Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եւ եղեւ ՚ի սմին ժամանակի` յամի տեառն. 1054. իբրեւ մեռաւ Մոնոմախոս կայսր, թագաւորեաց քենի նորա այսինքն քոյր կնոջ նորին` Թէոդորոս անուն, կին բարեպաշտ, որ եւ ՚ի սկզբան անդ ՚ի թագաւորելով իւրում` արար խաղաղ ութիւն ընդ ամենեսին. եւ կարգեաց իրաւունս ամենայն զրկելոյ: Սա տեղեկացեալ եւ անմեղութեան իշխանացն հայոց գաւառին Պաղնոյ` յետս դարձոյց զնոսա յաքսորանացն. եւ արձակեաց զնոսա յաշխարհ իւրեանց եւ փոխեալ զՊեռոս կատապանն, որ նստէր անդ ՚ի Պաղին իբրեւ կողմնապահ, առաքեաց ՚ի տեղի նորա զՄելիսիանոս ոմն, որ էր այր խաղաղասէր եւ բարեխնամ :
       Արդ` թէպէտեւ թագուհիս այս ջանաց ՚ի խաղաղ ութեան պահել զաշխարհս, բայց որք սահմանակիցն էին Հայաստանի մարք, պարսիկք, սկիւթացիք, եւ այլ ազգք` լնուին զաշխարհ մեր արեամբ. եւ աւերէին հրով եւ գերութեամբ. եւ էին սոքա կէս մի ՚ի զօրաց Տուղրիլայ, եւ կէս մի ՚ի զօրաց Ապուսվարայ: Յորոց խումբ ինչ յարձակեալ ՚ի կողմանս Շիրակայ` սկսան ասպատակել զերկիրն: Տեսեալ զայն բազմաց` փախեան յաւանից եւ ՚ի գիւղից իւրեանց, եւ դիմեցին յԱնի քաղաք` ապրեցուցանել զանձինս: Պնդեցան զհետ նոցա թշնամիք, եւ ժամանեցին բազմաց ՚ի նոցանէ յերեկոյանալ աւուրն ՚ի դուռն Անւոյ. եւ զի փակեցան դրունք քաղաքին, կալան զամենեսին զնոսա արտաքոյ. յորոյ զոմանս կոտորեցին, եւ զոմանս ՚ի գերութիւն վարեցին:
       Այլ խումբ մի եւս դիմեալ ՚ի գաւառն Բասենոյ իբրեւ զջոկս գազանաց` հասին ՚ի վերայ մեծի աւանին, որ կոչիւր Աւկոմ կամ Ոկովմի ` առ ստորոտով լերինն Ծիրանեաց. յորում կային աւելի քան զերեսուն հազար մարդիկ. յորոց եւ բազումք փարթամ էին: Այլ քանզի ձմեռն էր ժամանակն, ՚ի սաստիկ սառնամանեաց ընդարմացան ձեռք եւ ոտք մարդադէմ գազանացն այնոցիկ, եւ չկարացին առնել ինչ. բայց իբրեւ մերձ եղեն յաւանն` ՚ի գիշերի. գտին անդ արտաքոյ խոտ բազում յոյժ դիզացեալ իբրեւ զբլուրս. եւ զայն լուցեալ նոցա ջեռան ինքեանք եւ երիվարք իւրեանց:
       Իբրեւ տեսին զբոց հրոյն որք յաւանի անդ էին, զահի հարան յոյժ, եւ սկսան աղմկիլ. եւ այն ինչ ՚ի շփոթման տագնապի էին, մուտ գտել թշնամեացն` յարձակեցան ՚ի ներքո, եւ սփռեցան յամենայն վայրս քաղաքին, եւ սուր ՚ի վերայ եդեալ կոտորեցին գրեթէ զամենեսին առ հասարակ զերեսուն հազար ոգիս. եւ առեալ զամենայն աւարն` գնացին ՚ի տեղիս իւրեանց: Սոյնպէս առնէին եւ այլք յայլ տեղիս ՚ի նմին տարւոջ` զամառն եւ զձմեռն. Դիտօք որոնէին (ասէ Լաստիվերացին. գլ. ծը. եւ ո'ւր լսէին զմարդաբնակ տեղեաց, գիշերագնաց եղել յանկարծուստ ՚ի վերայ անկանէին. եւ նորանշան հարուածովք անողորմաբար զամենայնսն առհասարակ սատակէին. եւ անհոգացեալ յերկիւղից աւուրս առնէին ՚ի տեղւոջն մինչեւ խիլ արկեալ տանցն, եթէ ուրուք կայր ինչ ՚ի թաքստեան, զամենայն հանեալ, եւ բնաբարձ աւերմամբ քանդեալ զվայրն, առել զառ եւ զգերի յաշխարհն իւրեանց դառնային։ Իսկ այլ գունդ մի սկիւթացւոց եղելոց ընդ իշխանութեամբ պարսից վտարանջեալ ՚ի Տուղրիլայ եկին ՚ի կողմանս ինչ Տարոնոյ. եւ մտին ընդ իշխանութեամբ գաւառապետին, որ կոչիւր Թէոդորոս` որդի Արոնի Բուլղարի: Զայն իբրեւ լուան պարսիկք եւ սկիւթացիք, յղեցին առ Թէոդորոս, եւ ասեն. տո'ւր զապստամբսդ ՚ի մեզ. եւ թէ ոչ` գամք ՚ի վերայ քո: Այլ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն, դիմեցին նոքա բազմութեամբ ՚ի վերայ. եւ նորա ընդդէմ ելեալ նոցա` եհար զնոսա չարաչար. եւ ինքն վէրս ընկալեալ ` մեռաւ:
       Իսկ պարսից եւ սկիւթացւոց դարձ արարեալ անտի` յարձակեցան ՚ի քաղաքագիւղն Մանկագոմ կոչեցեալ` ՚ի գաւառն Հարք` յաւուր տօնի յայտնութեան. եւ սրոյ ճարակ տուեալ զբնակիչս նորա եւ ամենայն շրջակայ գիւղօրէից` գերեցին զբազումս. եւ չոքան ՚ի գիւղ մի յայնկոյս Արածանի գետոյն: Այլ յանցուցանել զտառապեալ գերիս հայոց ընդ գետն ՚ի վերայ սառին` պատառեցաւ սառն ՚ի ծանրութենէ բազմութեանն. եւ առեալ ծածկեցին զնոսա ընդ իւրեաւ, եւ կորոյս զամնին:
       բ. Զայսու ժամանակաւ վախճանեցաւ թագուհին Թէոդորա` կացեալ ՚ի կայսեր ութեան ամենայն մի, եւ ամիսս. 7. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա ծերունին Միքայէլ ամ մի. յորմէ ապստամբեալ իշխանացն յունաց` պատերազմեցան ընդ նմա. եւ ընկեցեալ զնա` կացուցին կայսր զԿոմիանոս, այն է Կոմնենոս Իսահակ. եւ կայր շփոթ ութիւն մեծ ՚ի յայնմ շփոթ ութեան ժամանակի ընկեցաւ ՚ի պատրիարգութենէ Միքայէլ Կերուլարիոս. զորմէ բազում բանք են առ մատենագիրս. քանզի սա յաւուրս Մոնոմախոսի կայսեր եւ սրբազան պապին Լեւոնի իններորդի առաւել զօրացոյց զերկպառակութիւնն` որ անկեալ կայր ՚ի մէջ եկեղեցւոյն յունաց եւ լատինացւոց յաւուրց անտի Փոտայ. եւ վառեալ ՚ի սաստիկ ատել ութիւն զինէր ամենայն զօրութեամբ ընդդէմ ծիսից նոցա, մանաւանդ ընդդէմ բաղարջիւ պատարագելոյ. մինչեւ փակել եւ զեկեղեցիս լատինացւոց` որք էին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ կարգել նզովս ՚ի վերայ այնոցիկ` որք բաղարջիւ պատարագեն կամ հաղորդին. եւ կամէր` զի լատինացիք եւ այլ եկեղեցիք համաձայնեսցին յունաց, եւ ոչ թէ յոյնք` լատինացւոց. եւ թէպէտ Մոնոմախոս կայսր ընդ ազդարարութեան սրբազան պապին կամեցաւ խաղաղ ութիւն արկանել եւ միաբան ութիւն առնել, այլ ՚ի խստութենէ Կերուլարիոսի ինչ ոչ յաջողեցաւ: Զգործոց սորա, եւ զվիճաբանութեանցն` որք եղեն յայնժամ ընդ մէջ երկուց ազգաց, մա'րթ է տեսանել ՚ի գիրս Բարոնիոսի. յամի. 1053. եւ 1054: Եւ մեք յայն սակս յիշեցաք զայս աստ համառօտիւ, զի ծանիցեն ընթերցօղք թէ յոյնք որպէս ընդ հայս, նոյնպէս եւ ընդ այլ ամենայն եկեղեցիս անհաւան էին` եւ արհամարհանօք վարէին: Դարձցուք մեք այժմ ՚ի կարգ պատմութեանս:
       Էր յայն աւուրսն ՚ի կայսերութեան Իսահակայ Կոմնենոսի որդի Լիպարիտին Ուռպելեանց` զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք ՚ի գլ. խբ. Իւանէ անուն` այսինքն է Յովհաննէս` կարգեալ ՚ի յունաց իշխան գաւառին Հաշտենից եւ Արշամունեաց. որ եւ նստէր յաւանն Երիզայ: Սա իբրեւ ետես, եթէ խռովեալ եւ բաժանեալ է թագաւորութիւնն Յունաց, եկն յերկիրն Տարոնոյ, եւ էառ նախ խաբանօք զամուրն` որ կոչիւր Եղնուտ, կամ Եղանց բերդ. եւ ապա գնաց ՚ի գաւառն Աղորի, եւ կամէր առնուլ զքաղաքն Հաւաճիչ ասացեալ` առ Հաւճիչ լերամբ: Եկեալ էր յայնժամ անդ դիպուածով եւ իշխանն յունաց արեւելեան կողման. որ իբրեւ ետես զգալ Իւանեայ, ել ընդ առաջ նորա բարեկամաբար: Իսկ իւանէ հրամայեաց ունիլ զնա. եւ առեալ ՚ի նմանէ զամենայն գանձս` զորս ժողովեալ էր նորա յարեւելից, եդ զնա ՚ի բանտի: Եւ ինքն փոյթ ընդ փոյթ չոքաւ ՚ի վերայ քաղաքին Կարնոյ. եւ կամեցաւ դաւաճանութեամբ առնուլ զնա: Իսկ քաղաքապետն ազդ արարել առ իշխանն Անւոյ` կոչեաց զնա յօգն ութիւն իւր:
       Իբրեւ ետես Իւանէ, թէ հասին զօրք Անւոյ ՚ի վերայ, մեկնեցաւ անտի` ասպատակելով զբազում տեղիս. եւ առաքեալ հրեշտակս առ պարսիկս` յորդորեաց զնոսա խաղալ յարեւմուտս յերկիր իշխան ութեան կայսեր, ծանուցանելով նոցա միանգամայն, թէ տունն յունաց առ հասարակ վրդովեալ է, եւ չկայ ոք, որ ընդդէմ դառնայցէ ձեզ: Եւ քանզի պարսիկք` ընդ որս եւ մարք եւ սիւթացիք որք խառնեալք էին ընդ նոսա` ՚ի պատրաստի էին, վաղվաղակի ՚ի մի գումարեալ` դիմեցին ՚ի Հայաստան. եւ հասին ՚ի գաւառն Հաշտենից: Զայն իբրեւ ետես Իւանէ, երկեաւ. ոք ասէ գուցէ եւ զերկիր իմ յափշտակեսցեն. եւ մտեալ ինքն ՚ի բերդ մի անառիկ` ամրացաւ անդ: Տեսեալ թշնամեաց, թէ ոչ գտանեն տեղի աւերելոյ, եւ թէ Իւանէ ամրացեալ է յիւրում բերդի, առաքեցին առ նա պատգամ , եւ ասեն. ցոյց մեզ տեղի, ուր աւերեսցուք. ապա թէ ոչ` ասպատակեմք յերկիր քոյ. եւ նորա անճարացեալ` ետ նոցա առաջնորդ` տանիլ զնոսա յաշխարհն Խաղտեաց: Եւ իբրեւ հասին նոքա անդր, յանհոգս եւ ՚ի յանդորրու գտեալ զբնակիչս երկրին` որոյ ետուն ճարակ զամենայն մինչեւ ՚ի սահմանս անտառացն Ճանեթոյ. եւ առեալ անբաւ աւար, եւ գերի բազում յոյժ` դարձան յետս. եւ եկեալ ՚ի սահմանս Իւանեայ` շնորհակալ լինէին զնմանէ վասն առաջնորդելոյ նորա յայնմ չարիս, եւ գնացին յաշխարհ իւրեանց:
       գ. Եւ քանզի յանցանել նոցա ընդ աշխարհն` տեսին անիշխան եւ անպատսպար մնացեալ զբազում տեղիս, անդէն վաղվաղակի ազդ արարեալ եւ այլոց պարսից` վերստին դարձան անհամար բազմութեամբ. եւ եկեալ ՚ի գաւառն Մանանաղւոյ` կացին անդ աւուրս ինչ, եւ ապա բաժանեցան յերկուս: Կէսք չոքան յԵկեղեցեաց գաւառ. եւ գտել զմեծ քաղաքն Երիզայ` այն է Եզնկայ, անպատրաստ եւ անհոգ, անկան գիշերայն ՚ի վերայ նորա. եւ ՚ի բերան որոյ կոտորեցին գրեթէ զամենայն մարդ. եւ լցին զքաղաքն դիակամբք. եւ ՚ի լուսանալ առաւօտու` սպանին եւ զմնացեալսն, բայց չարաչար տանջանօք. զի զոմանց կենդանւոյն բացեալ զորովայնսն` զլեարդն հանէին եւ ՚ի բերան նոցա դնէին. եւ զոմանց զձեռս եւ զոտս հատեալ` այնպէս թողութիւն. եւ յետ բազում իրաց հուր արկեալ ՚ի քաղաքն` առին զաւար եւ զգերին, եւ ելեալ անտի սփռեցան ՚ի շրջակայ գիւղօրէս, եւ ՚ի նոսա եւս զնոյն անցս անցուցեալ` մեկնեցան ՚ի սահմանաց անտի:
       Եւ ապա դիմեալ ՚ի գաւառն Կարնոյ` եկին յաւանն, որ կոչիւր Բլուր. այլ պարիսպ նորա անզօր. յոր եւ փախստեայ անկեալ էին բազում մարդիկ ՚ի շրջակայ գիւղօրէից եւ ՚ի վանօրէից: Սոքա իբրեւ տեսին զպաշարումն իւրեանց ՚ի թշնամեաց, յահի մեծի ըմբռնեալ` չգիտէին, թէ զի'նչ արասցեն, զի ոչ քաղաքապետ գոյր առաջնորդել նոցա ՚ի հնարս փրկութեան, եւ ոչ հզօր ոք պաշտպանել զնոսա պատերազմաւ. որոյ վասն ոմանք ՚ի գիշերի գաղտ իջեալ ընդ պարիսպն` փախեան. ոմանք անձնատուր եղեն ՚ի թշնամիսն. եւ ոմանք փոս հատեալ ընդ հողով գաղեցան անդ. եւ բազումք եւս նստեալ լային: Եւ ահա յանկարծակի յորդորեալ թշնամեացն` ՚ի ներքս` առանց պատերազմելոյ խողխողեցին զամենայն բնակիչս նորա իբրեւ զոչխարս արգելեալս ՚ի բակի. որոց զբազումս եւս անհնարին տանջանօք տառապեցուցին, որպէս գրէ Լաստիվերտցին. զոմանց զմորթսն կենդանւոյն հանէին հանդերձ եղնգամբք. եւ զոմանց զոսկերսն չարաչար ջարդէին. իսկ զթանձրամարմինսն յերկիր գառացուցել եւ ՚ի ցիցս պնդեալ` ճեղքէին զմիս բազկաց նոցա եւ թիկանց. եւ զջիլսն կենդանւոյն քարշեալ եւ հանեալ` լար աղեղանց իւրեանց կազմէին: Իսկ երիցանց եւ կրօնաւորաց լայլ տանջանս տային. քերթեալ զմորթսն ՚ի կրծիցն ՚ի վեր մինչեւ յերեսս, եւ զգլխովք արկեալ, ապա սուր մխեալ ՚ի սիրտս նոցա սպանանէին: Հարին եւ զօրս ընդ երկրաւ գտին, եւ զամենեսին սպանին: Եւ ապա առեալ զամենայն աւար աւանին, եւ գերեալ զկանայս եւ զմանկունս` զօրս ըստ հաճոյս իւրեանց ընտրեցին. ելին անտի : Իսկ թիւ սպանելոյն եւ գերելոց յայնմ աւանի եղին աւելի քան գրեթէ զեօթն հազար. եւ կրօնաւորք վաթսուն, ամենեքին գրեթէ Հայք, եւ սակաւք ոմանք Յոյնք եւ Վիրք:
       Այսպէս մատնեալ եղաք ՚ի ձեռս արանց չարանց եւ անողորմից (ասէ ` որ ետեսն զայսոսիկ աչօք, Լաստիվերացին. գլ ժը. եւ ժէ ) եւ ոչ եղեւ մեզ այցել ութիւն ՚ի տեառնէ: Այս երեքտասան ամենայն է ասէ (յանկմանէ անտի Գագկայ ՚ի թագաւորութենէ ), որ զայսպիսի անհանդուրժական կիրս կրեն ազգս քրիստոնէից. եւ չշիջաւ բարկութիւն տեառն. Աշխարհ ամենայն ՚ի խաղաղութեան բնակէ. եւ մեք` գերիք եւ կալանաւորք սրակոտորք, տնաւերք, եւ յընչից կողոպտածք… Արդ` ասէ եթէ այս ամենայն, զոր պատմեցաք, վասն մեր չարեացն եհաս ՚ի վերայ մեր, ձայն տուք երկնի, եւ որ ՚ի նմա` եւ որ ՚ի վերայ նորա. ձա'յն տուք երկրի եւ որ ՚ի նմա կենդանիք. ձայն տուք լերանց եւ բլրաց, ծառոց եւ անտառախիտ մայրեաց. թո'ղ լան եւ ողբան զմեր կործանումն: Յաւելու Լաստիվերացին եւ ՚ի գլ. ժէ. եւ ասէ. Թերեւս ոք մեղադիր լինիցի մեզ, թէ մինչեւ ցե՞րբ ողբաս, մինչեւ ցե՞րբ զվշտաց եւ զնեղութեանց արկանես առաջի մեր զրոյցս. (եւ պատասխանէ ). Մարգարէքն քանի սպառնական բանս մարգարէանային, որ յետ ժամանակաց լինելոց էր, ժողովուրդն ընդ այս դժկամակք լինէին: Իսկ ես ոչ թէ սպառնալեացն եմ քարոզ, այլ` զեղեալ եւ զի գլուխ ելեալ իրս պատմեմ. որպէս զի ամենեցուն` որք լսիցեն, շարժեցից արտասուս, թէ որքան դառն ժամանակի հանդիպեցաք: Այլ թողեալ մեր այժմ զբանս ողբոց եւ յընթերցօղսն յանձն արարել փութասցուք ՚ի մի յարել զընթացս ցաւագին պատմութեանս :
       Երկրորդ բաժինն այն թշնամեաց` զոր այժմդ յիշեցաք, դիմեալ ՚ի սահմանս Հանձիթայ եւ Խորձենոյ, եւ անցեալ զնոքօք` հասին ՚ի վերայ քաղաքին` որ կոչիւր Հատաւ կամ Հարաւ. եւ սուր ՚ի վերայ եդեալ կոտորեցին գրեթէ զամենայն մարդ. եւ արարին զքաղաքն գուբ արեան: Եւ թէպէտ բազումք ՚ի նոցանէ փախուցեալ ՚ի քաղաքէ` թաքեան յայգիս, որք շուրջ զքաղաքաւն էին, բայց գիտացեալ թշնամեացն` դիմեցին եւ ՚ի վերայ նոցա. եւ զամսին սպանին աշտէիւք եւ նիզակօք. եւ զողկոյզս որթոց` որք մերձ էին ՚ի կութս արեամբ նոցա ներկեցին: Եւ ապա դարձեալ ՚ի քաղաքն` խոյզ եւ խնդիր արարին գտանել զթաքուցեալսն ՚ի նմա. եւ զորս գտինն` չարաչար մահուամբ սպանին. եւ հուր արկեալ ՚ի քաղաքին ելին անտի բազում աւարաւ. եւ սփռեալ ՚ի շրջակայ գիւղս եւ յաւանս` զամենայնն սպառեցին որով եւ հրով. եւ ոչ թողին անդ շունչ կենդանի. եւ ապա ելեալ գնացին յաշխարհ իւրեանց:
       դ. Այն ինչ նորոգ մեկնեալ էր սոցա, զեղան եւ այլ անհամար զօրք պարսից եւ սկիւթացւոց. որոց զորագլուխ էր Դինար անուն ոմն. եւ հասեալ ՚ի սահմանս Կամախու յերկուս բաժանեցան եւ նոքա ըստ առաջնոյն. կէսք չոքան մինչեւ ՚ի Կողոնիա քաղաք առ Եփրատու. եւ յաւարի առին զերկիրն. իսկ կէսք դիմեցին ՚ի վերայ բարելից եւ բազմամարդ քաղաքին Մելետինոյ` որ եւ ասի Մելտենի, այն է Մալաթիա. եւ առեալ զքաղաքն` կոտորեցին զորս միանգամ գտին ՚ի նմա. եւ ՚ի հիմանէ բրեալ ապականեցին զնա եւ զդաստակերտս նորա շուրջանակի` զաւուրս երկոտասան:
       Եւ ապա ելեալ անտի` դիմեցին ընդ Եկեղեցաց գաւառ, իսկ բնակիչք տեղւոյն` որք նորոգ հարուածեալ էին յայլոց սկիւթացւոց եւ ՚ի պարսից, լուեալ զվերստին գալուստ նոցա եւ գիտացեալ` զոր գործեցին նոքա ընդ Մելետինէ, ժողովեցան ՚ի միասին եւ խորհեցան մարտնչիլ ընդ նոսա եւ բազմութիւնք աղեղնաւորաց նոցա կալան զկիրճս ճանապարհի անցիցն: Զայն իբրեւ տեսին թշնամիք, զկայ առին` ուր էին. եւ զի անտեղեակ էին այլում ճանապարհի, նաեւ զի ՚ի լերինս թանձրամած ձիւնք դիզեալ արգել լինէին գնացիցն, անճարացեալ նոցա ձմերեցին անդէն ամիսս ինչ. բայց ուր կացինն նոքա. ՚ի յուսոյ կենաց բարձին (ասէ Լաստիվերացին ) եւ զանհնարին չարիսն` զոր անդէն գործեցին. թողին յիշատակ ազգաց յազգս :
       Եւ յետ հինգ ամաց տեսեալ ` թէ ոչ հալին ձիւնք, զանասունս եւ զերիվարս իւրեանց խմբովին եւ մերկ յառաջ մղեալ ընդ ձիւնս` հատին իւրեանց ճանապարհ. եւ անցեալ ընդ լերինս հասին ՚ի գլուխ գաւառին Խորձենայ, ՚ի գիւղն` որ կոչիւր Մորմրան: Եւ զի ունէր աւանն այն ներքնաբերդ անառիկ եւ անմատչելի, անդ զեղան եւ ամրացան բնակիչք տեղւոյն: Իսկ գլխաւորն զօրու այլազգեաց զինեալ զրահիւք եւ ասպարաւ` մատեաւ մօտ յամուրն, եւ նստեալ ՚ի գահաւանդ տեղի ՚ի վերայ ձեան` սկսաւ խօսիլ դժոխալուր բանս նախատանաց, եւ կոչէր զհայս ելանել արտաքս ՚ի ճակատ մարտի: Եւ մինչդեռ բանք նորա ՚ի բերանն էին, նախարարն հայոց` որ վերակացուէր ամրոցին` դէտակն կալեալ դիպօղ ժամու` իբրեւ ետես, եթէ թիւրեալ է ասպար այլազգւոյն, եհար նետիւ ՚ի փողսն, եւ անդէն սատակեաց զնա:
       Յայնժամ անկաւ աղմուկ ՚ի մէջ բանակի թշնամեաց. եւ զի լուր եղեւ նոցա ՚ի նմին իսկ պահու` թէ գունդ մեծ ՚ի յունաց հետամուտ լեալ են ինքեանց` եւ մերձեալ են ՚ի տեղի անդր, խռովեալ սասանեցան, եւ փախեան շտապաւ ՚ի տեղւոջէն, եւ առ տագնապին թողին անդէն զամենայն աւար իւրեանց` զորս ժողովեալ էին, եւս եւ զոմանս ՚ի բազմութենէ գերեացն` զորս իւրեանս. եւ ամրականքն իջեալ ՚ի վայր` սկսան հաւաքեալ զկողոպուտ նոցա. եւ առեալ զգերիսն` տարան ՚ի ներքս յամրոցն: Իսկ գունդն յունական իմացեալ զփախուստ այլազգեաց` դանդաղեցան պնդիլ զկնի նոցա, եւ ոչ եկին յառաջ: Զայն իբրեւ գիտացին թշնամիք , իսկ եւ իսկ միւսանգամ անդրէն ընդ կրունկն դարձան. եւ եկեալ հարին զոմանս ՚ի հայոց` որք դեռ ժողովէին զմնացորդս աւարոյ իւրեանց. եւ որչափ ինչ հնար եղեւ` յափշտակեալ ՚ի ձեռաց նոցա` մեկնեցան անտի. եւ իջին ՚ի գաւառն Տարոնոյ:
       Եւ եղեւ ՚ի յարձակիլ նոցա յամրոցն եղնուտ` ելին անտի արք քաջք ՚ի հայոց, եւ մարտ սաստիկ եդեալ ընդ նոսա` հարին զբազումս. եւ թափեալ ՚ի նոցանէ զքանի մի գերիս յազգէն հայոց` մտին ՚ի բերդն. եւ ոչ ետուն թոյլ թշնամեացն մերձենալ ՚ի նա: Եւ նոցա վատթարեալ դիմեցին յՈղկանն եւ ՚ի սուրբ Կարապետ. եւ այրեցին զգեղեցիկ ապարանսն, եւ զժամատունն` զոր շինեալ էր հրամանաւ եւ ծախիւք Գրիգորի Մագիստրոսի գործակալ նորա Հրահատ. այրեցին եւ զփայտակերտ եկեղեցին եւ զայլ շինուածս, զորս յօրինեալ եւ նորոգեալ էր նա ինքն Գրիգոր. որպէս ասացաք ՚ի վերոյ ՚ի գլ. լթ:
       ե. Զայս իբրեւ լուաւ Մամիկոնեանն Թոռնիկ Մուշեղեան` իշխանն Սասնոյ եւ մասին Տարոնոյ, զորմէ յիշեցաք ՚ի գլ. խ. վաղվաղակի ժողովեաց զբնակիչս Սասնոյ զարս քաջս եւ ամեհիս. եւ դիմեաց տագնապաւ ՚ի վերայ նոցա` առանց պարապ տալոյ, եւ ետ պատերազմ ընդ նոսա սաստկապէս: Բայց քանզի այլազգիք բազում էին թուով եւ ամքին իսկ վարժ ՚ի զինաշարժութիւն, հարին զզօրս հայոց չարաչար յոյժ. եւ բեկին զզօր ութիւն յարձակման նոցա: Այլ սակայն զօրացեալ քաջն Թոռնիկ, ինքնին առանձին շահատակեալ` շփոթեաց զնոսա յոյժ. եւ ապա ձայն տուեալ աջոյ թեւին իւրոյ` խորտակեաց զձախ թեւ զօրաց այլազգեացն: Եւ ՚ի խառնիլ պատերազմին` յերկուց կողմանց սաստկացաւ հարուածն. քանզի նոքա վարժութեամբ, եւ ոք քաջութեամբ բաղխեալ ընդ միմեանս. որչափ կոտորէին ՚ի նոցանէ քաջութեամբ սոցա, նոյնչափ անկանէին ՚ի սոցանէ վարժութեամբ նոցա. եւ լինէր անդ աղմուկ մեծ, եւ ճապաղիք արեանց սաստիկ յոյժ. Յայնժամ ապա արին Թոռնիկ հայեցեալ ՚ի կողմն վանաց սրբոյն Յովհաննու Կարապետի, յօգ նութիւն կոչելով զսուրբն` խրախոյս եբարձ բարձրաձայն. եւ քաջալերեալ զզօրս իւր` զօրացոյց վերստին զբազուկս նոցա. եւ վարազաբար յարձակեալ ՚ի թշնամիսն` տագնապեցոյց զնոսա յանհնարինս, եւ արար փախստական. եւ առեալ զամենայն գերիս` զորս վարեալ էր նոցա ՚ի տեղեաց` եւ մանաւանդ ՚ի Մելտինոյ, արձակեաց զնոսա յաշխարհ իւրեանց. եւ ժողովեալ զկապուտ անկելոցն` դարձաւ ՚ի տեղի նոր յաւանն Աշմուշատ:
       Այլ գիտեալ արժան է, զի այս Թոռնիկ ո'չ է այն, զոր յիշեն պատմիչք յունաց` Կեդրենոս. յերես. 765. կամ 598. եւ Գղիկաս. դ. եւ Զոնարաս ծէ. 23. ընդ որս եւ Մատթէոս Ուռհայեցի. եւ կոչեն Լեւոն Թոռնիկ. զորմէ պատմեն ամենեքին. թէ յաւուրս Մոնոմախի կայսեր ապստամբեալ` նստաւ կայսր, եւ վեր ՚ի վայր արար զՅունաստան. եւ յետոյ ասեն ձերբակալ եղեւ ընդ համախոհին իւրում Վատաճայ. եւ երկոցունց եւս բրեցան աչք: Ոչ է եւ այն` զոր յիշէ Բրուեննիոս Կեբար. դ. 24. եւ կոչէ Պետրոս Թոռնիկ Մակեդոնացի. եւ պատմէ զնմանէ քաջութիւնս յաւուրս Նիկեփորայ Վոտօնիատեայ կայսեր. զի պատ մութիւն սոցա այլ է:
       Զայսու ժամանակաւ ՚ի թուին հայոց, չէ եղեւ ձմեռն սաստիկ ՚ի Հայաստան. եւ էջ նստաւ ձիւն բազում յոյժ առաւել քան զչափ այլոց ամաց. մանաւանդ ՚ի կողմանս աշխարհին Չորրորդ Հայոց եւ Աղձնեաց. եւ ՚ի միում աւուր եւս եկն ձիւն կարմրագոյն, կամ հանդոյն կարմիր հողոյ: Անդ որ զահի հարան բնակիչք երկրին. զի չեւ էին տեսեալ` այնպիսի ինչ նոր. այլ միայն լուեալ էին յաւանդութենէ, թէ ՚ի դարս դարս իջանէ ձիւն կարմիր. որպէս եւ ՚ի մերումն դարու ասի պատահեալ այսպիսի ինչ ՚ի կողմանս Հայաստանի: Եւ եղեւ զկնի այնորիկ անպիտանացան ՚ի նմին տարւոջ անդաստանք եւ արտորայք. եւ բանջարք վայրի չորացան . եւ անկաւ սով ՚ի տեղիս տեղիս. այլ ՚ի յաջորդ ամի եղեւ առատ պտղաբեր ութիւն երկրի: