Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Դարձ արարեալ Ալփասլանայ արքային պարսից ՚ի կողմանց Աղուանից եւ Գուգարաց` չու արար խաղաց բազմութեամբ զօրաց իւրոց յաշխարհն Արարատեան իբրեւ զփոթորկալից ամպ մթագին. եւ եհեղ զկարկտահոս բարկ ութիւն իւր ՚ի վերայ մնացեալ ազգին հայոց, եւ գրեթէ զամենայն աշխարհն ներկեաց արեամբ. եւ զգեցոյց սուգ դառն ութեան ամենայն սրտից` սրով եւ գերութեամբ. եւ իբրեւ հուր լիզեաց զամենայն երկիրն: Եւ ապա դիմեալ սաստկութեամբ ՚ի Շիրակ գաւառ` եկն եւ եհար զբանակ իւր հանդէպ քաղաքին Անւոյ:
       Այս քաղաք հայոց` ընդ որում ասացաք ՚ի գլ. լ. շինեալ էր ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ, եւ ամրացեալ հաստատուն եւ անմատոյց ահեղ պարսպօք, զոր կանգնեաց զնովաւ Սմբատ արքայ երկրորդ Տիեզերակալն կոչեցեալ. եւ էր մեծ յոյժ եւ բազմամբոխ. էին ՚ի նմա տունք հարիւր հազար, եւ ապարանք մեծամեծք` հոյակապք եւ բարձրաշէնք. եւ բնակիչք փարթամք, եւ գանձք անբաւք: Եւ յորժամ գրաւեցին զայն յոյնք յինքեանս յամի տեառն. 1046. եւ ՚ի թուին հայոց. նղե. թողին զնա` որպէս եւ էրն: Այլ զզօրս եւ զքաջ իշխանս հայոց փոքր փոքր հեռացուցեալ անտի` ցրուեցին յայլեւայլ տեղիս. զի մի ' ապստամբեցին: Եւ ապա եդեալ զդուքս ՚ի վերայ քաղաքին յազգէ իւրեանց, եւ երբեմն ՚ի հայոց, առնուին ՚ի նոցանէ հասս ժողովրդեան, ցորչափ էր անի ընդ տէրութեամբ նոցա` ամս իբր քսան: Իսկ ՚ի պաշարիլ նորա յԱլփասլանայ` դուքս քաղաքին էր յայնժամ հայ ազգաւ Բագրատ անուն` հաւատարիմ ՚ի ծառայ ութեան յունաց. եւ այլ իշխան մի եւս իբր երկրորդ նորա Գրիգոր անուն` որդի Բակգուրանայ վրացւոյ:
       Տեսեալ Ալփասլանայ զահեղ բարձր ութիւն քաղաքին, եւ սքանչելի ամր ութիւն շինուածոց նորա, ափշեցաւ յոյժ. եւ պաշարեալ զնա աւուրս ինչ` խորհէր ՚ի մտի եւ վարանէր` թէ զիարդ հնարեսցի առնուլ զայն. զի ոչ ակն ունէր բռնութեամբ կամ պատերազմաւ տիրել այնմ: Ապա յառաջ մատոյց զզննիչս` թէ ընդ ո՞ր կողմն մարթ նմա պատերազմիլ. եւ եգիտ յամենայն կողմանց ամուր եւ անմատչելի . կողմն մի միայն կայր. ընդ որ հնար էր մարտնչիլ. բայց այն եւս դժուարին: Հրամայեաց ապա կանգնեալ հանդէպ այնմ բաբան մեծ եւ զարհուրելի, զոր բերեալ էր ընդ իւր: Իբրեւ տեսին քաղաքացիքն զայնչափ բազ մութիւն թշնամեաց զեղեալ զքաղաքաւ. եւ զպատրաստիլ նոցա ՚ի պատերազմ երկեան յոյժ. զի թէպէտ յամր ութիւն քաղաքին հայելով` աներկիւղ լինել վստահանային, բայց քանզի չունէին պատերազմի պատրաստութիւն, եւ ոչ եւս բազմութիւն, վասն այնորիկ տագնապէին ՚ի սիրտս իւրեանց. մանաւանդ ՚ի տեսանել նոցա զահագին զայն բաբան բարձրացեալ ընդդէմ քաղաքին. Եւ իբրեւ սկսան թշնամիք շարժեալ եւ հարկանել բաբանաւ զպարիսպն. առաւել եւս զարհուրեցան. եւ սկսան աղաղակել առ տէր:
       Իսկ դուքսն Բագրատ չգտեալ զայլ հնարս` ժողովեաց ՚ի քաղաքացւոց անտի զարս հզօրս, որք կարէին պատերազմիլ. եւ առեալ քանի մի զինուորս` զորս ընդ իւր ունէր, սկսաւ քաջութեամբ պատերազմիլ ՚ի վերուստ ընդ թշնամիսն. եւ տապաստ էարկ ՚ի նոցանէ զբազումս: Բայց ՚ի յաճախել բաղխման մեծի բաբանին` վտանգեցաւ կողմն պարսպին. վասնորոյ եւ Բագրատ յայն կողմն դիմել` ամենայն զօ րութեամբ պատերազմէր ընդ այն: Այլ որչափ նա սաստկացուցանէր զպատերազմն, այնչափ սաստկացուցանէին թշնամիք զբաղխումն բաբանին: Եւ թէպէտ վրացին Գրիգոր որ երկրորդ իշխանն էր, բազում հնարս գործեաց ընդդէմ բաբանին, այլ ոչ կարաց խափանել զզօր ութիւն նորա. որոյ աղագաւ լուծեալ լքան ամենեքին, եւ ոչ կարէին ելս հնարիցն գտանել:
       ՚Ի վաղիւ անդր յառաջ քան զծագիլ արեւու, իբրեւ վերստին շարժեցին պարսիկք զբաբանն ՚ի վերայ պարսպին, էջ եւ կործանեցաւ վտանգեալ կողմն այն: Եւ զայն տեսին պարսիկք, առհասարակ աղաղակ բարձին. աղաղակեցին միաբան եւ քաղաքացիք. նոքա ՚ի խնդութենէ, եւ սոքա զերկիւղէ. զի սոքա համարէին` եթէ այնու կարեն դիւրաւ մուտ գտանել ՚ի քաղաքն. եւ ոք կարծէին` թէ գուցէ եւ այլ կողմանք պարապին կործանեսցին:
       Ապա ՚ի խրախուսել Ալփասլանայ` զօրք նորա գրոհ տուեալ դիմեցին ՚ի վերայ եւ փութացան անկանիլ ՚ի ներքո. բայց քանզի նեղ էր անցք տեղւոյն . եւ առապարք փլածոց դժուարամատոյց` ոչ կարէին համարձակ դիմել` եւ մուտ գտանել ՚ի նոյն: Տեսեալ եւ զօրաց քաղաքին, թէ կարեն վանել զնոսա անտի, անդրէն պատերազմել ընդ նս` հարին եւ կոտորեցին ՚ի նոցանէ արս ոչ սակաւ. եւ երկարեցաւ այս վերջին գործ պատերազմի ժամս երիս:
       բ. Իբրեւ ետես Ալփասլան` թէ չէ հնար մուտ առնել ՚ի քաղաքն ընդ փլուզօղ կողմն պարսպին, եւ չէ եւս կարելի ընդ այլ կողմն մարտ դնել կամ բաբանս ուղղել յուսահատեցաւ յառնլոյ զքաղաքն. սակս որոյ հրամայեաց զօրաց իւրոց դադարիլ ՚ի պատերազմելոյ, եւ նահանջիլ յետս. զի մի վայրապար կոտորեցին: Եւ որպէս նա հատեալ զյոյս իւր` դառնալ կամէր նոյնպէս եւ Բագրատ եւ Գրիգոր` իշխանք տկարամիտք ` երկիւղիւ պաշարեալ, եւ ՚ի պատերազմելոյ ձանձրացեալ, եւ ամենեւին լքեալ, հատին եւ ինքեանք զյոյս իւրեանց, կարծելով թէ պարսիկք վերստին ունին սաստկացուցանել զպատերազմն այլովք մեքենայիւք. սմին իրի խորհեցան կամ ՚ի վերին բերդն ամրանալ, կամ փախչիլ , եւ կամ տալ զքաղաքն խաղաղութեամբ ՚ի ձեռս Ալփասլանայ:
       Յայսպիսի խորհուրդ հաստատեալ սոցա` փութացան ելին ՚ի ներքնաբերդն, եւ ամրացան անդ զօրօք իւրեանց: Եւ գրեթէ ՚ի նոյն ժամու` յորում փախեան նոքա անդր, զօրք պարսից եւս մեկնեցան ՚ի յԱնւոյ. եւ չուեցին ամենայն աղխիւք իւրեանց յետս. զի ոչ սոքա գիտէին զխորհուրդս նոցա, եւ ոչ նոքա զյուսհատիլ սոցա: Իսկ քաղաքացիքն` որք ոչ գիտէին զդառնալ պարսից, այլ` համարէին թէ նոքա ՚ի հեռուստ նորոգ պատրաստին ՚ի մարտ, տեսեալ` թէ քաղաքապետք իւրեանց փախեան ՚ի ներքնաբերդն, յերկիւղ անհնարին ըմբռնեցան. եւ ՚ի տագնապ մահու պաշարեցան. զի այնպէս համարէին, թէ անդէն վաղվաղակի ունին պարսիկք յարձակիլ եւ մտանել ՚ի ներքս, եւ սրոյ ճարակ տալ զինքեանս: Եւ յաղագս այսորիկ արեկոծեալ եւ շփոթել յոյժ` անկան ՚ի ծփանս խռովութեան. եւ առհասարակ ճիչ բարձեալ լային եւ կոծէին. եւ զի հեռացեալս տեսանէին ՚ի քաղաքէ զզօրս պարսից, բազումք ՚ի նոցանէ աւելի քան զյիսուն հազար ոգիք ելեալ արտաքս ընդ միւս կողմն քաղաքին` սկսան փախչիլ եւ ցրուիլ:
       Եւ քանզի դեռ տակաւին անագանել կային ոմանք իբր չորս հարիւր ոգիք ՚ի մնացեալ զօրացն պարսից յայն սահմանսն, լուեալ նոցա զաղաղակ քաղաքացւոյն, եւ տեսեալ զցրուումն բազմաց` զարմացան յոյժ. եւ ոչ կարէին իմանալ` թէ զի՞նչ այն իցէ: Ապա մի ոմն ՚ի նոցանէ ընթացեալ ՚ի քաղաքն կոյս, եւ առեալ զձայն գոչման խռովայոյզ շփոթութեան, եւ զխուճապումն փախստեան բազմաց, փութանակի յետս դարձեալ ծանոյց ընկերաց իւրոց . եւ նոցա իսկ եւ իսկ առաքեալ զմի ոմն առ Ալփասլանայ` ազդ արարին նմա. եւ ինքեանք դիմեցին ՚ի ներքս ՚ի քաղաքն ընդ փլուզեալ կողմն. եւ տեսեալ զաղմուկ յուզելոյ արանց եւ կանանց, շփոթեցան եւ ինքեանք. եւ չգիտելով թէ զի՞նչ արասցեն` յափշտակեցին մանուկ մի ՚ի գրկաց մօրն, եւ ելեալ ՚ի քաղաքէ անտի` շտապաւ հասուցին զնա առ Ալփասլան` ցուցանել նմա զմտանիլ քաղաքին ՚ի ձեռս իւրեանց:
       Եւ թէպէտ ՚ի սկիզբն անդ ոչ հաւատաց Ալփասլան , բայց տեսեալ զմանուկն, եւ տեղեկացեալ ՚ի նոցանէ զեղեալսն` հաստատեցաւ ՚ի բանս զինուորացն, եւ ասէ. աստուածն նոցա մատնեաց զնոսա եւ զքաղաք նոցա այսոր ՚ի ձեռս իմ: Եւ ապա հապճէպ տուեալ զօրացն` դարձաւ անդրէն յետս . եւ իբրեւ զհեղեղատ խաղացոյց զնա առ հասարակ ՚ի ներքո ՚ի քաղաքն` սուր ՚ի ձեռին: Եւ ահա անդ էր տեսանել անտանելի աղէտ տարակուսի ՚ի վերայ քաղաքացեացն. եւ ո՞վ կարէ ընդ գրով արկանել զսարսափելի զայն հարուած, որ հեղաւ յայնժամ ՚ի վերայ ազգին: Այն զօրք պարսից` որք յառաջն ընկալեալ էին հարուածս չարաչարս ՚ի քաղաքէ անտի, ՚ի յորդել իւրեանց ՚ի ներքո` իբրեւ արջ վիրաւոր եւ ծարաւի արեան նոցա` զի՞նչ կարծես, զինչ գործեցին ՚ի նոսա: Կատաղաբար դիմեցին, գազանաբար յարձակեցան ՚ի վերայ նոցա. հարին զնոսա անխնայ ՚ի բերան սրոյ. եւ զայնչափ բազ մութիւն քաղաքացւոցն իբրեւ զդալար խոտս հնձեալ` զդիակունս նոցա հանգոյն որայից շեղջաշեղջ դիզեցին. լցին զլայն ութիւն տարած ութեան քաղաքին սպանելովք ծայրէ ՚ի ծայր, եւ արեամբ ամեղաց ծովացուցին զայն. որով եւ Ախուրեան գետ քաղաքին համայն յարեան գոյն փոխեցաւ:
       Խորտակեալ ապա զօրացն զդրունս տանց եւ ապարանից` մտին ՚ի ներքո. եւ գերեցին` զորս եւ կամեցան, զկանայս եւ զմանկունս. եւ կալեալ զիշխանս հայոց զմեծամեծս` բազում գառն խոշտանգանօք տանջէին զնոսա` ցուցանել զտեղի գանձուց իւրեանց. զոմանս կապէին, եւ գտանէին եւ զոմանս խողխողել դիակունսն յօշեալ թողութիւն ՚ի բնակութիւնս նոցա. եւ ընդ ամենայն քաղաքին սողոսկեալ ` յաւարի առնուին զամենայն: Եւ ձեռն արկեալ յեկեղեցիս` կողոպտեցին զնոսա. եւ մերկացուցին զամենայն զարդ նոցա, եւ պղծեցին զսպաս սրբ ութեան նոցին. որոց եւ զբազումս հրձիգ արարին: Կալեալ եւ զպատուական քահանայս` կոտորեցին սրով, եւ զոմանս այրեցին հրով, զոմանս տանջանօք կորումին, եւ զոմանս ՚ի ջուր խեղդեցին. յոմանց խնդրէին ցուցանել զգաղտնի գանձս եկեղեցեաց. եւ յոչ յայտնել զմորթ նոցին հանէին, եւ չարաչար մահուամբ սպանանէին. եւ զայլ եւս անհնարին աղէտս չարեաց գործէին ՚ի նոսա, զորս ոչ տանի լեզու մարդոյ խօսիլ:
       Մի ոմն ՚ի զօրաց անտի ելեալ ընդ գաղտնի ճանապարհ ՚ի ծայր գմբեթի մեծի կաթուղիկէ եկեղեցւոյն, բազում ջանիւք ընկէց ՚ի վայր զծանրագին եւ զմեծ արծաթի ձուլածոյ խաչն, որ կայր ՚ի գագաթան. եւ անտի ընդ նեղ անցս մտեալ ՚ի ներքո ՚ի խորոփիս գմբեթին` եհաս եւ ընկէց ՚ի վայր եւ խորտակեաց զահագին եւ զմեծագին ապակեղէն ճրագարանն կամ զջահն զոր Սմբատ ու քայ հայոց Տիեզերակալն բերեալ էր ՚ի հեռաւոր աշխարհէ ՚ի հիմնարկել զկաթուղիկէն. ընդ որ տրտմեցաւ յոյժ եւ Ալփասլան:
       գ. Մինչդեռ զօրք պարսից յայսպիսի անողորմ հարուածս եւ ՚ի քանդմունս փութայցին, սկսան եւ երկինք սուգ առնուլ եւ լալ ՚ի վերայ քաղաքին` մանաւանդ թէ ՚ի վերայ ազգին. յանկարծակի մթացան եւ յանդէպ ժամու խաւարեցան, որոտացին եւ գոչեցին ահագինս. եւ հոսեցին անձրեւ այնչափ յորդ եւ սաստիկ, մինչեւ հեղեղս յարուցանել ՚ի մէջ քաղաքին, եւ զդիակունս անկելոցն վարել եւ ամալ յԱխուրեան գետ: Յայս դիպուած թէպէտեւ փոքր ինչ դադարեցան զօրք պարսից ՚ի քանդելոյ զքաղաքն, բայց ՚ի վաղիւն նորոգ սկսան պարսից ՚ի քանդելոյ զքաղաքն, բայց ՚ի վաղիւն նորոգ սկսան յամենայն տեղիս քաղաքին յուզել, եւ նորանոր աւերմունս գործել: Եւ ապա պատերազմեալ ընդ ներքնաբերդն` առին եւ զայն անաշխատ. քանզի պահապանք նորա տեսեալ զայսպիսի հարուածս քաղաքին` փախեան անտի ընդ գաղտնի ճանապարհ:
       Եւ իբրեւ ամենեւին տիրեցին պարսիկք Անւոյ եւ աւերեցին զայն, հրամայեաց Ալփասլան խաղացուցանել զոմանս ՚ի ՚ի գերելոց անտի ՚ի Պարսկաստան, մանաւանդ զմնացեալ իշխանս հայոց. իսկ զայլսն թողուլ անդ ՚ի շին ութիւն քաղաքին. եւ բերեալ զայլ եւս մարդիկ յայլեւայլ տեղեաց բնակեցոյց ՚ի նմա. եւ եդ վերակացուս քաղաքին յազգէ պարսից` եւ պահապանս եւ զօրս յիւրոցն, որպէս եւ յայլ քաղաքս` զորս էառ. եւ թէպէտ ՚ի սակաւ ժամանակի դարձեալ լցաւ քաղաքն, բայց ոչ իբրեւ զառաջինն: Իսկ զխաչն արծաթի` զոր ՚ի գագաթանէ գմբեթի կաթուղիկ եկեղեցւոյն ընկեցին ՚ի վայր, տարան զօրքն Տուղրիլայ ՚ի Նախջուան քաղաք, եւ եդին ՚ի յատակի դրան մզկթի ՚ի կոխան ոտից մտանողաց: Այլ յետ սակաւու գողացան անտի զայն ոմանք:
       Առումն այսր մեծի քաղաքի` ըստ որում աւանդէ Լաստիվերտցին ժամանակակից, եւ յետ նորա Ուռհայեցին, եւ Սամուէլ, եւ Վարդան, եղեւ յամի տեառն. 1064. եւ ՚ի թուին հայոց. շժդ. ՚ի մարերի. լ. այն է` ՚ի յունիսի. 6: Զայսմանէ համառօտիւ յիշատակէ եւ Յովհաննէս Սկիղիցէս կիւրապաղատ պատմիչ յունաց. յերես. 815. կամ 637. եւ զանհոգութիւն Տուկիծ կայսէր մեղադրէ. ցաւի եւ ՚ի վերայ կորստեան Անւոյ, եւ այլոց քաղաքաց` զորս էառ Ալփասլան. ապա յաւելու, եւ ասէ. Ահա յայս վիճակ թշուառ ութեան հասին սահմանօք (հայոց ), որք էին ընդ տէրութեամբ յունաց յԱսիա եւ յամենայն արեւելս:
       դ. Այլ յորժամ առաւ այս քաղաք, Գագիկ թագաւոր որդի Աբասայ էր ՚ի բնակութեան իւրում ՚ի քաղաքն Կարս` այսինքն է Ղարս, ՚ի գաւառն Վանանդայ` որ սահմանակիցն է Շիրակայ. եւ վարանեալ կայր ՚ի միտս իւր, թէ որո'վ օրինակաւ կարասցէ զերծուցանել զինքն եւ զգաւառ իւր ՚ի ձեռաց Ալփասլանայ. քանզի փախչիլ ոչ համարձակէր եւ ոչ կամէր, եւ պատերազմիլ ոչ կարէր ընդ այնչափ բազմութեան: Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի խորհուրդս տարակուսանաց վարանէր, առաքեաց առ նա Ալփասլան զպատգամաւոր ոմն. եւ կոչեաց զնա գալ յերկրպա գութիւն եւ ՚ի հնազանդ ութիւն իւր:
       Զայն զգացեալ Գագկայ յառաջագոյն, մինչչեւ էր եկեալ պատգամաւորին առ նա, վաղվաղակի զգեցաւ սեաւ զգեստ սգաւորի. եւ ցանեալ զմոխիր ՚ի գետնի` նստաւ ՚ի վերայ նորա, յեցեալ ՚ի սեաւ բարձ: Եւ իբրեւ եկն եւ եմուտ առ նա պատգաաւորն, տեսեալ զնա յայնպիսի սգատեսիլ կերպարանս, զարմացաւ յոյժ. եւ ասէ ցնա. զի՞ է քեզ այդ, զի այր թագաւոր ես դու, եւ զիա՞րդ սեւազգեաց եւ սգալից կեաս: Յոգւոց եհան յայնժամ Գագիկ, եւ ասէ. յորմէ հետէ մեռաւ սիրելի բարեկամն իմ Տուղրիլ արքայ պարսից` եղբայր Ալփասլանայ, զգեցայ զայս սեաւ. եւ կամ ՚ի սուգ մեծ վասն նորա: Զայս լուեալ պատգամաւորին` զարմացաւ. եւ վաղվաղակի գնացեալ պատմեաց Ալփասլանայ` զոր ետեսն եւ լուաւ. եւ նորա հիացեալ ընդ այս` կապեցաւ ՚ի գութ սիրոյ նորա. եւ յարուցեալ եկն ինքնին ՚ի Կարս թագաւորական հանդիսիւ . եւ մտեալ առ Գագիկ` գիրկս էարկ նմա, եւ անկաւ զպարանոցաւ նորա. եւ եցոյց նմա գութ եւ սէր բազում. եւ զգեցոյց նմա զգեստ արքայական. եւ փառաւորեաց զնա յոյժ: Եւ ՚ի նոյն աւուրս արար նմա Գագիկ սեղան փառաւոր. յորում ըստ աւանդելոյ ոմանց` ծախեաց հարիւր հազար դահեկանս` միայն ՚ի սպաս թագաւորին: Եւ Ալփասլան կարգեալ զնա վերստին թագաւոր Վանանդայ ՚ի Կարս` ելեալ գնաց յաշխարհ իւր ՚ի Պարսս:
       Իսկ Գագկայ ածեալ զմտաւ, եթէ ոչ եւս կայ նմա գտանել հանգիստ յաշխարհին Հայոց, եդ ՚ի մտի գնալ յաշխարհն Յունաց: Յոյր սակս իսկ առաքեալ դեսպանս առ կայսրն Տուկիծ` խնդրեաց ՚ի նմանէ տալ ինքեան զքաղաք մի պարսպաւոր, կամ զդղեակ մի ամուր յաշխարհի իւրում հանդերձ կալուածովք, խոստացեալ տալ նմա ՚ի տեղի նորա զԿարս եւ զբովանդակ գաւառն Վանանդայ հանդերձ ամենայն սահմանօք նորին: Հաճեալ ընդ այն կայսերն` ետ Գագկայ զդղեակն Ծամնդաւ, որ էր քաղաք ընդ մէջ Ամասիայ եւ Կոմանայ եւ Լառիսեայ յաշխարհին Փոքուն Հայոց. եւ ետ նմա ՚ի կալուածս զայնոսիկ երիս քաղաքսն` այսինքն զԱմասիա, զԿողմանա եւ զԼառիսա. ընդ որս եւ գիւղս հարիւր: Ելեալ ապա Գագկայ ՚ի Կարսայ` եկն եւ բնակեցաւ ՚ի դղեակն յայն Ծամնդաւ` ՚ի նմին իսկ ամի առմանն անւոյ` յամսեանն նոյեմբերի, ո'չ իբրեւ թագաւոր, այլ` իբրեւ իշխան ոք: Եւ ՚ի չուեալ նորա մնաց աշխարհն Հայոց ըստ ամենայնի առանց թագաւորի եւ առանց զօրու. զի երկոքին թագաւորք եւս համանուանք` Գագիկ Աշոտեան եւ Գագիկ Աբասեան, ընդ որս եւ Ատովմ Սենեքերիմեան, եւ եղբայր նորա` Աբուսահլ` իբրեւ զհասարակ իշխանս շրջէին ՚ի կողմանս Յունաց` տուայտեալք եւ տատանեալք:
       ե. Նստաւ ՚ի սուգ այնուհետեւ աշխարհն Հայաստանեայց, ձեռն ՚ի ծնօտի` յարտասուս համակեալ. զրկեալ յամենայն վայելչութենէ, մնացեալ իբրեւ զայրի. կողոպտեալ յամենայն զարդուց, եւ իսպառ անշքացեալ յերեսաց սրոյ եւ գերութեան, յերեսաց հարուածոց եւ աւերութեան, յերեսաց անողորմ ութեան թշնամեաց եւ դաւաճան ութեան ընտանեաց: Յորս հայեցեալ Արիստակեայ Լաստիվերտցւոյ, որ ՚ի նմին իսկ դարու զայս ամենայն աղէտս վշտաց աչօք էր տեսեալ` եւ անձամբ ընդ փորձ մտեալ, պէսպէս ցաւագին բանս խօսի ՚ի բազում տեղիս. երբեմն ՚ի վերայ աշխարհին ողբայ, եւ երբեմն ՚ի վերայ ազգին: Լայ անդադար, եւ ողբայ անմխիթար:
       Արբ, ասէ, տունս Հայոց յապականէ յայնմանէ` (զոր Երեմիասն մատռուակեաց ). արբեցաւ յարբումն չար. արբ` եւ թմրեալ յիմարացաւ. արբ` մինչեւ զբովանդակն յինքն ընկալաւ. եւ այժմ անկեալ կայ ՚ի կիցս ամենայն ճանապարհացն` մերկ խայտառակեալ, եւ կոխեն զնա նախատանօք ճանապարհաց: Ելեալ ՚ի տանէ, օտարացեալ ՚ի ծանօթից, հեռացեալ յընտանեաց եւ յազգականաց, գերի եւ կալանաւոր ամենայն ազգաց: Ժա'մ է ինձ զմարգարէականն զայն բարբառել բանս, եթէ զմնացորդս թրթրոյն եկեր մարախն, եւ զմնացորդս մորեխին եկեր ջորեակն, եւ զմնացորդս ջորեկին եկեր գրուիճն: Իմ են եւ այսոքիկ. քանզի ՚ի մեզ կատարեցան ամենայն կանխասացիկ բանք մարգարէիցն:
       Զայսպիսի նշանակ չարեաց մերոյ աշխարհիս յորժամ զմտաւ ածեմ, յիմարի անձն իմ, եւ ափշին միտք իմ. եւ յահագին զարհուրանացն զդողի առեալ ձեռինս` զոճ տողիս ոչ կարէ յառաջ խաղացուցանել. զի դառն է պատմութիւնս, եւ բազում ողբոց արժանի: Աշխարհ` որ երբեմն ժամանակաւ իբրեւ զդրախտ տնկախիտ առաջի իւր կանչագեղ` տերեւալից` պտղաբեր` գեղեցկաշուք եւ երջանիկ անցաւորացն ցուցանիւր: Քանզի իշխանք նստէին յիշխանական գահու զուարթահայեաց դիմօք, եւ զօրացն զգարնանաբեր ծաղկանոցաց բերեալ զնմանութիւն` վառ ՚ի վառ գունովք առաջի կացեալ, ուրախական երգոց եւ բանից միայն լինէին հանդէսք: Ուր եւ ձայնք փողոցն եւ ծնծղայիցն եւ այլ երգեցողական արուեստիցն` զլսողացն անձինս լի առնէին ուրախական բերկրանօք: Ընդանօր եւ ծերք նստէին ՚ի հրապարակս հարկեւոր եւ պատուական ալեօք բարգաւաճեալ: Այլեւ մարք զմանկունս ՚ի գիրկս ընկալեալ, եւ մայրենի գթովքն աղեխարշեալ, վասն առատ ուրախութեանցն մոռանային զտխրական ժամանակս երկանց, զօրէն աղաւնեաց զնորափետուր ձագօքն միշտ թռթռելով: Զի՞նչ ասացից եւ զհարսանցն ՚ի սենեկի, եւ զփեսայիցն յառագաստի:
       Այլեւ ՚ի վեր առնլի է մեզ բանս առ հայրապետական աթոռն` եւ առ թագաւորական պատիւն. զի մինն զօրէն ամպոյ խտացեալ ՚ի պարգեւաց հոգւոյն ՚ի ձեռն վարդապետական շնորհին` ցօղէր զցօղ կենացն. որով պարարտացեալ պտղաբերէր եկեղեցւոյ դրախտ. արթուն պահապանս ՚ի վերայ պարսպաց նորա կարգելով զառ ՚ի յինքենէ ձեռնադրեալսն: Իսկ թագաւորն յառաւօտինսն յորժամ ՚ի քաղաքէն ելանէր զօրէն փեսայի` որ ելանէ յառագաստէ իւրմէ. կամ որպէս տունջենային արուսեակն, որ ՚ի գլխոյն արարածոց բարձրանալով զամենայն տեսանելիս յինքն ձգէ. այսպէս եւ նա պաղպաջէր փաղփուն հանդերձիւ, եւ մարգարտախուռն թագիւ զամենայն մարդ ՚ի տես ութիւն եւ ՚ի զարմանս ցուցանէր. որ եւ սպիտակամազ նժոյկ ոսկէզօծ զարդիւք առաջի ընթանալով, ՚ի ճառագայթից արեգականն` որ զնովաւ հարկանիւր, շլացուցանէր զտեսողացն տեսանելիս: Իսկ զօրացն բազմութիւն խուռն առաջի ընթանալով , զօրէն ծովային ալեացն զմիմեանս կուտակելով: Նաեւ անապատագոյն վայրքն լցեալ եւ խոճողեալ էին կրօնաւորական դասուք. մինչ զի զգեօղս եւ զագարակս առ բարի նախանձ քահեալ` առնէին բնակ ութիւն կրօնաւորաց: Զայս եւ որ սոցին նման է` առաւել ունէր աշխարհս մեր: Եւ զայս զի գրեցի, զի յորժամ զսոցին հակառակն պատմեցից, ամենեցունց շարժեցից արտասուսն:
       Արդ` այժմ թագաւորն անկեալ ՚ի պատուոյ` իբրեւ զգերի կալանաւոր նստի ՚ի հեռաբնակ տեղիս: Այսպէս եւ հայրապետական աթոռն ամայացեալ ՚ի բնակողէն` ցուցանի տխուր դիմօք` իբրեւ զկնի նորահարսն մնացեալ յայրիութեան: Հեծելազօրն անտերունչ շրջեալ` ոմն ՚ի Պարս, ոմն ՚ի Յոյնս, ոմն ՚ի Վիրս: Սեպուհ գունդն ազատաց ելեալ ՚ի հայրենեաց, անկեալ ՚ի ճոխութենէ, մռնչեն ` ո'ւր եւ են իբրեւ զկորիւն առիւծուցն ՚ի խշտիս իւրեանց: Արքունական ապարանքն աւերակ անմարդի: Մարդաբնակ աշխարհն թափուր ՚ի բնակչացն: Ո'չ լսի ձայն ուրախ ութեան ՚ի կութս այգեաց, եւ ոչ բարեբան ութիւն առ կոխօղս հնձանի: Ո'չ խաղան մանկունքն առաջի ծնողացն, եւ ոչ նստին աթոռով ծերք ՚ի հրապարակս: Ո'չ լսի ձայն հարսանեաց, եւ ոչ զարդարին առագաստք հարսանց:
       Պակասեաց այս ամենայն, կորեաւ` եւ ոչ եւս յաւելուցու յառնել ըստ սաղմոսի ձայնին: Այժմ յողբս փոխեցաւ մեզ ամենայն, եւ ուրախ ութեան պատմուճանն այն յարջնազգեստ խորդ փոխադրեցաւ: Ո՞ր լսելիք տանիցին զթշուառութեանս մերոյ զպատմութիւն: Ո՞ր սիրտ քարեղէն` որ ոչ լքանի հառաչմամբ, եւ բեկանի հեծեծելով: Ժա'մ է ինձ յԵրեմիայի ողբոց խառնել ընդ մեր հառաչանս. ճանապարհք Սիովնի ասէ սգան. զի ոչ ոք է` որ մտանէ: Այսոքիկ ասացան յայնժամ յաւերն Երուսաղէմի. բայց կատարեցաւ այժմ ՚ի մեզ:
       Աւերեցան գաւառք, եւ գնացին յաւար տանն պարսից եւ յունաց. եղեն շինանիստ աւանք բնակ ութիւն գազանաց, եւ անդաստանք նոցա յարօտս էրէոց: Տունք ցանկալիք բարձրաձեղունք եւ մեծամեծք` եղեն բնակութիւնք համբուրաց եւ ուշկապարկաց. զոր ողբան սուրբ մարգարէքն զամայանալ Երուսաղէմի:
       Ելին թշնամիք ՚ի վերայ Երուսաղէմի. ելին եւ պարսիկք ՚ի վերայ մեր: Աւերեցաւ Երուսաղէմ. աւերեցան եւ քաղաքք մեր: Մտին հեթանոսք ՚ի տաճարն սուրբ, եւ յաւարի տարան զարդարանս նորա, եւ պղծեցին զտաճարն սուրբ. մտին եւ յեկեղեցիս մեր, եւ համարձակեցան յանմտանելիսն, եւ պղծեցին պիղծ գարշապարօք զսրբ ութիւնս նորա, եւ կապուտ կողոպուտ արարին զզարդս նորա: Հայրեաց եղեւ տաճարն սուրբ. այրեցան եւ ՚ի մեզ փոխանակ միոյ տան բազում եկեղեցիք: Առանց համարոյ անկան քահանայք նոցա ՚ի սուր. եւ զմերոյս ո՞վ բերէ զհամար… Հեղին զարիւնս ծառայիցն Աստուծոյ որպէս ջուր` ո'չ որպէս յայնժամ շուրջ զեէաւ միայն, այլ` ամենայն երկիրս լցաւ արեամբ սպանելոցն: Զի ամենայն լի է դիակամբք, շէնք եւ անշէնք, ճանապարհք եւ անապատ տեղիք, քարանձաւք եւ առապարք , անտառախիտ մայրիք եւ ափափայ վայրք… Յամենայն տեղիս ողբք եւ հառաչանք, ամենայն ուրեք կոծ եւ լալականաց հանդէսք. ո'չ ուրեք քահանայից երգք. ո'չ ուրեք լսի փառաբանութիւն աստուծոյ. ո'չ ուրեք բանին գիրք առ ՚ի խրատ եւ ՚ի մխիթար ութիւն լսողաց. վասն զի ընթերցօղքն սրամահք ՚ի հրապարակս, եւ ինքեանք այրեցեալք եւ աճիւնացեալք:
       Եղեն հանդիսաւոր տեղիք վանորէից` այրք աւազակաց. եւ եկեղեցիք` որ ՚ի նոսա, որք զերկնից բերէին զնմա նութիւն վասն պայծառ շինուածոցն` եւ վասն գեղեցկաշուք զարդարանացն… այժմ է տեսանել յամէ թափուր եւ արուգ, յամ բարեփառուէ մերկ եւ կողոպուտ: Փոխանակ քաղցրաձայնութեան երգոցն, այժմ բուէճք եւ ատաղեղունք` դասագլուխք են. եւ փոխանակ սաղմոսական նուագացն` տատրակ եւ աղաւնի երգեն ՚ի նմա, ընդ մարգարէին քաղցրաձայնութեամբ կարդալ զձագս իւրեանց: Ջահք շիջեալ, եւ բուրումն անուշահոտ խնկոցն սպառեալ: Եւ սեղան սուրբ խորհրդոյն` որ երբեմն ժամանակաւ իբրեւ զնոր հարսն առագաստի չքնաղագեղ զարդու զարդարեալ էր` պսակ փառաց ունելով` ՚ի դէմս իւր, այժմ է տեսանել տես ութիւն ողորմելի, եւ բազում արտասուաց արժանի, մերկացեալ ՚ի զարդուց, լցեալ փշով, լեալ հանդրուանք ագռաւուց: Եւ մեք չարագանեալք եւ կործանեալք եւ տեսարան աշխարհի եղեալ, եւ չար պատ մութիւն թողեալ զկնի մեր ազգաց յազգս… Սուրք թշնամեացն շլացեալք, եւ ձեռք նոցա ՚ի զօրութենէ պակասեալք: Աղեղանց նոցա լար հատեալ, եւ նետք ՚ի կապարճից նոցա սպառեալք. եւ սիրտք նոցա յողորմութիւն ոչ եկեալք :
       Գաւազան տանջանաց եւ ո'չ խրատու առ ՚ի ձեռն Աստուած զտունն պարսից եւ սկիւթացւոց, եւ նոքոք դատեաց զմեզ ընդ իրաւի իւրոց դատաստանացն. զի խրատու գաւազանն` հայրենական է, իսկ տանջանացն` դատաւորի… Եւ որպէս առ Մովսեսիւ տասն հարուածոց գաւազանաւն տանջեալ զԵգիպտոս` ասէր աստուած, թէ այս է զօր ութիւն իմ մեծ, այժմ ամենայնն մեզ հանդիպեցաւ: Նոցա ջուրն յարիւն փոխեցաւ. մեր գետք եւ ջրաշեղջք եւ գրեթէ բովանդակ հող երկիրս յարիւն ներկաւ յարեանց մերոց: ՚Ի նոցա մարմինս խաղաւարտ եռաց. մերս բովանդակ մարմին սրակոտոր եղեալ` անդամ անդամ յօշեցաւ: ՚Ի նոսա շնաճանճս եւ մժիխն… ՚ի մեզ նետցն յարձակմունք… ՚Ի նոցա անդրանիկսն զընդայմահաբեր հրեշտակն. մերս բովանդակ տունն բնակչօք սպառեալ սատակեցան: Ծովն միայն էր ՚ի մէնջ պակաս. բայց թէ կշռես ընդ գործոցն, եւ զայն եւս տեսանես եղեալ ՚ի մեզ. քանզի ո՞ր անդունդք անհնարինք քան զՊարսկաստան` կամ զեզերս երկրի խորագոյն է. յորս մեր գերիքն հեռացեալ կորեան իբրեւ ՚ի Կարմիր ծովուն, որ արեամբ նոցին գերեաց ներկեալ էր… ո՞հ , աւա'ղ, եւ վա'յ ՚ի վերայ անմխիթար կործանմանս:
       Զայս ամենայն եւ առաւել քան զսոսին ՚ի ճառ արկեալ յեղանակէ դառնաղէտ սրտիւ Արիստակէս վարդապետ. եւ զբովանդակ գիրս պատմութեան իւրոյ ՚ի սկզբանէ մինչեւ ցաւարտ ողբովք լնու. եւ ՚ի վախճանի յայտ առնէ զպատճառն` ասելով. Զի ոչ մի օր կամ միոյ ժամանակի հանդիպեցաք անդոր րութեան կամ դիւրութեան. այլ` ամենայն ժամանակ աւուրց մերոց լի եղեւ խռովութեամբ եւ նեղութեամբ, եւ օրըստօրէ յաւելոյր եւս ՚ի չարչարանսն եւ ՚ի տառապանսն. Եւ ՚ի բազում վշտացն` որ պատահէր մեզ, երթացեալս եւ խռուացեալս իբրեւ ստուեր շրջէաք ՚ի վերայ երկրի` դողալով եւ զարհուրելով: Զի այս ամենայն` եւ առաւելագոյն քան զգիր մատենիս ասէ եկն ՚ի վերայ մեր:
       Ապա եւ սա ինքն Արիստակէս կեցեալ զկնի առման Անւոյ այլ եւս ամս ինչ մինչեւ ցաւուրս կայսերութեան Դիոժենայ եւ անդր եւս` վախճանեցաւ: Սոյն սա` որպէս ասացաք այլուր, էր ՚ի սահմանաց մեծի քաղաքին Արծնոյ` որ քանդեալ աւերեցաւ յաւուրս իւր ` մօտ ՚ի Կարին, ՚ի Լաստիվարդ կամ ՚ի Լաստիվերտ աւանէ. ուստի եւ կոչի Լաստիվերտցի: Գրեաց սա ըստ վայելչահիւս շարադ րութեան իւրում եւ զայլ բազում ճառս գեղեցիկս. որոց զոմանս մա'րթ է տեսանել ՚ի հին ճառընտիրս: