ա.
Գագիկ
երկրորդ`
որդի
Աշոտոյ`
վերջին
թագաւոր
՚ի
Բագրատունեաց`
տաղտկացեալ
յոյժ
յատելութենէ
յունաց`
եւ
ոչ
գտեալ
ձեռնտու
ութիւն
՚ի
հայոց,
տատանեալ
շրջէր
աստ
եւ
անդ.
եւ
գնացեալ
՚ի
կողմանս
Կապադովկացւոց`
անդ
լինէր
զաւուրս
ինչ.
եւ
խորհէր
՚ի
մտի`
(ըստ
որում
յիշեցաք
՚ի
գլ.
խը
)
ելեալ
եւ
մեկնիլ
՚ի
միջոյ
յունաց,
եւ
գնալ
՚ի
Պարսկաստան
առ
Մելիք
շահ
թագաւոր
պարսից.
զի
գուցէ
օգնութեամբ
նորա
կարասցէ
վերստին
տիրել
Հայաստանի ,
եւ
առնուլ
զթագաւոր
ութիւն
իւր:
Մինչդեռ
նա
այսպէս
դեգերէր
անդ,
տեսեալ
զդառն
մախանս
յունաց
ընդդէմ
հայոց,
եւ
լոեալ
զհայհոյանս
նոցա`
առաւել
եւս
տաղտկացաւ
՚ի
նոցանէ,
եւ
դառնացաւ
յոյժ.
եւ
զմթերս
դառնութեն
եհեղ
՚ի
մետրապօլիտ
նոցին
՚ի
Մարկոս,
որ
նստէր
՚ի
քաղաքն
Կեսարիա:
Քանզի
սա
վասն
անհնարին
ատելութեանն`
զոր
ունէր
առ
հայս,
զամենեսին
զնոսա
շունս
անուանէր,
եւ
զշունս
հայ
կոչէր:
Պատմի`
թէ
ունէր
սա
զշուն
մի
մեծ ,
եւ
զանուն
եդեալ
էր
նմա
արմէն`
՚ի
նախատինս
հայոց:
Զայս
քուեալ
Գագկայ
արքայի`
պատճառանօք
իմն
ել
եւ
գնաց
՚ի
Կեսարիա.
եւ
կամեցաւ
իջեւանս
առնել
՚ի
տան
մետրապօլիտին
Մարկոսի
հանդերձ
ծառայիւք
իւրովք,
որք
էին
արք
անպարտելիք,
եւ
՚ի
ներքուստ
զինեալք:
Իսկ
մետրոպօլիտն
թէպէտեւ
ատէր
զնա,
բայց
ակն
ածելով
՚ի
նմանէ`
կամայ
եւ
ակամայ
ընկալաւ
զնա
՚ի
տուն
իւր
բազում
մեծարանօք.
եւ
արար
նմա
ընդունել
ութիւն
մեծ:
Եւ
յորժամ
՚ի
խնջոյս
ուրա
խութեան
կային,
ասէ
Գագիկ
ցմետրապօլիտն.
լուեալ
է
իմ,
եթէ
ունիս
դու
շուն
մեծ
հզօր:
Հնա՞ր
իցէ
արդեօք
եւ
մեզ
տեսանել
զայն:
Իսկ
մետրապօլիտն
իմացեալ
զմիտս
նորա`
յայլ
ինչ
փոխեաց
զբանն:
Եւ
՚ի
ստիպիլ
Գագկայ`
հրամայեաց
Մարկոս
սպասաւորաց
իւրոց
կոչել
զնա.
եւ
զի
նոքա
ոչ
համարձակէին
յանդիման
Գագկայ
յանուանէ
կոչել
զշունն,
ոչ
գոյր
նա
՚ի
ներքս
անդ:
Ասէ
Գագիկ.
չունի՞
դա
անուն.
եւ
նոքա
զայլ
ինչ
պատճառէին:
Եւ
ապա
՚ի
կարի
թախանձել
Գագկայ`
յանուանէ
կոչեցին
զնա`
ա'րմէն
ա'րմէն.
եւ
նա
եկն
անդ
հեզիկ.
զի
թէպէտ
եւ
գազան
էր,
բայց
ընտրել
եւս
էր
յոյժ:
Եհարց
Գագիկ
ցՄարկոս,
եւ
ասէ.
արմէն
կոչի
շունս
այս:
Եւ
նա
համարձակեալ`
ասէ.
դեռեւս
տղայ
է,
վասնորոյ
արմէն
կոչեմք:
Այս
բան
Մարկոսի
առաւել
եւս
բորբոքեաց
զԳագիկ
՚ի
վերայ
նորա.
զի
այսու
զամենայն
Հայս
ցուցանէր
տղայս
եւ
անարգս
գոլ.
վասնորոյ
ասաց
առ
նա
իբր
ծիծաղելով.
պարտ
է
այժմ
տեսանել
ո՞վ
իցէ
տղայ,
արմէ՞նն`
թէ
հոռոմն :
Եւ
զի
յառաջագոյն
պատրաստեալ
էր
նորա
պարկ
մի
մեծ.
նոյնժամայն
ակնարկեալ
ծառայից
իւրոց`
հրամայեաց
գնել
զշունն
զայն
՚ի
պարկ
անդր:
Եւ
իբրեւ
կատարէին
նոքա
զհրամանն,
կարծեալ
Մարկոսի`
թէ
կային
նոքա
տանիլ
զշունն,
սկսաւ
յոխորտանօք
սաստել
նոցա.
եւ
սպասաւորք
նորա
զգրգռէին
զշունն:
Այլ
Գագկայ
ժպտեալ
՚ի
վերայ
նոցա`
ձեռամբացի
եցոյց
սպասաւորաց
իւրոց
`
առնել,
զոր
ընդ
նոսին
խորհեալն
էր.
եւ
նոքա
իսկոյն
կալան
եւ
կապեցին
նախ
զսպասաւորս
Մարկոսի.
եւ
ապա
շուրջանակի
պաշարեալ
զնոյն
ինքն
զՄարկոս
պրկեցին
եւ
արկին
՚ի
նոյն
պարկ,
եւ
կապեցին
զբերան
պարկին:
Եւ
առեալ
զայն
՚ի
մէջ
իւրեանց`
սկսան
հարկանել
զշունն
առանց
հարկանելոյ
զՄարկոս:
Եւ
յորժամ
սաստկացաւ
հարուածն,
կատաղեցաւ
շունն.
եւ
սկսաւ
խածատել
զՄարկոս.
եւ
որչափ
հարկանէին
նոքա,
նա
այնչափ
եւս
կատաղէր,
եւ
անհնարին
սաստկութեամբ
խածանէր
չարաչար
զողորմելին
զայն.
մինչեւ
խեղդեաց
իսկ
զնա
՚ի
քրձի
անդ:
Ապա
հրամայեաց
Գագիկ
յաւարի
առնուլ
զտունն
Մարկոսի.
եւ
առեալ
զամենայն
ինչս
նորա`
ել
արտաքս,
թողեալ
զնա
այնպէս
մեռեալ
՚ի
քրձի.
եւ
մեկնեցաւ
՚ի
կողմանցն
Կեսարիոյ:
Համբաւ
այսր
գործոյ
տարածեալ
՚ի
մէնջ
յունաց`
կատաղեցոյց
զնոսա
յոյժ
յոյժ
ընդդէմ
հայոց,
եւ
մանաւանդ
ընդդէմ
Գագկայ.
զորոյ
զհետ
պնդեալ
էին`
առնուլ
վրէժ
՚ի
նմանէ,
եւ
սպանանել
իսկ
չարաչար.
վասնորոյ
յամենայն
տեղիս
կարգեցին
լրտեսս,
զի
եթէ
գտցեն
զնա
ուրեք
առանձինն,
կալցին
եւ
սպանցեն
զնա.
վասնորոյ
Գագիկ
զգաստութեամբ
շրջէր,
եւ
զգուշանայր
յորոգայթից
նոցա:
Այսպէս
գրեն
պատմիչք
հայոց.
իսկ
յոյնք
զանց
առնեն
գրել
զայսմանէ:
բ.
Իսկ
որդի
սորին
Գագկայ
Դաւիթ
գժտեալ
յայն
աւուրսն
ընդ
աներոյ
իւրում
Ապլխարիպայ,
որ
էր
իշխան
Տարսոնի,
թշնամացաւ
ընդ
նմա.
եւ
Ապլխարիպ
կալեալ
զնա`
եդ
՚ի
բանտի
՚ի
բերդաքաղաքն
Պապեռոն:
Զայն
լուեալ
Գագկայ`
եհան
զորդի
իւր
՚ի
բանտէ.
եւ
դարձաւ
անտի
՚ի
կողմանս
Գամրաց.
եւ
՚ի
ճանապարհի
բազում
չարիս
հասոյց
յունաց,
որոց
միանգամ
պատահեցաւ:
Եւ
իբրեւ
եհաս
նա
՚ի
դաշտն
Արծիաս`
մօտ
յամրոցն
Կիզիստռայ
կամ
Կնդռոսկաւիս,
եթող
անդ
զարսն`
որք
ընդ
իւր
էին.
եւ
առեալ
զերիս
միայն,
որոց
մին
ազգական
իւր
էր`
Ռուբէն
անուն
երիտասարդ
հզօր,
գնաց
դէպ
՚ի
յամրոցն`
հանգիստ
առնուլ
՚ի
պարտիզի
առ
պարսպաւն:
Իսկ
տեարք
ամրոցին
որք
էին
երեք
եղբարք
յոյնք
որդիք
Մանտալէի
ուրումն,
իբրեւ
զգացին`
թէ
գայ
Գագիկ
անդր.
նոյնժամայն
եդին
՚ի
դարանի
զարս
յիսուն.
եւ
ինքեանք
ելին
ընդ
առաջ
նորա.
եւ
երկիրպագեալ
նմա
իբրեւ
թագաւորազին`
համբուրեցին
զոտս
նորա.
եւ
բերին
զնա
մինչեւ
՚ի
տեղին`
ուր
եդել
էին
՚ի
դարանի
զյիսունսն:
Եւ
անդ
յանկարծակի
մղեալ
՚ի
վայր
ընկեցին
զնա
յերիվարէն.
եւ
գարնանամուտքն
անդէն
անդ
յարձակեալ
՚ի
վերայ
կալան
զԳագիկ
եւ
կապեցին
զնա,
եւ
տարան
յամրոցն:
Իսկ
երեքին
արքն
`
որք
էին
ընդ
նմա,
տեսեալ
զարձակիլ
յունաց
՚ի
վերայ
Գագկայ,
չկարացեալ
առնել
ինչ`
թողին
զնա
եւ
փախեան.
եւ
գնացեալ
պատմեցին
ընկերաց
իւրեանց`
զոր
ինչ
պատահեցաւ
տեառն
իւրեանց,
եւ
լուեալ
նոցա
զայս`
ցրուեցան
անտի:
գ.
Եւ
իբրեւ
եհաս
լուր
այսր
գործոյ
յականջս
իշխանացն
հայոց,
վառեցան
սրտմտութեամբ.
եւ
ժողովեալ
՚ի
միասին
եկին
՚ի
վերայ
ամրոցին
Կիզիստռայ`
Գագիկ
որդի
Աբասայ,
Ատովմ
եւ
Աբուսահլ
որդիք
Սենեքերիմայ,
եւ
այլ
եւս
բազում
իշխանք
հայոց.
եւ
պատգամ
յղեալ
՚ի
ներքո`
խնդրէին
զԳագիկ:
Եւ
իբրեւ
ոչ
ետուն
զնա,
սկսան
պատերազմիլ
ընդ
ամրոցին
եւ
ոչինչ
կարացին
առնել.
զի
էր
անառիկ
եւ
անմատոյց:
Իսկ
որդիք
Մանտալէի`
որք
կալեալ
էին
զԳագիկ,
ոչինչ
խնայելով
յանձն
նորա`
չարաչար
տանջանօք
սպանին
զնա.
եւ
հանեալ
զմարմին
նորա`
կախեցին
ընդ
պարիսպն`
՚ի
տեսիլ
հայոց
ժողովելոց
անդր:
Զայն
տեսեալ
իշխանացն
հայոց`
յուսահատեցան
այնուհետեւ
՚ի
խնդրելոյ
զԳագիկ,
եւ
՚ի
պատերազմելոյ
ընդ
ամրոցն.
եւ
ցրուեալ
գնացին
իւրաքանչիւր
՚ի
տեղիս
իւրեանց:
Իսկ
զմարմինն`
Գագկայ
թաղեցին
յոյնք
արտաքոյ
պարսպին.
եւ
յետ
վեց
ամսոց
եկեալ
անդր
այր
մի
՚ի
հայոց
՚ի
յամի
քաղաքէ
Բանիկ
անուն`
գողացաւ
զոսկերս
նորա.
եւ
տարեալ
՚ի
քաղաքն
Պիզու`
թաղեաց
անդ
՚ի
ձեռակերտ
վանս
նորին:
Եւ
եղեն
ամք
կենաց
Գագկայ.
ծե.
իսկ
ամք
թագաւորութեան
նորա.
դ.
եւ
վտարանդութեանն՝
լե:
դ.
՚Ի
նոյն
աւուրսն
էառ
կատարած
կենաց
եւ
կրտսեր
որդի
նորա
Դաւիթ.
քանզի
աներ
նորին
Ապլխարիպ
կարծիս
առել
զնմանէ
դաւաճանութեան`
արբոց
նմա
դեղ
մահու.
եւ
սպան
զնա:
Իբրեւ
մեռաւ
եւ
նա
ինքն
Ապլխարիպ,
էառ
զիշ
խանութիւն
նորա
Սահակ
փեսայ
Օշնի
իշխանին
Լամբրոնի
հրամանաւ
կայսերն:
Եւ
եղեւ
՚ի
յարձակիլ
հագարացւոց
՚ի
սահմանս
Կիւլիկիոյ,
եւ
յաւերել
զամենայն
դաշտային
վայրս,
ել
ընդդէմ
նոցա
Սահակ.
եւ
՚ի
պարտ
ութիւն
մատնեալ
յերեսաց
նոցին
փախեաւ
՚ի
Լամբրոն:
Իսկ
՚ի
պաշարել
նոցա
նաեւ
զԼամբրոն`
Օշին
իշխանն
պատերազմեալ
ընդ
նա
սաստկութեամբ`
վանեաց
զնոսա,
եւ
հալածեաց
՚ի
սահմանս
անտի.
եւ
փափեալ
՚ի
ձեռաց
նոցա
զՏարսոն`
դարձոյց
՚ի
Սահակ:
Իսկ
երէց
Գագկայ
Յովհաննէս
փեսայացեալ
էր
դքսի
Անւոյ
քաղաքին
յառաջ
քան
զյափշտակիլ
նորին
՚ի
պարսից.
եւ
գնացեալ
էր
՚ի
Վիրս.
եւ
յետ
առմանն
Անւոյ
դարձ
արարեալ
անտի
հանդերձ
միով
որդւով`
որ
կոչիւր
Աշոտ,
եկն
՚ի
Կոստանդինուպօլիս.
եւ
եկաց
անդ:
Բայց
Աշոտ
որդի
նորա
մեկնեալ
յետոյ
՚ի
նմանէ`
չոքաւ
առ
ամիրայն
Գանձակայ.
եւ
նա
առաքեաց
զնա
յանի
քաղաք
իշխանական
շքով.
ընդ
որ
նախանձեալ
ներքինեացն
Մանուչէի`
սպանին
զնա
դեղով.
զորոյ
զմարմինն
բերին
ծառայք
նորա
՚ի
Կոստանդինուպօլիս.
այլ
մինչչեւ
էր
հասեալ
անդր
`
եհաս
վախճան
կենաց
եւ
հոր
նորա
Յովհաննու:
Որով
եւ
բարձաւ
իսպառ
ժառանգակալ
ութիւն
իշխանութեանն
Բագրատունեաց,
եւ
դադարեցաւ
թագաւոր
ութիւն
՚ի
տանէն
Հայոց:
Սոյնպէս
եւ
ստուէր
այնր
իշխանութեան,
որ
մնացեալ
էր
՚ի
միւս
Գագիկ
որդի
Աբասայ,
եւ
յԱտովմ
եւ
յԱբուսահլ
յորդիս
Սենեքերիմայ
Արծրունւոյ,
բարձաւ
՚ի
միջոյ
՚ի
մահու
նոցա.
եւ
ամենեւին
անծանօթ
եղեւ
կարգ
ազգին
նոցա:
Կայր
եւ
նշմարանք
ինչ
թագաւորութեան
հայոց
՚ի
Փառիոս
յամուրսն
Բաղաց
եւ
Կապանին`
որ
է
Սղնախ.
բայց
եւ
այն
իբր
յանծանօթս
մնացեալ
յետ
ժամանակաց
բարձաւ
անտի.
զորմէ
տե'ս
՚ի
ծանօթութիւնսն:
ե.
Աստանօր
հա'րկ
է
յիշատակել
եւ
զայս.
իբր
զի
վասն
խախտելոյ
թագաւորութեանն
հայոց,
եւ
յաւարի
լինելոյ
աշխարհին
՚ի
բազմադիմի
արշաւանաց
թշնամեաց,
եւ
քանդելոյ
այնչափ
քաղաքաց,
եւ
կողոպտելոյ
եկեղեցեաց
եւ
վանորէից,
եւ
ցրուելոյ
բազմաց
՚ի
զանազան
կողմանս
այլեւայլ
թագաւորութեանց,
ոչ
միայն
աշխարհ
մեր
անշքացաւ,
այլեւ
ազգի
ազգի
բարեկարգութիւնք
եկեղեցական
կարգաց
եւ
պաշտմանց
աղաւաղեցան
՚ի
բազում
իրս:
Նախ
`
զի
վասն
աղքատանալոյ
իսպառ
յեկեղեցական
զարդուց`
սկսան
այնուհետեւ
ոմանք
՚ի
քահանայից`
որք
բնակէին
յարեւելս`
առանց
քահանայական
զգեստու`
միայն
փիլոնով
պատարագել,
եւ
աբեղայքն
կնգղով:
Երկրորդ`
վասն
քանդելոյ
մեծամեծ
եկեղեցեաց`
բազումք
՚ի
ժողովրդոց
ոչ
կարելով
բովանդակիլ
՚ի
փոքրիկ
եկեղեցիս,
յորոց
սակաւք
էին
մնացեալ,
սկսան
արտաքոյ
կալ.
եւ
յերկարիլ
ժամանակաց
գրեթէ
ամենեքին
ուսան
այնպէս
առնել,
եւ
արտաքոյ
եկեղեցւոյ
կատարել
զժամերգութիւնս.
իսկ
՚ի
ժամ
պատարագի`
միայն
քահանայն
առանձինն
մատուցանէր
՚ի
ներքս
յեկեղեցւոջ
առանց
սարկաւագի
եւ
առանց
դպրաց.
եւ
ժողովուրդքն
կային
արտաքոյ:
Երրորդ`
բազումք
՚ի
քահանայից
եւ
՚ի
վարդապետաց
անձեռնհաս
գոլով
առաջնորդ
լինել
եկեղեցեաց`
շինէին
զփոքրիկ
մատռունս.
եւ
՚ի
մեռանիլ
իւրեանց`
ազգականաց
թողութիւն
զայն
առաջնորդութիւն,
զոր
ունէին,
թէեւ
անընդունակ
ոք
լինէր
այն.
եւ
այսու
սկսան
յաճախել
անարգութիւնք
յեկեղեցականս:
Չորրորդ`
ոչ
զոք
առնէին
կրօնաւոր
առանց
քահանայութեան.
վասնորոյ
եւ
քահանայական
օրհնութեամբ
եւ
աստուածութեամբ
օրհնէին
կրօնաւոր,
եւս
եւ
զմանկահասակս.
որոց
՚ի
ժամանել
՚ի
չափ
հասակի
երիտասարդութեան`
լինէր
մխիլ
՚ի
մոլի
գործս:
Զայսցանէ
բազում
ինչ
գրէ
Լամբրոնացին
՚ի
մեկն
ութեան
պատարագի,
եւ
՚ի
բանս
ժառանգաւորաց,
նոյնպէս
եւ
Շնորհալին
յընդհանրական
թղթի
իւրում.
զորոց
ունիմք
ինչ
ինչ
յիշատակել
՚ի
կարգի
պատմութեանս
՚ի
յաջորդ
գիրսդ:
Իսկ
մեք
յայն
սակս
համառօտիւ
եդաք
զսոսա
աստ,
զի
յայտ
արասցուք,
թէ
յայնմ
ժամանակի
յո'րպիսի
աղետալի
վիճակ
եհաս
ազգ
մեր.
այլ
յետոյ
ըստ
խնամելոյ
տեառն
՚ի
ժամանակս
Շնորհալւոյն
եւ
Լամբրոնացւոյն
սկսաւ
վերստին
նորոգ
զարդարիլ
յեկեղեցական
իրս
ըստ
առաջին
կարգաց
բարեվայելչութեան:
