Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Փիլարտոս ոմն անուն` հայ ազգաւ եւ կրօնիւք յոյն ՚ի գաւառէն Վարաժնունեաց, կարգեալ զօրավար յունաց յաւուրս Դիոժենայ կայսեր, (զորմէ բազում ինչ գրեն պատմիչք յունաց՝ Սկիղիցէս. երես. 866. կամ 677. եւ Զոնարաս. ժը. 12. եւ գիրքն Ալեքսիաս. զ. զոր եւ կոչեն Ֆիլարտոս ). զայսու ժամանակաւ ինքնագլուխ ձեռներէցութեամբ յապստամբ ութիւն զինեալ` ժողովեաց առ ինքն ՚ի հայոց եւ յայլոց ազգաց արս իբրեւ քսան հազար. եւ տիրեաց բազում քաղաքաց յաշխարհին Յունաց եւ Հայոց , եւս եւ այլազգեաց. եւ եկեալ բնակեցաւ ՚ի Մշար կամ ՚ի Մարաշ: Եւ առաքել անտի կոչեաց առ ինքն զԹոռնիկ Մամիկոնեան զիշխանն Տարոնոյ եւ Սասնոյ` գալ եւ միաբանիլ ընդ ինքեան յապստամբ ութեան իւրում: Իսկ Թոռնիկ արհամարհեալ զպատգամս նորա` դարձոյց զհրեշտակսն ամօթով յետս:
       Կոչեալ յայժամ Փիլարտեայ զԳրիգոր կաթուղիկոս` պատուիրեաց նմա գնալ եւ ածել առ ինքն զԹոռնիկ. փեսայ քոյ է ասէ, ե'րթ հաւանեցո ' զնա գալ առ իս եւ հնազանդիլ ինձ. ապա թէ ոչ ` մաշեմ ՚ի սուր սուսերի զերկիր նորա: Երկուցեալ Գրիգոր կաթողիկոս ՚ի բանից նորա` գնաց եւ պատմեաց Թոռնկայ զամենայն, զոր միանգամ ասաց ցնա Փիլարտոս: Բայց քաջն Թոռնիկ ոչինչ անսացեալ բանիցն Փիլարտեայ` նստէր անշարժ ՚ի տեղւոջ իւրում յԱշմուշատ քաղաքի` յաշխարհին Տուրուբերանոյ:
       Գիտացեալ Փիլարտեայ` թէ ոչ գայ առ ինքն Թոռնիկ, էառ զզօրս իւր, եւ պատրաստեցաւ գնալ ՚ի վերայ նորա. ժողովեալ եւ Թոռնկայ զամենայն արս գաւառին Սասնոյ` յիսուն հազար հետեւակաց, եւ վեց հազար հեծելոց, եկն փութանակի մերձ ՚ի Ճապղջուր: Եւ կացեալ անդ աւուրս ինչ` իբրեւ ետես, թէ յամէ Փիլարտոս, վարկաւ` թէ գուցէ դարձեալ իցէ յետս, եւ կամ տակաւին անագանի: Եւ զի չունէր բաւական պաշար այնչափ զօրաց, դարձոյց յետս զբազ մութիւն նոցա, եւ ինքն հազար ձիաւորօք միայն չու արար դառնալ ՚ի քաղաք իւր յԱշմուշատ. եւ ՚ի գնալ նորա պատահեցան նմա ՚ի ճանապարհի զօրքն Փիլարտեայ ՚ի Հանձիթ գաւառի ՚ի դաշտին Ալուայ: Զայն իբրեւ ետես Թոռնիկ, զահի հարաւ յոյժ. զի ոչ կարէր խուսել յերեսաց նոցա. եւ պատերազմիլ երկչնէր, զի սակաւ էին զօրք իւր. ապա յամենայն կողմանց անճարացեալ նորա` ապաւինեցաւ յաստուած, եւ ՚ի բարեխօս ութիւն սրբոյ Կարապետին Յովհաննու . եւ խրախոյս բարձեալ յարձակեցաւ անհնարին սաստ կութեամբ ՚ի վերայ նոցա հանդերձ հազարան, աջակից իւր ունելով եւ թիկնապահ զայր ոմն քաջ` Կապոս անուն, այն է Կարապետ. եւ ՚ի քթթել ական ցիրեւցան կացոյց զայնչափ բազմութիւն նոցա. եւ կոտորեաց զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ ձերբակալ արար ոգիս իբր հազար հինգ հարիւր. եւ բազում աւարաւ դարձեալ անտի` եկն ՚ի քաղաք իւր. իսկ Փիլարտոս սակաւ արամբք փախստեայ անկաւ ՚ի Խարբերդ:
       բ. Յետ այսորիկ իշխան ոմն պարսից` Ամիր Քափր անուն եկն բազմութեամբ զօրաց ՚ի կողմանսն յայնոսիկ. եւ յարեցաւ ՚ի Փիլարտոս. եւ բանս եդեալ ընդ նմա` խաղաց ՚ի սահմանս Թոռնկայ. եւ յղեալ առ նա պատգամաւոր` խոստացաւ դնել ՚ի միջի դաշն սիրոյ եւ խաղաղութեան. զոր եւ հաստատէր մեծամեծ երդմամբ. հաւանեցոյց եւ զծառայս նորա բազում տրովք` յորդորել զնա գալ առ ինքն, եւ հաստատեալ զբարեկամութիւն: Հաւատացեալ Թոռնկայ սուտ երդմանց նորա` մանաւանդ ՚ի յորդորանաց ծառայից իւրոյ` ել եւ գնաց առ Քափրն երեք արամբք. եւ Քափրն արար նմա խրախ ութիւն մեծ. եւ յորժամ զուարճացեալ կային ամքին ՚ի խնջոյս անդ, յանկարծակի դիմեալ Քափրն ՚ի վերայ Թոռնկայ սրով` սպանանել զնա: Իսկ Թոռնիկ չունելով ինչ ՚ի ձեռին ` վանեաց աջու ձեռամբ զբազուկ նորա. եւ ձախովն առեալ զփոքրիկ դանակ մի ՚ի սեղանոյ անտի` եհար ընդ փոր նորա. եւ ՚ի վայթիլ աղեաց նորին ՚ի վայր` անդէն սատակեցաւ: Դիմեալ ապա եւ ՚ի վերայ այլոց որք կային անդ` ձգեաց զձեռս իւր ՚ի գլուխս նոցա. զորս եւ ընդհարեալ ընդ միմեանս ուժով սաստկ ութեան բազկայ իւրոց` խորտակեալ սատակեաց զնոսա. եւ ելեալ անտի փութայր գնալ ՚ի քաղաք իւր յԱշմուշատ:
       Զայն տեսել զօրացն Քափրայ` ցրուեցան եւ փախեան անտի. իսկ մի ոմն ՚ի նոցանէ թաքուցեալ ՚ի ծածուկ տեղւոջ` առ որով ունէր անցանել Թոռնիկ, եհար նետիւ ընդ սիրտ նորա. եւ սպան զնա: Զգացեալ զայն փախստէից` դարձան յետս. եւ հատին զգլուխն Թոռնկայ. եւ այրեալ անդէն զմարմին նորա` զգլուխն տարան առ Փիլարտոս: Եւ նորա հանեալ զսկաւառակ գլխոյն` արար զայն իւր ըմպանակ. եւ միշտ նովաւ ըմպէր զգինի. իսկ զնմացեալն յոսկերաց գլխոյն առաքեաց ընծայ առ իշխանն Նփրկերտոյ իբր մեծ ինչ: Այլ զայրեցեալ ոսկերսն Թոռնկայ բարձել անտի հայոց` տարան եւ թաղեցին ՚ի դուռն սրբոյ Կարապետին: Եւ մնացին Թոռնկայ երկու որդիք մանկահասակք` Ճորտուանել եւ Վասակ: Այս այն Թոռնիկ իշխան եւ Մուշեղեան, զոր յիշեցաք ՚ի գլ. խ. երես. 934. եւ խդ 966. բարեկամ Գրիգորի Մագիստրոսի, որ եւ որպէս երեւի` փեսայացեալ իսկ էր նմին Մագիստրոսի:
       գ. Իսկ Փիլարտոս գնացեալ ՚ի Թաւբլուր, եւ տեսեալ` թէ չէ անդ Գրիգորի կաթողիկոս Վկայասէրն, գրեաց թուղթ առ նա` եւ կոչեաց գալ առ ինքն: Եւ քանզի երանելին Գրիգոր զահի հարեալ էր յերեսաց նորա` ոչ գնաց առ նա. կրկին առաքեաց Փիլարտոս պատգամաւոր առ նա, եւ ասէ ո'չ է օրէն հայրապետական աթոռոյ մնալ առանց հայրապետի. եկ եւ նիստ ՚ի տեղւոջ. եւ պատուեցից զքեզ. քանզի եւ ես ժողովուրդ քոյ եմ: Իսկ Գրիգորի ոչ համարձակեալ գնալ` գրեաց առ նա, եւ ասէ. ես ոչ կարեմ այդր. եւ եթէ կամիս գի'մ իմովս հաւանութեամբ յաթոռ հայրապե տութեան զտէր Սարգիսն զքեռորդի Պետրոսի Գետադարձին. եւ առաքեաց առ նա զքօղ եւ զգաւազան նորին Պետրոսի: Ժողով արարեալ յայնժամ Փիլարտոս յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի վանականաց ՚ի Հոնի քաղաք` ՚ի Ջահան գաւառ` ՚ի հարաւոյ Մելոս գետոյն` որ է Քարա սու, անդ ետ ձեռնադրել կաթողիկոս զՍարգիս վարդապետն. եւ ՚ի նմին քաղաքի հաստատեաց զաթոռ կաթուղիկոս ութեան նորա:
       Եւ այս եղեւ մօտ ՚ի վախճան. 1073. թուականին Քրիստոսի. Իսկ Գրիգոր կաթողիկոս Վկայասէր կասկածեալ ՚ի նենգութենէ Փիլարտեայ` մեկնեցաւ ՚ի կողմանց անտի. եւ լուեալ` թէ Անի քաղաք ՚ի խաղաղ ութեան կայ ընդ իշխանութեամբ Մանուչէի, գնաց անդր. եւ կացեալ ՚ի նմա ամիսս ինչ կամեցաւ դառնալ եւ գնալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ եդ անդ ՚ի յԱնի իբր տեղապահ աթոռոյ զտէր Բարսեղ զքեռորդի իւր, այն է որդի Վասակայ` որդւոյ Ապիրատայ. զորմէ խօսեցաք ՚ի գլ. լէ:
       Ելեալ ապա Գրիգորի ՚ի քաղաքէն Անւոյ` գնաց ՚ի կողմանս Սեաւ լերին ՚ի Խարամանիա. եւ կամէր անցեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ անտի երթալ ՚ի Հռովմ այլ գրեաց յառաջագոյն թուղթ յարգ ութեան առ համանուն իւր` եօթներորդ Գրիգոր պապ. եւ առաքեաց զայն ՚ի ձեռն քահանայի միոյ, որոյ անուն էր Յովհաննէս: Եւ սրբազան պապն գրեաց առ նա պատասխանի յամի տեառն. 1075. ՚ի յունիսի 24. (ըստ ոմանց` յամի. 1080) որ սկսանի այսպէս. Գրիգորիոս եպիսկոպոս` ծառայ ծառայից աստուծոյ, Գրիգորի եղբօր մերում սիրելւոյ ՚ի Քրիստոս` հայոց հայրապետի, ողջոյն` եւ առաքելական օրհնութիւն: Եւ յետ սակաւ բանից ասէ. Լու եղեւ առ մեզ, եթէ ձերոյինդ Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցի զհետ լեալ քանի մի ըստերիւր կարծեաց` զարտուղեալ իցէ յուղղութենէ հաւատոյ, որ պահի ՚ի կաթուղիկէ եկեղեցւոջ ըստ աւանդելոյ առաքելոյ եւ սրբոց հարց: Իսկ թէ զի՞նչ իցեն այնոքիկ` յարէ անդ զկնի. լսեմք ասէ` թէ հայք ոչ խառնեն բնաւին ջուր ՚ի բաժակ սուրբ խորհրդոյն. այլ գովէ զնոսա վասն բաղարջիւ առնելոյ զնուէր հային. եւ եւս ասէ լսեմք` թէ հայք ո'չ առնեն զմիւռոնն ՚ի բալասանէ, այլ` յիւղոյ, եւ թէ` խաչեցարիւ երգեն զսուրբ ածն. եւ թէ` ունին ըդի մութիւն առ ժողովն Քաղկեդոնի. եւ թէ` պատուեն զԴէոսկորոս: Խնդրէ ապա ՚ի նմանէ ծանուցանել ինքեան ՚ի ձեռն թղթոյ եւ հրեշտակի, թէ ստո՞յգ իցեն այսոքիկ. եւ թէ` ինքն յի՞նչ միտս իցէ. որպէս է տեսանել ՚ի կարգս թղթոյ պապին. գիրք ընդ թուղթ. ա . զոր համառօտիւ յիշատակէ Բարոնիոս յամն. 1080. հատ ժէ :
       Զայս թուղթ առեալ Գրիգորի Վկայասիրի` ոչ եւս յամեաց ելանել ՚ի ճանապարհ, այլ` անյապաղ փութացեալ գնաց ՚ի Հռովմ, որպէս եւ ունէր ուխտ յառաջնմէ. եւ անդ մեծապէս պատուեցաւ ՚ի սրբազան քահանայապետէն. եւ բերան ՚ի բերան խօսեցեալ ընդ նմա ՚ի վերայ կրօնից եւ ծիսից հայոց` հաճեցոյց զմիտս նորա: Եւ կացեալ առ նմա զամիսս ինչ` ել անտի, եւ ճանապարհ արարեալ եկն յԵրուսաղէմ. եւ անդ եւս կատարեալ զուխտ իւր` չոքաւ ապա ՚ի կողմանս Եգիպտոսի. եւ շրջեալ յանապատս նախնի միայնակեաց, յորս կային դեռեւս եւ այլ ճգնաւորք բազումք, ուրախութեամբ լցաւ յոյժ. եւ մտեալ ՚ի քաղաքն Մեմփիս` ընկալեալ եղեւ բազում փառօք ՚ի հայոց եղելոց անդր. զի կային բազում հայք յԵգիպտոս եւ ՚ի սահմանս նորա. զորս Ուռհայեցին թուէ երեսուն հազար. ուր եւ ծանօթացեալ թագաւորին կամ մեծ ամիրային եգիպտացւոց` յաւէտ ՚ի ձեռն սքանչելագործ ութեան իրիք` պատուեցաւ ՚ի նմանէ յոյժ: Շինեաց եւ ՚ի մօտակայ տեղիսն վանս. եւ բնակեցաւ անդ իբր ամ մի, եւ աւելի եւս եւ ապա ձեռնադրեալ ՚ի տեղի իւր առաջնորդ հայոց եղելոց անդր զԳրիգորիոս զքեռորդի իւր` զհօրեղբայր Ներեսեի Շնորհալւոյն, դարձաւ ինքն ՚ի Հայս. եւ եգիտ տակաւին զբարեպաշտօն մայր իւր կենդանի. եւ յայց ելեալ նմա` մեկնեցաւ ապա ՚ի լերինս Տորոսի. եւ բնակեցաւ զժամանակ ինչ ընդ ճգնաւորս ՚ի Սեաւ լեառն` յԱրեգի վանսն` խստակրօն վարուք, պարապեալ անդադար յաղօթս եւ յընթերցմունս եւ ՚ի թարգման ութիւնս գրոց:
       Մինչդեռ նա անդ էր, վախճանեցաւ Սարգիս կաթողիկոս Հոնւոյ ՚ի Ջահան գաւառի, կացեալ յայնմ իշխան ութեան ամս. գ. եւ ամիսս իբր. 8. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա փակակալ եկեղեցւոյն Հանւոյ տէր Թէոդորոս` որ եւ Թորոս ասի, քաջ երաժիշտ մականուամբ Ալախօսիկ կոչեցեալ` վասն քաղցր նուագելոյ ալէլուիայ: Այլ երկոքին սոքա Սարգիս եւ Թէոդորոս ո'չ դասին ՚ի կարգս հարազատ կաթողիկոսաց, որպէս եւ ոչ Գէորգ Լոռեցի : Աւանդի ուրեք, զոր եւ յիշատակէ Լաւրենտիոս Բերտոս. դար. ծա. թէ սա ինքն Թէոդորոս կամ Թորոս կաթուղիկոս արարեալ իցէ համառօտ մեկ նութիւն ՚ի վերայ չորից աւետարանաց:
       ՚Ի սմին ժամանակի վերստին գրգռեցան յոյնք ընդդէմ հայոց, եւ առաւել եւս բորբոքեցան յատ ելութեան իւրեանց` զոր ունէին առ նոսա, մանաւանդ առ իշխանսն. մինչեւ ձեռն եւս արկանել ՚ի ծածուկ եւ յայտնի սպանանել զոմանս ՚ի նոցանէ. որոց մին եղեւ Վասակ իշխանն Անտիոքայ` որդի Գրիգորի Մագիստրոսի` եղբայր Գրիգորի կաթուղիկոսի Վկայասիրի: Քանզի տեսեալ անտիոքացւոց, թէ նա հայ գոլով` այնչափ փառաւորել է ՚ի մէջ իւրեանց, նախանձաբէկ լինէին ՚ի նա, եւ կրճտէին զատամունս ՚ի վերայ նորա: Եւ միաբանեալ ՚ի մէջ իւրեանց ոգիք իբր եօթն հարիւր` որսացան զմիտս ծառայից նորա, եւ դարան գործեցին կորուսանել զնա: Եւ ապա յաւուր միում իբրեւ դէպ եղեւ Վասակայ գնալ ՚ի տեղի ուրեք երիվարաւ հանդերձ քանի մի ծառայիւք, յանցանել նորա ընդ փողոցն` երկուք ոմանք ՚ի յունաց անտի ելեալ ընդ առաջ նորա` մատուցին ստութեամբ թուղթ աղաչանաց իբրեւ իւրեանց քաղաքապետի: Եւ իբրեւ խոնարհեցաւ նա հեզութեամբ առնուլ զթուղթն ՚ի ձեռաց միոյ ՚ի նոցանէ, միւսն եհար կացնաւ զմէջ նորա. եւ խորտակեալ սպան զնա. եւ ծառայք նորա փոխեան անտի: Զայն իբրեւ լուան զօրքն Վասակայ, որոց բազումք հայք էին, նոյն ժամայն ազդ արարին ապստամբելոյն Փիլարտեայ` հասանել վաղվաղակի յԱնտիոք. եւ ՚ի գալ նորա` ետուն ՚ի նա զքաղաքն առ խնդրելոյ զվրէժ ՚ի յունաց: Եւ նա տեղեկացեալ` թէ ո'յք իցեն սպանօղք Վասակայ, եւ ո'յք խորհրդակիցք նոցա, դաւաճանութեամբ էած զնոսա` ՚ի գիւղ մի կոչեցեալ Ափշուն. եւ անդ կոտորեաց զամենեսին զնոսա. եւ ապա արդարացուցեալ զանձն առաջի կայսերն` էառ ՚ի նմանէ զդքսութիւնն Անտիոքայ:
       գ. Իբրեւ լուաւ Վեստն Խաչատուր Շիրակունի` որ նստէր յամրոցն Անդրիունայ` թէ այսպիսի մահուամբ սպանաւ Վասակ, տրտմեցաւ յոյժ. եւ սուգ էառ ՚ի վերայ նորա. եւ այնչափ մեծ եղեւ ցաւ սրտի նորա` եւ զայրոյթ ցասման ՚ի վերայ անիրաւութանցն յունաց` զորոյ անձամբ անձին զփորձ առեալ էր, մինչեւ հիւանդանալ նմա եւ դնիլ ՚ի մահիճս: Ունէր սա աբեղայ մի յոյն, զոր առ իւր պահէր, որոյ տեսեալ` թէ տրտում Խաչատուր ՚ի վերայ մահուն Վասակայ, դժուարացաւ ընդ այն. զի ինքն ուրախանայր վասն մահու նորա. եւ զի յառաջագոյն իսկ յատել ութիւն շարժեալ էր ՚ի սրտի ընդդէմ Խաչատրոյ այսու առթիւ առաւելեալ յատ ելութեան իւրում` չարիս խորհէր զնմանէ: Եւ յաւուր միում մինչդեռ քաղցր ՚ի քուն էր Վեստ ՚ի հիւանդ ութեան իւրում, մտեալ աբեղային ՚ի սենեակն` էառ զբարձ մի, եւ եդեալ ՚ի բերան նորա` ուժգին անկաւ եւ նստաւ ՚ի վերայ. եւ խեղդեաց զնա անդէն ՚ի մահճի: Զայս զգացեալ զօրացն Վեստայ` յարձակեցան եւ կալան զաբեղայն չար. եւ յետ բազումս չարչարելոյ զնա` հանին ՚ի բարձրագագաթ ծայր բերդին, եւ ընկեցին զնա ՚ի վայր. ուր չարաչար խորտակեալ ամենայն անդամոցն նորա ` մեռաւ:
       Անկաւ ՚ի սմին ժամանակի սով մեծ ՚ի Յունաստան. եւ եղեւ կոտորած սաստիկ ՚ի սովոյ անտի: Եւ զի ՚ի կողմանս Միջագէտաց կայր լի ութիւն հացի, ժողովեցան անդր անթիւ մարդիկ վասն գտանելոյ զկերակուր. եւ սպառեցին զամենայն բերս երկրին. որով եւ անդ սով զարհուրելի. եւ մեռան բազումք ՚ի լերինս եւ ՚ի դաշտս, եւ եղեն կերակուր գազանաց: