հայս, սկսաւ նեղել զնոսա. եւ նոքա անճարացեալ` առաքեցին թուղթ աղաչանաց առ կայսրն` խնդրելով ազատ ութիւն ՚ի ձեռաց նորա: Իբրեւ իմացաւ զայս մետրապօլիտն, ինքն եւս աճապարեալ գրեաց առ կայսրն. եւ բազմօք ամբաստան եղեւ զնոցանէ. նոքա ասէ եւտիքականք են. եւ ՚ի նոյն մոլոր ութիւն ջանան դարձուցանել նաեւ զայլսն: Եւ այսու առթիւ ձեռն էարկ նա առաւել եւս նեղել զՀայս . եւ կալեալ զոմանս ՚ի գլխաւոր քահանայից իբրեւ զսերմանիչս հերետիկոսութեան` երկաթի կապանօք առաքեաց ՚ի դուռն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. ուր եդան նոքա ՚ի բանտի. յորոց մին տէր Գաբրիէլ կոչեցեալ այր ծեր մեռաւ ՚ի կապանսն անդ. իսկ այլ քահանայք , ընդ որս եւ երկու եպիսկոպոսունք Սեբաստիոյ եւ Լառիսոյ` Սիոն եւ Յովհաննէս` արարել զկամս յունաց` զերծան. նոյնպէս եւ այլ հայք բնակեալք ՚ի Սեբաստիա: Բայց այսու ամիւ արգել զնոսա մետրապօլիտն մի ' համարձակ կատարել զպաշտամունս իւրեանց . եւ մի ' բնաւ հարկանել զժամահար ՚ի քաղաքի անդ:
       Եւ ապա տեսեալ նորա` եթէ որսաց զհայս եղեալս ՚ի Սեբաստիա, խորհուրդ արարեալ ընդ այլ մետրապօլիտս` գրեաց բազում անգամ թուղթս երկարաբանս առ Խաչիկ կաթողիկոս` առ ՚ի հաւանեցուցանել զհայս ՚ի կրօնս յունաց: Այլ Խաչիկ չկամեցաւ տալ պատասխանի, մանաւանդ զի նախատանօք էին գրեալ այն բանք մետրապօլտին. եւ սակայն ոմանք յանծանօթ վարդապետաց այնր ժամանակի գրեցին զընդդէմն իբր ՚ի դիմաց կաթողիկոսին. յորոց զմին յառաջ բերէ Ասողիկ երկար բանիւք. բայց այն թուղթ չէ ' ինչ: Գրեաց ՚ի նմին ժամանակի եւ Թէոդորոս մետրապօլիտ Մելտինոյ զայլ թուղթ առ Խաչիկ կաթողիկոս. եւ նա յանձն արար Սամուէլի վարդապետի Կամրջաձորեցւոյ գրել նմա պատասխանի. եւ նա կատարեաց զպատուէր նորա. այլ թէ զի'նչ ինչ գրեալ իցեն երկոքին եւս ՚ի թուղթս իւրեանց` թէպէտեւ ոչ է յայտ, բայց որպէս ցուցանեն հանգամանք այնր ժամանակի, չէին ինչ այնպիսի որպիսի պահանջէր սէր միաբանութեանն, այլ` յաւէտ գրգռիչ ատելութեան:
       դ. Դէպ եղեւ ՚ի սմին ժամանակի յարձակիլ Վասլի կայսեր վերստին յաշխարհն Բուլղարաց. ուր եւ յաղարտ վարեաց զբազում տեղիս. եւ պատերազմեալ ընդ թագաւորի նոցա` զոր Կուրտ կոչէ Ասողիկ, ձերբակալ արար զնա, եւ դարձաւ յետս: Իսկ Սամուէլ Դերջանեցի ` իշխան հայոց, զոր այժմ յիշեցաք, ընդ գրելոյ Ասողկայ ականատես վկայի, թագաւորեալ ՚ի վերայ բուլղարաց` դիմեաց ՚ի վերայ զօրաց կայսեր. եւ հալածեաց զնոսա յաշխարհէ անտի: Եւ ՚ի կամիլ հաշտ ութիւն առնել` խնդրեաց Սամուէլ զքոյր կայսերն իւր ՚ի կնութիւն. եւ կայսրն առաքեաց զաղախին մի յանուն քեռ իւրոյ. եւ էր նորա հարսնածու նախայիշատակեալ մետրապօլիտն Սեբաստիոյ: Իսկ Սամուէլ թագաւոր եւ իշխանքն բուլղարաց իմացեալ զդաւաճանութին` կենդանւոյն այրեցին զմետրապօլիտն: Ընդ որ սրտմտեալ յոյժ Վասլի գումարեաց դարձեալ զոր բազում յոյժ. եւ խաղաց ինքնին ՚ի բուլղարս, եւ բանակեցաւ ՚ի միջոց աշխարհին: Բայց զօրք Սամուէլի` որք էին ՚ի բուլղարաց եւ ՚ի հայոց, աճապարեալ առին զանցս ճանապարհացն. եւ անկել ՚ի վերայ զօրաց կայսերն` որոյ ետուն ճարակ զհեծելագունդ նորա. իսկ հետեւակ զօրք նորին` որք էին ՚ի հայոց, ապրեցուցել զկայսրն` անկան յաշխարհն Մակեդոնիոյ:
       Յաւարտիլ այսր պատերազմի երեւեցաւ աստղ գիսաւոր նիզակաձեւ յերկինս յարեւելից կուսէ` ՚ի 15. օգոստոս ամսոյ. ՚ի տօնի Վերափոխման սուրբ Աստուածածնին. եւ ապա եղեւ շարժումն զարհուրելի յաշխարհին թրակացւոց եւ բիւթանցւոց, եւ կործանեաց բազում քաղաքք. եւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս եւս աւերեցան բազում եկեղեցիք. ընդ որս հերձեալ պատառեցան եւ որմունք սրբոյն Սոփիայ, եւ մասն ինչ մեծի գմբեթի նորա. որով եւ վտանգեցաւ եկեղեցին. զոր թէպէտեւ բազմօք աշխատեցան ճարտարքն յունաց ՚ի նորոգել, բայց ոչ կարացին: Անդ դիպաւ յայն աւուրսն Տրդատ ճարտարապետ հայոց. եւ իւրով հանճարոյ եցոյց նոցա հնարս, որով կարացին նորոգել զայն վայելուչ եւս. որպէս գրէ ականատես Ասողիկ:
       Այլ զկնի այսորիկ միւսանգամ խաղաց պատերազմաւ Վասիլ կայսր ՚ի վերայ Սամուէլի թագաւորին բուլղարաց. եւ տարաւ ընդ իւր զԳրիգոր Տարոնեցի զորդի Աշոտոյ, եւ զՍահակ զիշխանն Հանձիթոյ զորդի Հաբելի. եւ պաշարեալ զքաղաքն Վեռիա` էառ զայն. եւ եթող անդ ՚ի զգուշ ութիւն քաղաքին ընդդէմ բուլղարաց զԳրիգոր իշխանն, ընդ նմին եւ զորդի նորա զԱշոտ, եւ զիշխանն Սահակ` հանդերձ զօրօք. եւ ինքն դիմեաց յայլ կողմն աշխարհին: Այլ ՚ի մեկնիլ անտի կայսեր` յարձակեցան ՚ի վերայ քաղաքին բուլղարք, եւ պաշարեցին զայն: Ել ընդդէմ նոցա պատանին Աշոտ. եւ պատերազմեալ ընդ նս` ձերբակալ եղեւ ՚ի նոցանէ. ընդ որ դառնացեալ յոյժ հօր նորա Գրիգորի` դիմեաց եւ ինքն անհնարին բարկութեամբ ՚ի վերայ նոցա, եւ արար կոտորած բազում. եւ անկաւ անդէն. ընդ նմին անկան եւ ամենայն զօրք նորա. կալեալ եղեւ եւ Սահակ իշխանն. եւ տարաւ կապանօք ՚ի Բուլղարս. եւ եդաւ ՚ի բանտի հանդերձ Աշոտաւ:
       Իսկ Սամուէլ արքայ բուլղարաց հաճեալ ընդ զուարթագեղ տեսիլ պատանւոյն Աշոտոյ` եհան զնա ՚ի բանտէ, եւ ետ նմա կն ութեան զդուստր իւր. եւ յետոյ արձակեաց զնա հանդերձ դստերաւ իւրով ՚ի Դիւրաքիսն, այն է Դեռակիա. եւ կացոյց զնա վերակացու այնր գաւառի: Այլ նա սակաւուց չու արար, եւ եկն առ կայսրն հանդերձ կնաւ իւրով. եւ պատուեցաւ ՚ի նմանէ մագիստրոսական իշխանութեամբ: Ընդ որ զայրացեալ յոյժ Սամուէլի` ել վերստին ՚ի վերայ Վասլի. եւ ոչ յաջողեցաւ նմա. զի զօրք նորա ըստ մեծի մասին խորտակեցան. եւ հնգետասան հազար ոգիք ձերբակալ եղեն. զորս զամենին ետ կուրացուցանել Վասիլ. եւ բաժանեալ զնոսա ՚ի հարիւր յիսուն խումբս` իւրաքանչիւր հարիւրոց նոցա եդ մի մի առաջնորդ միականի, եւ այնպէս արձակեաց զնոսա առ Սամուէլ: Զայն իբրեւ ետես Սամուէլ` պաշարեցաւ դառնութեամբ սրտի. եւ ՚ի ցաւոց անտի նուազեալ ուշաթափ անկաւ. եւ ՚ի մատուցանել նմա զդեղ, եւ ՚ի զորացուցանել զնա զովացուցիչ ըմպելեօք ինչ վնասեալ յայնց` յետ երկուց աւուրց մեռաւ. եւ հանգեաւ Վասիլ յերեսաց նորա:
       Գրի ՚ի մնացուածս տարեգրութեան Ակուիտանիոյ, թէ սոյն այս Վասիլ կայսր ուխտեալ իցէ աստուծոյ, զի թէ յաղթեսցէ Սամուէլի արխային բուլղարաց, յանձին կալցի զձեւ կրօնաւորութեան: Եւ իբրեւ յաջողեցաւ նմա այս, մասամբ իւիք կատարեաց զուխտ իւր. զի ասի թէ զգենոյր ՚ի ներքոյ ծիրանեաց զսքեմ կրօնաւորի. եւ եկաց հրաժարեալ յամուսնոյ իւրմէ` եւ ՚ի մսեղինաց: Եւ գուցէ յայս սակս գրի ուրեք ՚ի պատմութիւնս հայոց, թէ այս Վասիլ հրաժարեալ յաշխարհէ` կրօնաւորեալ իցէ ՚ի Պաղակձիակ վանս հայոց:
       ե. ՚Ի դադարիլ յայնմ ժամանակի պատերազմին բուլղարաց` ամիրայն եգիպտացւոց դիմեալ ՚ի կողմանս Անտիոքայ` արար բազում հարուածս. ելին ընդդէմ նորա յոյնք, եւ ՚ի պարտ ութիւն մատնեալ` փախեան յետս. էր ընդ նոսա եւ Թորոս մեծ իշխանն Հաշտենից` այր բարեպաշտ եւ աստուածասէր` հանդերձ քանի մի ազատօք հայոց. որոց ոչ խնայեալ յանձինս` մարտ սաստիկ ետուն ընդ եգիպտացիս, եւ անկան ՚ի սրոյ նոցա: Զայս լուեալ կայսեր` ինքնին ել ընդդէմ եգիպտացւոց. եւ անցեալ ընդ աշխարհ նոցա` յաւարի էառ զբազում տեղիս. եւ շինեալ զքաղաք յեզր ծովուն յամր ութիւն զօրաց իւրոյ` ինքն դարձաւ յետս:
       Այլ վերստին ելեալ եգիպտացւոց ՚ի վերայ յունաց` դիմեցին միւսանգամ ՚ի կողմանս Անտիոքայ Ասորւոց. եւ մինչդեռ բնակեալ էին անդ, ել ընդդէմ նոցա հրամանաւ Վասլի Դալանոս Մագիստրոսի յունական եւ հայկական գնդովք. եւ ՚ի դիմի հարեալ սաստկութեամբ` զնոսա. եւ ՚ի պատաղիլ զօրաց նորա յաւար եգիպտացւոցն, յետս դարձեալ նոցա` հարին զհայս եւ զյոյնս նետիւք աղեղանց ՚ի հեռուստ. եւ ապա հասել առ նոսա կոտորեցին զնոսա ՚ի սուր սուսերի. ընդ որս եւ զնա ինքն զԴալանոս` եւ զեղբայր նորա ընդ նմա, եւս եւ զորդի նորին. եւ ձերբակալ արարին զպատրիկ իշխանն զեղբայրն Չորտուանէլայ վրացւոյ: Եւ ապա յանցանել ամաց ինչ` եկեալ Վասլի յայնոսիկ կողմանս` ետ ժողովել ՚ի մի զոսկերս անկելոցն. եւ շինեաց ՚ի վերայ նոցա զեկեղեցի: