Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ժանտալից աղանդ թոնդրակեցւոց ՚ի վաղուց ծագեալ էր. այլ քանզի մասնաւոր ինչ յիշատակելի գործ ոչ պատմի լեալ զայնմանէ յայն ժամանակսն, վասնորոյ յընթացս պատմ ութեան ինչ ոչ գրեցաք. այլ` աստ թողաք գրել ՚ի միում վայրի. որովհետեւ ՚ի ժամանակի աստ յայսմիկ յաւուրս Սարգսի կաթողիկոսի վերստին արծարծեցաւ այս աղանդ: Զայսմանէ գրեցին Ասողիկ. գ. 3. եւ Արիստակէս Լաստիվերտցի. գլ. իբ. եւ իգ. եւս եւ Գրիգոր Մագիստրոս ՚ի թուղթն առ կաթողիկոսն ասորւոց , նաեւ ՚ի թուղթն առ թոնդրակեցի առաջնորդն Թուլայլից, եւ ՚ի թուղթն առ Սարգիս վարդապետ. նոյնպէս եւ Շնորհալին ՚ի թուղթն առ Միջագետս: Այլ յառաջ քան զսոսա գրեաց առաւելապէս Անանիա վարդապետ ՚ի Նարեկայ. եւ այլք ոչ սակաւք: ՚Ի մատենագրաց աստի որչափ ինչ ունիմք ՚ի ձեռին` առեալ գրեսցուք աստ ՚ի ծագմանէ անտի թոնդրակեցւոց մինչեւ ՚ի ջնջումն նոցին:
       Յաւուրս կաթուղիկոսութեան Յովհաննու Ովայեցւոյ, եւ սպարապետութեան Բագրատունւոյն Սմբատայ Խոստովանողի, յորում ժամանակի աշխարհս Հայոց սկսեալ էր աւերիլ յերեսաց ոստիկանաց , յարեաւ Սմբատ անուն ոմն ՚ի գաւառէ Ծաղկոտան ՚ի գեղջէ Զարեհաւանայ. որոյ նախ ընկալեալ յինքն զկաթիլս ինչ թունից աղանդոյ պողիկեանց նոր մանիքեցւոց` յարեցաւ ապա ՚ի պարսիկ ոմն բժիշկ եւ մոգ` միանգամայն եւ աստղագէտ` որում Մջուսիկն ասէին . եւ ուսաւ ՚ի նմանէ զայլ եւս պէսպէս մոլորութիւնս, եւ լցաւ ամենայն գարշութեամբ: Եւ եկեալ ՚ի գաւառն Ապահունեաց` բնակեցաւ յաւանն Թոնդրակ. արտաքուստ երեւեցուցանէր զինքն քրիստոնեայ, իսկ ՚ի ներքուստ ամենայն իրօք հակառակէր ամենայն օրինաց քրիստոնէութեան. աշխարհական էր, եւ ձեւանայր եպիսկոպոս. բայց ոչ առնէր ձեռնադրութիւն, զի ցուցցէ` թէ կարգ քահանայ ութեան է ընդունայն ինչ: Ուրանայր զհանդերձեալ կեանս` ընդ սադուկեցւոց. ուրանայր զնախախնամութին աստուծոյ` ըստ եպիկուրեանց. ուրանայր զշնորհս հոգւոյն սրբոյ. ուրանայր զամենայն խորհուրդս եկեղեցւոյ. ուրանայր զամենայն վարդապետութիւն ուղիղ վարուց. ուրանայր` թէ կայցէ մեղք կամ պատիժ. ուրանայր` թէ կայցէ օրէնք ինչ կամ իշխանութիւն. զամենայն արհամարհէր, եւ զամենայնիւ ծիծաղէր. եւ զոր ընդունէր արտաքուստ, մերժէր ՚ի ներքուստ: Եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ ջանայր երեւեցուցանել յանձն իւր զամենայն քրիստոնէական առաքին ութիւն եւ բարեպաշտութիւն, զորս ամենայն ոգւով ատէր: Եւ էր սա իբրեւ զմարմնացեալ դեւ, կամ կարապետ սադայէլի` կերպարանեալ ՚ի հրեշտակ լուսոյ. զոր Գրիգոր Մագիստրոս կոչէ անիծեալ շուն, գաւազան արիւնըռուշտ վավաշ շամբուշ, յղփեալ չարագործ, եւ դարան կորստեան:
       ՚Ի հաղբս որսացեալ եղեն ոմանք յարանց եւ ՚ի կանանց` պատրեալ ՚ի դիւական դիւթից դաւաճանութեան նորա. եւ հետզհետէ բազմացան յաւանն յայն ՚ի Թոնդրակ. մինչ գրեթէ ոչ մնաց ոք անդ` որ ոչ ընկղմեցաւ յաղանդ նորա. բայց որ արտաքոյ էին այնր աւանի, ոչ կարացին իմանալ զորպիս ութիւն չարարուեստ աղանդոյ նորա եւ արբենեկաց նորին. զի նոքա ամենայն իրօք իբր բարեպաշտ քրիստոնեայ ձեւանային. եւ ունէին ուխտ յիւրեանս` մի բնաւ յայտնել ումեք զանձինս եւ զխորհուրդս իւրեանց. մինչեւ չունիցին յոյս չունիցին յոյս ձգելոյ զնոսա յորոգայթ իւրեանց: Երրակի որսային սոքա զմարդիկ, որպէս գրէ Գրիգոր Մագիստրոս: Զյօժարեալսն ՚ի հեշտ ութիւն մարմնոյ` ձգէին յինքեանս անաստուծութեամբ: Զնեղեալս ՚ի վշտաց` մոլորութեամբ մանիքեցւոց, զերկու ցուցանելով նորա սկիզբն արարածոց` չար եւ բարի. թէպէտ ինքեանք եւ զայն ուրանային: Իսկ զբարեպաշտօն որսային բարեպաշ տութեան ճանապարհաւ: Ժողովէին սոքա երբեմն երբեմն յառանձին տեղի` որպէս թէ կրօնասիր ութեան աղագաւ. եւ կատարէին անդ զամենայն չարիս. զոր տեղի Շնավանք անուանէ Լաստիվերացին. եւ զչարարուեստ հնարս նոցա յարացուցիւ իմն առաջի առնէ այսպէս. Զո'ր օրինակ (ասէ ' ոմանք ) զմահացու դեղսն յընտանի կերակուրսն խառնեն. եւ որք առնուն` իբրեւ զկերակուր ճաշակեն, եւ ՚ի մահացու դեղոցն ըմբռնին. որպէս եւ կարթ ընկէցք` կերով թաքուցանեն զկարթսն. զի ՚ի կերոյն խաբեալ ձուկն ՚ի կարթի ըմբռնեսցի: Նոյնպէս եւ անօրէնութեան մշակքն` քանզի զիւրեանց կորստեան վիհն չհամարձակին յայտնի ցուցանելումեք. վասն զի եւ ոչ իսկ ոք հաւանէր այնմ, թէեւ կարի ՚ի մտաց անկած էր` խորասուզիլ կամօք ՚ի խորխորատ, յորմէ չիք հնար ելանել. վասն այնորիկ մերով բարեպաշտ կրօնիւք կերպարանին` առ ՚ի զպարզամիտսն խաբելոյ. եւ քաղցրական բանիւք պատրեն զմիտս անմեղացն. քանզի բանք նոցա իբրեւ զքաղցկեղ ճարակին. զի որպէս ախտն այն դժուարին է առ ՚ի բժշկիլ, այսպէս եւ ՚ի նոցանէ ըմբռնեալքն հազիւ կարեն կալ յակաստանի:
       Իսկ զներգործութիւնս աղանդոյ կրօնից սոցա պէսպէս նկարագրէ Մագիստրոս. բարեձեւ ութիւն նոցա ասէ` անբարի. վարդապետութիւն նոցա` անաստուած. ճոռո մութիւն բանից նոցա` անճոռնի. հաւան ութիւն նոցա` անտեղի. խոկումն նոցա` խարդաւանական քահանայագործ ութիւն նոցա` անքահանայապետ. ձեռնադր ութիւն նոցա խաւարչտին, մկրտ ութիւն նոցա` անշնորհ. դաւան ութիւն նոցա` անյոյս. երկիւղած ութիւն նոցա` աներկիւղ. լուսափայլ ութիւն նոցա` խաւարասէր: Յամի ասէ խորամանկ խաբէ ութիւն էր ՚ի նոսա, տղայաբարոյ անուսումնութիւն, գիշերային եղեռնագործութիւն, զազրալի եւ քստմնելի ախտակրութիւն, անղամպարափայլ նսեմութիւն, հրեշտակակերպ դիւազգեցութիւն: Ամենեքին ասրազգեաց գայլք, եւ թխացեալ այծք, մերկացեալք զհոգին, եւ զգեցեալք ըզսատանայ: Սոյնպէս գրէ եւ Լաստիվերացին, եւ այլք:
       Արդ ` իբրեւ մեռաւ առաջին մոլորեցուցիչ սոցա Սմբատ փոխանորդեաց զտեղի նորա Թոդրոս կամ Թորոս ոմն. եւ ապա անանէ. եւ յետ նորա արքայ անուն ոմն. եւ ապա Սարգիս. եւ յետոյ Կիւրեղ. եւ զկնի նորա Յովսէփ եւ յետոյ յեսու. հուսկ յետոյ Ղազար: Եւ քանզի ՚ի սկիզբն այս աղանդ սոցա` որպէս ասացաք յաւանն Թոնդրակ արմատացաւ, հետեւօղք այսր աղանդոյ թոնդրակեցիք անուանեցան կամ թոնդրակք. զորմէ ասէ Մագիստրոս նշանակել տեղի այրման, իբր թէ թոնիր լցեալ հրով: Ոմանք ՚ի սոցանէ բնակէին եւ յաւանն Թուլայլ ՚ի գաւառին Մանանղւոյ. յորմէ եւ կոչէին Թուլայլեցիք, զոր Մագիստրոս ստուգաբանէ թոյլ այլ` այսինքն թուլացեալ յամ այլանդակութիւնս: Բնակէին ոմանք նաեւ յաւանն Խնուն կամ Խնուս, եւ կոչէին խնունեցիք, իբր թէ ըստ գրելոյ Մագիստրոսի` խնեալք այսինքն խցեալք ՚ի խաւարի: ՚Ի մէջ երից երամակացս այսոցիկ կայր խտր ութիւն ինչ. զի բանք եւ կարծիք եւ գործք իւրաքանչիւրոց նոցա տարբեր էին ՚ի միմեանց յիրս ինչ. մի քան զմի չար: Կոչէին սոքա եւ մանիքեցիք եւ մանինեցիք վասն ունելոյ ինչ ինչ եւ ՚ի մոլորութէ նոցա. որպէս գրէ Գրիգոր Մագիստրոս: Եւ էին ամենեքին սոքա առանց մկրտութեան, եւ առանց այլ ինչ խորհրդոյ, առանց աղօթից եւ առանց պաշտաման. զի զամենայնն արհամարհէին` երբեմն ծածուկ եւ երբեմն յայտնի: Յաւուր միում մին յառաջնորդաց սոցա Կիւրեղ անուն տեսեալ զժողովուրդն` թէ զիարդ կան առաջի սուրբ պատարագի պատկառանօք. ասաց առ նոսա վասն սուրբ խորհրդոյն. ո ' սնոտի յոյս քրիստոնէից. արդէօք զի՞նչ յոյս ունիք դուք: Սոյնպէս եւ զմիւռոնն սուրբ ամենայն իրօք անդոսնէին եւ եպերէին. բազում ինչ եւս հայհոյութեամբ խօսէին ՚ի տնօրէնութիւնսն Քրիստոսի, նաեւ ՚ի սուրբ Աստուածամայրն:
       բ. ՚Ի յառնել անդ ամպարշ տութեան այսր աղանդոյ, նախ առաջին Յովհաննէս հայրապետ Ովայեցի կասկած առեալ յոմանց ՚ի յաղանդաւորաց անտի, եւ տեղեկացեալ ինչ ինչ զնոցանէ, մինչդեռ կենդանի էր չարն այն Սմբատ, նզովեաց զնա եւ զամենայն հետեւօղս նորա. եւ գրեաց թուղթ առ առաջնորդս զգուշացուցանել զհայս յորոգայթից նոցին : Յետ Յովհաննու եւ այլ հայրապետք հայոց մինչեւ ՚ի Պետրոս Գետադարձ, նոյնպէս եւ ամենայն եպիսկոպոսք եւ վարդապետք ազգին միշտ նզովիւք հերքեցին զնոսա. եւ թէպէտ թաքուն էին խաւարին գործք նոցա, բայց զի ՚ի ծխոյ գարշ ութեան նոցին երեւէին կուտակութիւնք չար ութեան սրտից նոցա, իսկոյն յառնուլ անդ ուրեք զհոտ ամպարշտութեանն հալածէին զնոսա յորջ իւրեանց ՚ի Թոնդրակ: Եւս եւ ՚ի ձեռն ական իշխան ութեան զոմանս տային այրել, զոմանս խեղդել, զոմանս գանակոծ առնել, զոմանց զաչս հանել , եւ ոմանց ՚ի ճակատս աղուեսադրոշմ խարանս դնել, եւ զայլս այլով օրինակաւ իբրեւ զչար գազանս հալածական առնել:
       Իսկ ՚ի ժամանակս Անանիայ կաթողիկոսի` յետ իբր հարիւր ամաց ՚ի ծագմանէ անտի այսր աղանդոյ` յորժամ դարձեալ սկսան զօրանալ սոքա , Անանիա վարդապետ Նարեկացի` որպէս ասացաք ՚ի համարն. ա. հրամանաւ նորին Անանիայ կաթողիկոսի շարադրեաց գիրք մի ընդդէմ գարշ մոլոր ութեան նոցա. յորում եւ յայտնի եցոյց թէ քանի խայտառակ է աղանդ նոցա` եւ որոգայթիւք լի: Եւ այս թէպէտ եւ եղեւ իբր զէն ՚ի ձեռս ուղղափառաց, բայց ինչ ոչ օգտեաց աղանդաւորացն. այլ` տակաւին կային նոքա յաւանս իւրեանց հանգոյն հեթանոսաց առանց եկեղեցւոյ. Եւ յետ իբր յիսուն կամ վաթսուն ամաց ոմանք ՚ի սոցանէ յաւուրս կաթողիկոսութեան Սարգսի սկսան սփռիլ ՚ի մէջ հայոց. մտին եւ ՚ի Միջագետս, եւ ջանային թակարդել զանզգոյշ յորոգայթ կորստեան:
       Էր յայնմ ժամանակի առաջնորդ գաւառին Հարքայ Յակոբոս եպիսկոպոս ոմն. որոյ ըմբռնեալ ՚ի ծուղակս չար աղանդոյ սոցա` սկսաւ կեղծաւորիլ , եւ վարել զկեանս խիստ ՚ի վերին երեսս` քրձազգեցութեամբ, բոկագնացութեամբ եւ պահացողութեամբ. որ եւ ընտրեալ զոմանս ՚ի սուտանուն քահանայից` յար ընդ իւր շրջեցուցանէր զնոսա` խոշորազգեստս, եւ անպաճոյճս, հատեալս ՚ի հեշտալեաց կերակրոյ, եւ պարապեալս միշտ սաղմոսասացութեան: Այսպիսի գնացիւք շարժեաց ՚ի զարմանս զմերձաւորս եւ զհեռաւորս. եւ ամենայն ոք ցանկայր տեսանել զնա եւ զհետեւօղս նորա. նաեւ մեծամեծ իշխանք հայոց յարեցան ՚ի նա. եւ ընդ ասելոյ Լաստիւերտցւոյն, այնքան ետուն ՚ի հնազանդ ութիւն նմա զանձինս. որ թէեւ զհոգիս հանել հրամայէր, չէր ոք` որ ընդդիմանայր եւ կամ իշխէր բանալ զբերանն` եւ ճիկ հանէ բայց կեղծաւոր ութիւն էր ասէ այն, եւ ո'չ ճշմարտութիւն. քանզի պտուղն է ծառոյն ծանուցիչ:
       Արդ` իբրեւ ետես սա, թէ դիւրաւ յանկոյց յինքն զսիրտս բազմաց` մանաւանդ իշխանաց, ժամ պատեհ համարեցաւ արկանել զնոսա այնուհետեւ յորոգայթ իւր. նախ առաջին` սկսաւ ընտր ութիւն առնել ՚ի մէջ քահանայից. եւ զոմանս ՚ի նոցանէ անարժան համարելով` արգել ՚ի քահանայագործելոյ: Եւ իբրեւ ետես` թէ հաճոյ եղեւ այս այլոց, հրամայեաց նաեւ արժանաւոր քահանայից` ՚ի տարւոջն երիցս միայն մատուցանել պատարագ: Սկսաւ ապա քարոզել, թէ պատարագք եւ նուիրմունք եւ ողորմութիւնք եւ աղօթք ոչինչ օգնեն վասն թող ութեան մեղաց. այլ` որ մեղաւ, զոր ինչ ինքն գործէ յանձին իւրում` այն միայն օգնէ նմա: Նոյնպէս քարոզէին եւ հետեւօղք նորա. եւ յաւուր միում ՚ի նուիրել ոմանց զկենդանիս վասն զենլոյ եւ բաշխելոյ աղքատաց յողորմութիւն, ՚ի մէջ առեալ զանասունն` ասէին. ա'յ տառապեալ չորքոտանի. թո'ղ թէ նա զիւր ժամանակն մեղս արար` եւ մեռաւ. դու զի՞նչ մեղար, որ ընդ նմա մեռանիս:
       Եւ ապա ՚ի միում հանդիսաւոր տօնի ՚ի հաղորդիլ ժողովրդեան ՚ի կենարար խորհուրդ մարմնոյ եւ արեան տեառն` սկսան համախոհք Յակոբայ ծիծաղիլ զնոքօք եւ այպն առնել. եւ իբրեւ հարցան յոմանց վասն այսր, զայլ իմն պատճառանս կարկատեցին ծաղու իւրեանց. եւ սակայն թոյնք բանից նոցա խայթեցին զլսելիս բազմաց. մինչեւ անկանիլ նոցա ՚ի տարակոյս` եւ բաժանիլ յիւրեանս: Ոմանք կասկածեալ ՚ի վերայ նոցա` յետս կացին ՚ի նոցանէ: Եւ այլք ոմանք յերկբայս եղեն ՚ի վերայ խորհրդոյ եկեղեցւոյ. եւ ծագեցաւ շփոթ մեծ եւ շշուկ ՚ի մէջ ազգին ընդ ամենայն տեղիս. եւ սկսան վանականք առ հասարակ ապաւինիլ յաղօթս, զի այց արասցէ տէր` եւ բարձցէ զչարն ՚ի միջոյ:
       Զայն տեսեալ Սարգսի հայրապետի` գումարեաց ժողով ՚ի Հարք գաւառ` քննել զիրսն , եւ ըմբերանել զաղանդաւորս` եւ ջնջել զնոսա. եւ զի չկարացին յայն ժողով որոշել ինչ, վերստին գումարեցաւ ժողով մեծ յեպիսկոպոսաց յերիցանց` ՚ի վարդապետաց եւ ՚ի կրօնաւորաց ՚ի նոյն գաւառ: Զայս իբրեւ լուաւ Յակոբոս եպիսկոպոս, որովհետեւ ունէր ՚ի կողմն իւր զիշխանս հայոց, պատգամ յղեաց առ ժողովն, եւ պատրուակեալ զչար ութիւն իւր` անբասիր եցոյց զինքն: Տեսեալ ժողովելոցն` թէ նա ապաւինեալ է յիշխանս, եւ ինքեանք ոչ ունին ՚ի ձեռս զյայտնի յանցանս նորա , լուռ եղեն առ ժամանակ մի, եւ յաստուած յանձն արարին զդատաստան նորա:
       Էր այսր Յակոբոսի եպիսկոպոսի աշակերտեալ կրօնաւոր ոմն Եսայի անուն ՚ի Կարնոյ` այր համեստ եւ երկիւղած. սա թէպէտ եւ ՚ի սկզբան ոչինչ կարծիս չարեաց ունէր զվարդապետէն իւրմէ, բայց յորժամ ծագեցաւ յոյզ խռով ութեան ՚ի մէջ ազգին վասն նորա, սկսաւ հետազօտել զբանս եւ զգործս նորա. եւ եգիտ զնա լցեալ ամենայն անօրէնութեամբ: Զայն իմացեալ` վաղվաղակի գնաց առ Սարգիս հայրապետ, եւ ծանոյց նմա զամենայն: Իբրեւ ստուգեաց զայն հայրապետն, սկսաւ քաղցրութեամբ վարիլ ընդ Յակոբայ եպիսկոպոսին. եւ հաճեցոյց զոմանս յերեւելի իշխանաց ձեռնտու լինել ինքեան: Եւ ապա յաւուր միում սիրալիր պատգամաւ կոչեաց առ ինքն զՅակոբոս եպիսկոպոս. եւ ՚ի գալ նորա` նոյնժամոյն ելոյծ զնա ՚ի պաշտամանէ քահանայութեան. եւ եդ խարան յերեսս նորա աղուեսադրոշմ կերպարանօք. եւ ետ շրջեցուցանել զնա ՚ի փողոցս. եւ առ նմա քարոյն աղաղակէր, թէ որ ՚ի սուրբ հաւատոյ եկեղեցւոյն Քրիստոսի սողակեալ` յանօրէն թոնդրակեցեաց ՚ի մարդադէմ գազանաց փառախն մտեալ միաբանի, դատ եւ իրաւունս զայս կրեսցէ:
       Հրամայեաց ապա արգելուլ զնա ՚ի բանտի. զի ակն ունէր` թէ դարձցի ՚ի չարեացն, եւ ապաշաւեսցէ: Իսկ նորա հատեալ ՚ի գիշերի զբանտն` փախեաւ եւ գնաց ՚ի կայսերական քաղաքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ բազում բանիւք չարախօս լեալ զհայոց` խնդրեաց դառնալ ՚ի յոյն, եւ կրկին մկրտիչ: Այլ նոցա տեղեկացեալ որպիս ութեան նորա, եւ անցիցն` որք անցին ընդ նա, վարեցին զնա եւ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ. եւ իբրեւ ոչ կարաց նա հասանել ցանկ ութեան սրտի իւրոյ, ելեալ գնաց ՚ի գաւառն Ապահունեաց ՚ի յաւանն Թոնդրակ, ուր էր որջ թոնդրակեցւոց. եւ եկաց անդ առ ժամանակ մի. բայց վասն առաւել գարշ ութեան վարուցն մերժեցաւ եւ ՚ի նոցանէ. եւ ելեալ անտի չոքաւ ՚ի լեառն Խլաթայ. եւ գտեալ անդ զոմանս յիւրայոցն` որք կային ՚ի ծածուկ, յարեցաւ ՚ի նոսա. եւ ապա գնացեալ ՚ի քաղաքն Մահուարկին` այսինքն Մուֆարղին, միացաւ ընդ այլազգի մանիքեցիս. եւ զկնի սակաւ աւուրց չարաչար մահուամբ սատակեցաւ անդ:
       գ. Յետ այսորիկ ՚ի սահմանս Մանանաղւոյ մօտ ՚ի բերդաքաղաքն Շիրնի` աբեղայ ոմն Կունծիկ անուն` սահեալ յաղանդն թոնդրակեցւոց` որսաց զմեծատուն եւ զլեզուանի կին մի Հրանոյշ անուն ՚ի չար ուսումն յայն. եւ նա եւս ձգեաց յինքն զերկուս կանայս` իւր ազգակիցս, որք եւ էին քորք, անուն միոյն Ախնի, եւ անուն միւսոյն Կամարայ, երկոքին եւս կամարարք սատանայի. որք եւ զբազումս ըմբռնեցին ՚ի չար ծուղակս կորստեան, եւս եւ զեղբայր իւրեանց` կամ զմերձաւոր ազգական` որ կոչիւր Վրվեռ, այր բարեպաշտ եւ կրօնասէր. որոյ շինեալ եւս էր վանք մի կրօնաւորաց յիւրում ժառանգութեան. զսա եւս արկին յանզերծանելի գուբ խաւարին մոլորութեան: Երկոքին այսոքիկ ունէին ՚ի հայրենի ժառանգութենէ զերկուս գիւղս` կաշէ եւ աղիւսոյ ասացեալ. զորոց զբնակիչսն սատանայական հնարիւք թակարդել շրջեցին յաղանդ իւրեանց. եւ վաղվաղակի փակեցին զեկեղեցիս` որք էին ՚ի նոսա. եւ խորտակեցին զամենայն զխաչս կանգնեալս ՚ի նոսին: Սոյնպէս արար եւ Վրվեռ յիւրում կալուածի, եւ հալածեաց զկրօնաւորսն ՚ի վանից անտի` զոր շինեալն էր եւ եկել բնակեցաւ ՚ի գիւղս երկուց քերցն:
       Էր մօտ ՚ի սահմանս սոցա ՚ի հատուածս լերինն Պախրայ` որ եւ Գայլախազուտ ասի, աւան մի ` Բազմաղբիւր կոչեցեալ. ուր կանգնեալ կայր խաչ պայծառ յօրինեալ, եւ էր վայրն այն իբր ուխտատեղի. յորմէ եւ գիւղն կոչիւր երբեմն Խաչ: Զայս Խաչ կամելով բառնալ անտի երկուց քերցն` հրաման ետուն գիւղականաց իւրեանց կաշեցւոց եւ աղիւսեցւոց ` գնալ եւ խորտակել զայն: Եւ նոցա եկեալ անդր գաղտագողի ՚ի գիշերի նոր կիւրակէին` հարին մրճով զթագ սրբոյ խաչին, եւ մանրեալ զայն` յերկիր ընկեցին. եւ ինքեանք իբր օձ սողոսկեալ դարձան եւ մտին ՚ի բոյնս իւրեանց : Իբրեւ առաւօտ եղեւ, ՚ի հաւախօսուն պահու եկեալ երիցու տեղւոյն պաշտօն մատուցանել առաջի սրբոյ խաչին ընդ հանապազօրեայ սովորութեան, այն ինչ ետես զնա այնպէս խորտակեալ, զահի հարաւ յոյժ. եւ բարձրաձայն աղաղակաւ սկսաւ ողբալ. եւ կոչեալ անդր զբնակիչս տեղւոյն, եցոյց նոցա զեղեալսն: Տեսեալ նոցա զայնպիսի գործ` շուարեցան, միանգամայն եւ վառեցան ՚ի սրտմտութիւն. եւ ՚ի կամիլ նոցա վրէժխնդիր լինել, ոչ կարէին գիտել հաւաստեաւ` թէ ո՞վ զայն արարեալ իցէ: Եւ ապա այսր անդր հայեցեալ եւ զննեալ` տեսին զհետս ոտից դէպ յաւանն Կաշէոյ եւ Աղիւսոյ. քանզի ՚ի նմին գիշերի յառաջ քան զգալ անօրինացն` ձիւն էր եկեալ ՚ի տեղւոջն, եւ սպիտակացել էին երեսք վայրացն. յորս թողեալ էր նոցա զհետս ոտից իւրեանց: Զայս տեսել ամբոխին` դիմեցին առ եպիսկոպոս գաւառին, որոյ անուն էր Սամուէլ, եւ լալագինս պատմեցին նմա զամենայն: Եւ նորա ժողովեալ առ ինքն զեպիսկոպոսունս եւ զերիցունս` որք շուրջ զգաւառօքն էին, խորհուրդ արար ընդ նոսա. եւ ՚ի վերայ հասեալ ստուգիւ, թէ յորո'ց գործեցաւ այս, դիմեալ գնաց բազմութեամբ մարդկան ՚ի տեղի նոցա. եւ այրեաց զբնակարանս եւ զպիղծ որջս նոցա, եւս եւ զամենայն ստացուածս նոցին. եւ կալեալ ՚ի նոցանէ զարս վեց` որք էին իբր առաջնորդք նոցա, եկն ՚ի գիւղաքաղաքն` որ կոչիւր Ջերմայ. եւ ընդ օրինակի Սարգսի հայրապետի էարկ խարանս ՚ի ճակատս նոցա աղուեսաձեւ. զի յայտնի լիցին, թէ ո'յք իցեն, որպէս զի հալածեսցին ՚ի մարդկանէ իբրեւ զչար գազանս:
       ՚Ի գալ ամարայնոյ առաքեցաւ ՚ի կայսերէ դատաւոր ոմն ՚ի գաւառն Մանանաղւոյ` Ելիաս անուն. եւ յանցանել նորա յԵկեղեաց գաւառ` ընդ առաջ եղեւ նմա մոլորեալն Վրվեռ. եւ ամբաստան եղեւ զՍամուէլ եպիսկոպոսէ եւ զայլոց եպիսկոպոսաց . զտուն իմ ասէ յաւարի տարան, եւ զգիւղ իմ աւերեցին, եւ զամենայն ստացուածս իմ այրեցին: Եւ զի եղբայրն Վրվեռայ էր իշխան մեծ ՚ի դրունս կայսեր, եւ բարեկամ Ելիասայ, զայս լուեալ նորա` բարկացաւ ՚ի վերայ եպիսկոպոսցան. եւ իբրեւ եհաս յեզր Եփրատայ յաւանն` որ կոչիւր Կոթեր, առաքեաց զզինուորս` բերել զՍամուէլ եպիսկոպոս եւ զայլս առաջի իւր:
       Իսկ եպիսկոպոսն վաղվաղակի գրեալ թուղթ առ վիճակաւորս եկեղեցւոյ առ երիցունս եւ առ անապատաւորս` կոչեաց զնոսա գալ վաղվաղակի անդր. եւ ժողովեցան առ նա բազմութիւնք մարդկան` եկեղեցականաց, եւ ականաց. եւ գնացին ընդ զինուորսն առ ափն Եփրատայ` ուր խառնիւր ՚ի նա գետն Մանանաղւոյ: Բերեալ զինուորաց զնաւակ մի` կամէին անցուցանել զեպիսկոպոսն յայնկոյս. բայց ոչ թողութիւն զնա ժողովուրդք. մեզ եւս ասեն պարտ է գնալ ընդ նմա. իսկ զինուորքն խոստացան նախ զնա անցուցանել, եւ ապա զնոսա եւս, եւ առեալ զեպիսկոպոսն եւ զերբօրորդի նորա զԹէոդորոս` անցուցին յայնկոյս. եւ տարան զնոսա առ դատաւորն. եւ նա եդ զնոսա ՚ի բանտի:
       Իսկ ժողովուրդն եւ երիցունք տեսեալ` թէ ոչ դարձուցին նոքա զնաւակն, ինքեանք եւս միջամուխ լեալ ՚ի գետն խոր` անցին անվտանգ յայնկոյս: Եւ զայս սքանչելեօք ասէ լինել Լաստիվերտցին ` վկայ ժամանակակից. զի գրէ այսպէս. իմացեալ ասէ ժողովոյն զխորամանկ ութիւն նոցա… բարձր ձայնիւ եւ յորդորական բարբառով զմիմեանս քաջալերէին` մեռանել ՚ի ջուրսն, քան թէ յառաջնորդսն հաւատոյ նախատանաց բանս լսել: Եւ քանզի երեկոյացեալ էր ժամն, արեգակն զցնցուղս ճառագայթիցն յինքն ծրարեալ` ՚ի մայրն դառնայր, համարձակ ութիւն տալով երկնակաճառ արփւոյն. յայնժամ դասք քահանայիցն յառաջ մատուցեալ, ո'չ խորհրդով խաչիւն (այսինքն տապանակաւ կամ գաւազանաւ ) զջուրսն բաժանէին, այլ` զնոյն ինքն զտրունական զյաղթ ութեան նշանն ունելով ՚ի ձեռս, եւ բարձեալ ՚ի վերայ ուսոց, քաջապինդ հաւատովք հարկանէին զբարձրակոհակ կոյտս ջուրցն. յորմէ որպէս խստերախ ձի ՚ի սանձից ճմլեալ` տեղի տայր անցի ժողովրդեանն, ոչ ոք վնասեալ յայնքան բազմութենէն եւ ոչ մի: Որք իբրեւ անցին, զգոհացողական երգսն զցայգն ամենայն Աստուծոյ նուագէին, առաջնորդ պարու իւրեանց ունելով զանարատն Մարիամ` որ է եկեղեցի սուրբ, ունելով զթմբուկն ՚ի ձեռին` այսինքն զհաւատոյ ճշմարտութիւն:
       Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ դատաւորն զանցս ժողովրդեան սքանչելեօք, հիացաւ ընդ իրսն. եւ զգուշութեամբ փոյթ տարաւ տեսանել զդատ նոցա: Եւ ՚ի վերայ հասեալ իրացն, եւ տեղեկացեալ գործոց չարութեան աղանդաւորացն` կոչեաց սաստիւ զՎրվեռ առ ինքն: Այլ գիտացել անօրինի` թէ իրաւունք իւր անկան յերկիր, դիմեաց առ եպիսկոպոսն յունաց` որ կոչիւր Եպիսառատ. եւ տուել նմա կաշառս` խոստացաւ ՚ի յոյն դառնալ, եթէ պաշտպանեսցէ զինքն. եւ եպիսկոպոսն խնդրեալ ՚ի դատաւորէ` էառ զնա առ իւր: Բայց զորս միանգամ եգիտ դատաւորն յընկերաց նորա , հարուածովք եւ գանիւք տանջեաց զնոսա. եւ հալածեաց ՚ի սահմանաց անտի. եւ աւերեաց զբնակութիւնս նոցա: Իսկ Վրվեռ ջեռեալ յախտ ցաւագին` տրորեցաւ. եւ մատունք ձեռաց նորա չորացան. եւ պէտք կարեաց որովայնի նորա ընդ բերանն ելանէին . եւ ինքն գոդութեամբ տանջեալ սաստկացաւ:
       դ. Յետ այսորիկ ՚ի ժամանակս իշխանութեան Գրիգորի Մագիստրոսի` (զորմէ ունիմք գրել ՚ի ստորեւ. գլ. լթ. եւ խ . ) յորժամ ունէր նա ինքն Գրիգոր զդքս ութիւն ՚ի կողմանս Միջագետաց, երկու ոմանք ՚ի թոնդրակեցւոց անտի` որք ունէին զանուն քահանայի, լուսաւորել ՚ի շնորհացն աստուծոյ` եկին առ նոյն ինքն Մագիստրոսն, եւ պատմեցին նմա զամենայն զչար գործս աղանդոյ իւրեանց. եւ ինքեանք մկրտեցան յանուն ամենասուրբ երրորդութեան. որոց մին կոչեցաւ Պօղիկարպոս , եւ միւսն Նիկանորա: Աղաչեցին սոքա զՄագիստրոսն, զի հոգ տարցի բառնալ զայն ուրեք կային յայնց աղանդաւորաց յիշխան ութեան նորա ՚ի Միջագետս: Զայն իբրեւ գիտաց Գրիգոր Մագիստրոս, զհետ եղեւ ամենայն ջանիւք, եւ վանեաց յիշխանութենէ իւրմէ զամնին ` զորոց կասկածէր` թէ յայն աղանդս ըմբռնեալ իցեն: Եւ ապա ելեալ գնաց ՚ի կողմանս Ապահունեաց. եւ դիմեալ զօրութեամբ ՚ի Թոնդրակ աւան` քանդեաց զժողովատեղի նոցա. եւ ՚ի տեղւոջ անդ շինեաց զեկեղեցի յանուն սրբոյն Գէորգեայ. եւ հալածեաց զչար առաջնորդ նոցա զՂազար. եւ զամնին պատուհասակոծ արարեալ` մաքրեաց զտեղին:
       Յայսմ գործոյ Գրիգորի Մագիստրոսի զահի հարեալ բազմաց ՚ի նոցանէ որք էին աւելի քան զհազար, թողին զաղանդ իւրեանց. որոց վասն եղեւ վերստին ժողով ՚ի Հարք գաւառի , ՚ի թուին հայոց իբր. շ. եւ հրամանաւ ժողովոյն մկրտեցան նոքա յանուն ամենասուրբ երրորդութեան` առաջնորդութեամբ Եփրեմայ եպիսկոպոսին զԲջնոյ: Եւ զկնի այսորիկ տեսեալ այլոց եւս` թէ հալածին յամենեցունց` նաեւ ՚ի հեթանոսաց իսկ, հետ զհետէ բազումք գային եւ դառնային. եւ ընկալեալ զխորհուրդ մկրտութեան` մտին յեկեղեցի սուրբ:
       Իսկ ոմանք ՚ի մնացելոյ ոչ գտեալ ուստեք օգնութիւն` դիմեցին առ կաթողիկոսն ասորւոց. եւ բազում չարախօս ութիւն մատուցանելով զՄագիստրոսէն` աղաչէին զնա օգնական լինել ինքեանց , մեք ասեն հայ եմք եւ յարամեան գնդէ, եւ ունիմք զնոյն օրէնս եւ զհաւատս. եւ այժմ առ նախանձու հալածեն եւ արտաքսեն զմեզ, մանաւանդ մեծ իշխանն Գրիգոր Մագիստրոս. եւ խնդրէին ՚ի կաթուղիկոսէ անտի գրել առ նա թուղթ մեղադրանաց: Պատրեալ կաթողիկոսին ասորւոց ՚ի նենգաւոր բանից նոցա` գրեաց թուղթ առ Մագիստրոսն, եւ ծանոյց նմա զամենայն: Եւ Մագիստրոս գրեաց պատասխանի երկար բանիւք, յորում յայտ արար զամենայն խաբէ ութիւն նոցա, եւ զծագումն աղանդոյ նոցին. եւ եցոյց թէ քանի չար եւ մոլոր ութիւն նոցա: Ուր յաւել եւս գրել, թէ թէպէտ հայրապետք մեր արգելեալ էին ոչ մերձիլ ՚ի նոսա, ոչ մկրտել զնոսա, եւ ոչ խօսիլ ընդ նոսա, զի դաւաճանութեամբ մատչին. բայց իմ ասէ համարձակեալ ՚ի ներողութին աստուծոյ, եւ ՚ի հրաման մերոյ սուրբ Լուսաւորչին, բացի նոցա դուռն ողորմ ութեան եւ մարդասիրութեան: Եւ ապա յորդորէ զկաթողիկոսն ասորւոց` մի ընդունիլ զնոսա. այլ եթէ ասեն կամին դառնալ, առաքեա ' առ մեզ. եւ եթէ ոչ կամիցին գալ մի ' ողորմեսցիս նոցա, մի միաբանեսցիս, եւ մի ' արասցես արժանի տեսութեան:
       Իսկ վասն Ղազարու` որ գրեալ էր ամբաստա նութիւն առ կաթողիկոսն, գրէ այսպէս. Ղազարդ այդ ասէ` որ այժմ զառաջնորդ ութիւն կուրացդ կոյրդ հաւանեալ ունի, բազմամեայ մեռեալն հոգւով. զոր ոչ քնի է յարուցանել զդա չորեքօրեայ այլ` նեռին. որոյ է կարապետ զի կրկնակի կործանեալ կորիցէ դա. Եւ սկսանի պատմիչ` թէ նա որպէս բազում իրոք ջանացաւ խախտել զկրօնաւորս ՚ի հայոց ՚ի հաւատոց, եւ խռովեցոյց զնոսա:
       ե. Գրեալ էին եւ այլք ոմանք յառաջնորդաց թոնդրակեցւոց բնակելոց յաւանն Թուլայլ` ընդ որս արբանեակք նոցա թուղթ առ Պետրոս կաթողիկոս հայոց` (որ յետոյ յաջորդեաց Սարգսի ) թոյլ տալ ինքեանց հաղորդիլ ընդ հայս, եւ մտանել յեկեղեցի: Գրեաց Մագիստրոս եւ առ նոսա զայլ թուղթ խիստ բանիւք. որոյ սկիզբն է Գողացեալքդ ՚ի գայլէն Սմբատայ, եւ խողխողեալքդ ՚ի խարդաւանօղ խաւարասէր խոպանողացն` եւ ցանկապատառ հետեւօղաց նորա: Ուր եւ յետ բազում բանից ասէ, թէ չէ ' մեզ մարթ ընդունիլ զձեզ. զի խաբէութեամբ մտեալ յեկեղեցի` որսայք զանմեղսն: Եւ պահանջէ ՚ի նոցանէ նզովել զՍմբատ զնախկին առաջնորդ մոլոր ութեան իւրեանց եւ զյաջորդս նոցա, մինչեւ ցՅեսու. նոյնպէս եւ զՂազար հանդերձ համախոհիւք իւրովք: Այլ սակայն յաւելու եւս ասել. թէպէտ եւ գրեալ էին ասէ, թէ մեք անիծանեմք եւ նզովեմք զՍմբատ, բայց ո'չ զանէծսն ինչ համարիմք զձեր, եւ ո'չ զօրհնութիւնն. զայդ քաջ գիտեմք , որ ո'չ զնա ընդունիք` եւ ոչ զայլ ոք. վասն զի ՚ի մէնջ ոչ էք. եւ ոչ այլ ոք ոչ երեւի` եթէ ՚ի նա հպեալ յանգեցայք: Բայց երանի ' թէ յայնցանէ էիք` զորս անիծէիք . զի մեք զերծեալ ՚ի մահացու թունից ձերոց եւ ՚ի գաղտնի նետից, ննջէաք արդեօք խաղաղական: Եւ ո'չ եթէ միայն հերձուածողացն համեմատ երանեմ ձեզ լինել, այլեւ հրէ ութեան եւ հեթանոսութեան. եւ եթէ այլ ոք քան զայսոսիկ չարագոյն :
       Եւ յետ այլոց բանից յարէ. Փրկիչն հրամայէ երկիցս բողոքել եղբորն. ապա թէ ոչ լուիցէ, եղիցի իբրեւ զայլազգի եւ զհեթանոս. եւ ահա փոխանակ երկուց եւ երից բողոքելոյ զհարիւր եւ զեօթանասուն ամ` երեքտասան քահանայապետք Հայոց Մեծաց. նոյնչափ Աղուանիցն, եւ բիւր եպիսկոպոսք, եւ անթիւ քահանայք եւ սարկաւագունք բողոքեցին ձեզ. եւ ոչ լուայք. խօսեցան եւ յանդիմանեցին. եւ ոչ պատկառեցէք, անիծեցին եւ արտաքսեցին, եւ ոչ զղջացայք: Եւ ՚ի վերջոյ ասէ. այլ յուսամ ՚ի տէր աստուած, այն` որ նստին ՚ի քրովբէական յաթոռ, զի ՚ի ձեռն իմ ծագեսցէ առ ձեզ զողորմութիւն մարդասի րութեան իւրոյ, մոռանալ ձեզ զչ արութիւն ախտի եւ ամենայն սովորութեան, զոր յանօրէն եւ ՚ի չար առաջնորդայ ձերոց դեղեալք եւ յղացեալքդ էք, ապա թէ ոչ` յուսալի է ինձ ՚ի նոյն զօր ութիւն բազկի այն իմոյ, զի մատնեսցէ զձեզ ՚ի ձեռս իմ. եւ եթէ ոչ զղջասջիք, յարուսցէ զայլ ոմն պահանօղ եւ ցանկակարկոտ զի նա բարձցէ զձեզ ՚ի միջոյ: Եւ ապա ինքն Գրիգոր Մագիստրոս առաւել եւս ջանացեալ` անհետ արար յամենայն տեղեաց գրեթէ զամենեսին զնոսա` այսինքն զթոնդրակեցիս: Եւ թէպէտ մնացորդք այնր ուրեք ուրեք երբեմն երեւէին, բայց միշտ հալածեալ լինէին ՚ի հայոց:
       Այլ զժամանակէն` զոր գրէ Գրիգոր Մագիստրոս ՚ի վերայ տեւողութեան աղանդոյ թոնդրակեցւոց. գիտելի է, զի նա դնէ նախ` թէ այն սկսեալ եղեւ յաւուրց Յովհաննու հայոց հայրապետի` եւ Սմբատայ Բագրատունւոյ. եւ ասէ ՚ի նախակարգեալ բանսդ ` թէ տեւեաց այն մոլոր ութիւն յաւուրս երեքտասան կաթուղիկոսաց. որք են սոքա. Յովհաննէս (Ովայեցի, յորոյ աւուրս էր մեծ սպարապետն Սմբատ Բագրատունի` Խոստովանօղ կոչեցեալ ). Զաքարիա. Գէորգ. Մաշտոց. Յովհաննէս. Ստեփաննոս. Թէոդորոս. Եղիսէ. Անանիա. Վահան. (յորոյ աւուրս նստաւ եւ Ստեփաննոս ). Խաչիկ. Սարգիս. Պետրոս: Դնէ երկրորդ` թէ տեւող ութիւն այնր մոլո րութեան ձգեցաւ ամս. 170. իսկ այլուր դնէ աւելի քան զամս. 200. եւ այսոքիկ ճշմարիտ են. զի. 170. ասելով` հաշ ուէ ՚ի վերջին ամաց կաթուղիկոսութեան Յովհաննու Ովայեցւոց մինչեւ ցսկիզբն Պետրոսի Գետադարձի. իսկ 200. ասելով` հաշ ուէ ՚ի հնգետասաներորդ ամէ Յովհաննու` յորում նզովեցան թոնդրակեցիք, մինչեւ ՚ի մեծ ժողով Հարքայ, յորում գրեթէ ջնջեցաւ աղանդ նոցա: Եւ դարձեալ որովհետեւ յայլեւ այլ ժամանակս գրեաց Մագիստրոս զթուղթս իւր` գուցէ ըստ այլեւայլ ժամանակի հաշուէ. եւ յայսմ չկայ ինչ: Բայց Ստեփաննոս Ասողիկն այլազգ կարգէ. զի զՍմբատ աղանդաւորն զառաջնորդն թոնդրակեցւոց ոչ դնէ յաւուրս Յովհաննու Ովայեցւոց. եւ Սմբատայ Խոստովանողի, այլ` յաւուրս Յովհաննու պատմաբանի` յաջորդին Մաշտոցի, եւ Սմբատայ թագաւորի նահատակի. որով ոչ մնան ՚ի միջի այնչափ կաթողիկոսունք եւ ոչ այնչափ ամք. Սակայն գրութիւնն Մագիստրոսի հաւաստի է. զի նա ինքն առաւել հետամուտ եւ տեղեակ եղեւ այսմ ամի` քան այլ ոք ՚ի հայոց:
       Հաստատէ զբանս Մագիստրոսի նաեւ վկայութիւն Պետրոսի Սիկիլիացւոյ յոյն մատենագրի. զի սա ինքն Պետրոս գոլով ՚ի ժամանակս կայսերութեան Վասլի Արշակունւոյ ` յառաջ քան զնստիլ Յովհաննու կաթողիկոսի պատմաբանի, յիշատակէ մասամբ իւիք զաղանդ թոնդրակեցւոց` ՚ի Հայս` կոչելով զնոսա մանիքեցիս` խառն ընդ այլազգիս. եւ զառաջնորդն նոցա Սարգիս անուանէ` փոխանակ դնելոյ Սմբատ. զորմէ ասէ` թէ ուսեալ էր զայն աղանդ ՚ի պարսիկ մանիքեցի կնոջէ ումեմնէ կախարդէ. եւ համբաւէր զանձնէ լինել Տիւքիկոս աշակերտ Պօղոսի. եւ երբեմն` թէ իցէ մխիթարիչ հոգին, եւ աստղ լուսաբեր: ՚Ի սա յարեցան ասէ բազումք. այլ Վահան ոմն փոքր ինչ խոտորեալ ՚ի նմանէ` հնարեաց զայլ վարդապետութիւն, եւ յինքն ձգեաց զոմանս յաշակերտաց նորա. եւ ասէր յանձնէ լինել աշակերտ Եպափրոդիտեայ. եւ եղեն ասէ երկու խումբք, Սարգիսեանք` որք եւ հաստատք կոչէին, եւ Վահանեանք: Այլ այսոքիկ բանք առեալ են ՚ի համբաւոյ տարածելոյ ՚ի մէջ յունաց. զոր եւ ՚ի մէջ բերէ Նատաղիս Աղեքսանդր. ՚ի դարն. թ. հատ. զ . երես. 37: