Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
Պատ մութիւն այսր ժողովոյ աւանդի ՚ի բանսն` որք յարին զկնի թղթոյն Փոտայ. եւ երեւի շարագրեալ ՚ի Վահանայ. ուր եւ գրի այսպէս. ՚Ի յժա. թուականութեանն հայոց առաքեաց Փոտ Կոստանդինուպօլսոյ հայրապետն զՎահան Նիկիոյ արքեպիսկոպոս ՚ի հայս` առ Զաքարիա Հայոց Մեծաց կաթուղիկոս վասն հաւատոյ միաբանութեան: Եւ Զաքարիա հայոց կաթողիկոս արար ժողով ՚ի Շիրակաւան` եպիսկոպոսաց բազմաց եւ կրօնաւորաց առաջի Աշոտոյ հայոց սպարապետին. քանզի անդ նստէր ՚ի բանակի ազատակոյտ զօրօք իւրովք զոր գումարեալ էր վասն հիւսիսական կողմանց ապստամբութեան. Անդ էր եւ Նանա ասորի սարկաւագ մեծ եւ հռչակեալ փիլիսոփա: Յայն ՚ի ժողովին խօսեցաւ զբանս զայսոսիկ Վահան Նիկիոյ եպիսկոպոսին. Հաւատամք ՚ի մի աստուած: Եւ աստ դնի հանգանակ հաւատոյ, եւ ապա հնգետասան նզովք. եւ զկնի այնորիկ վարդապետ ութիւն երկար:
       Իսկ Վարդան գրէ այսչափ ինչ միայն. Առաքեաց Փոտ պատրիարգն Կոստանդինուպօլսի ՚ի յժը. թուականին զՎահան մետրոպօլիտն Նիկիոյ. որ ունէր թուղթ առ Զաքարիա` պատասխանի հարցմանն, թէ վասն է՞ր եղեւ ժողովն չորրորդ . եւ արարին ժողով ՚ի Շիրականանն. էր անդ եւ սարկաւագն ասորւոց Նանայ. Եւ ապա ՚ի մէջ բերէ զբանս թղթոյն Փոտայ քաղելով:
       Երկու ինչ կայ աստանօր առաջի քննել, ՚ի վերայ այսր ժողովոյ: Առաջինն է ժամանակն. զի որպէս եւ տեսեր` ՚ի բուն պատմութեան դնի լինել ՚ի թուին հայոց յժա. իսկ Վարդան դնէ ՚ի թուին հայոց յժը: Բայց թէ հայեսցուք ՚ի հաշիւն` զոր առնէ Փոտ ՚ի թղթի իւրում, հասանէ ՚ի թուականի հայոց . յխգ. այն է ամենայն տեառն. 894. զի նա գրէ ՚ի թղթի անդ, թէ յերկրորդ ամէ Մարկիանոսի կայսեր եւ ՚ի ժողովոյն Քաղկեդոնի մինչեւ ՚ի մեզ (այսինքն մինչեւ ՚ի գր ութիւն այնր թղթոյ ). նխդ. ամք են: Եւ զի Մարկիանոս նստաւ յամի տեառն. 450. յաւելեալ յայն եւ զամս. 444. հասանէ յամ տեառն. 894. որ է. յխգ. ամենայն թուականութեանն հայոց: Եւ զի ՚ի նմին ամի գր ութեան թղթոյն Փոտայ գումարեցաւ ժողովն Շիրակավանու, ընդ այդմ հաշ ուի համարի լինել ՚ի թուին հայոց. յխգ:
       Յերից հաշուեգրութեանց աստի ստուգագոյն է հաշիւն հարազատ պատմ ութեան ժողովոյն. եւ է համաձայն ժամանակագր ութեան պատրիարգացն յունաց եւ կաթուղիկոսացն հայոց. եւս եւ ժամանակի իշխանին Աշոտոյ, եւ Նանայ սարկաւագի: Վասնորոյ պարտ է ասել, թէ ՚ի պատմութեանն Վարդանայ կամ վրիպակ գրագրաց գոյ, եւ կամ ըստ այլ ինչ հաշ ութիւն եդեալ է այն թուական: Իսկ այն հաշիւ որ գրի ՚ի թուղթն Փոտայ, եւ յայտնի սխալ գրագրաց. զի յայնմ թուականութեան եւ ոչ իսկ կենդանի էր Փոտ:
       Երկրորդ քննելին է այս, թէ արդեօք այս ժողով ընկալաւ՞ զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի եւ զհետեւեալս նորա` թէ ոչ. ՚ի պատմութեան ժողովոյ որոշակի ինչ ոչ դնի. այլ այսչափ միայն, թէ եղեւ ժողով ՚ի Շիրակաւան, եւ Վահան եպիսկոպոս խօսեցաւ զայս ինչ. իսկ թէ զոր ասաց Վահան, հաստատեա՞ց արդեօք ժողովն` թէ ոչ, ոչինչ գրի: Եւ սակայն որովհետեւ դնի ՚ի պատմութեան անդ, թէ պատճառաւ ժողովոյն Քաղկեդոնի եղեւ այս ժողով, եւ թէ այսպիսի ինչ վարդապետ ութիւն խօսեցեալ եղեւ անդ, յոչ յարելն զկնի` թէ ոչ ընկալան, այնու իսկ հաստատագոյն ցուցանի` թէ ուրեմն ոչ մերժեցին, այլ` ընկալան զայն:
       Եւ դարձեալ` եթէ չէին ընկալեալ, գոնէ Վարդան պատմիչ յետ պատմելոյ զայնմանէ` յիշէր իւիք զայդ: Եւ եւս` ժողովի անդ Վահան եպիսկոպոս ո'չ իբր ՚ի դիմաց իւրոց, այլ` իբր ՚ի դիմաց ժողովոյն խօսեցաւ զայն դաւա նութիւն հաւատոյ, մանաւանդ թէ իւր վճիռ այնր ժողովոյն. եւ զի այն դաւա նութիւն էր համաձայն` եւ յաւէտ եւս նոյն ընդ դաւանութեան ժողովոյն Քաղկեդոնի, ապա այնու իսկ համարի թէ յայն ժողով ընկալեալ եղեւ սուրբ ժողովն Քաղկեդոնի:
       Թո'ղ զնզովսն` որք եդան ՚ի ժողովի անդ ընդդէմ մերժողաց սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի: Եւ թէպէտ նոքին եդան պայմանօք իմն, այսինքն թէութեամբք, բայց այն թէութիւնք հային ՚ի կարծիս այնոցիկ` որք հակառակասիրութեամբ պնդէին ցուցանել, թէ յոյնք եւ այլ ազգք վասն մարդահաճ ութեան ընկալան զայն ժողով. որպէս ասացաք ՚ի պատմութեան: Ուստի եւ յայտնի ընդդէմ է այն, որ դնի ՚ի գիրս Ջահկեցւոյն ՚ի գլ ժա. երես. 324. թէ ՚ի ժողովն Շիրակաւանու ոչ միայն ոչ ընկալան զժողովն Քաղկեդոնի, այլ չարաչար նզովիւք բարձրին, եւ հեռացուցին զամենայն համախոհսն վրաց եւ հռովմոց: Զստութիւն սորա կարես յայտնի տեսանել եւ ՚ի նզովս անդ ժողովոյն, զորս եդաք ՚ի պատմ ութեան գլ. խ. երես. 686. եւ 687: Բայց նաեւ նոյն իսկ եղանակ բանից Ջահկեցւոյն կարէ ցուցանել զայդ. իբր զի ինքն եւս անտարակոյս համարելով զեղեալսն, ջանայ բացարձակապ զներհակն գրելով` առաջի պարզամտաց այլազգ ցուցանել. որովհետեւ գիտէ` թէ որ միանգամ ընթեռնու զպատ մութիւն ժողովոյն Շիրակավանու` ակն յանդիման տեսանէ զընդունել ութիւն ժողովոյն Քաղկեդոնի. զորոյ եւ զվարդապետութիւնն բացայայտ երեւեցուցանէ ՚ի ճառս իւր Զաքարիա կաթողիկոս. որոյ հրամանաւ եղեւ այդ ժողով Շիրակավանու: Իսկ այսր ժողովոյ, ո'չ հային յայն` զոր գիտէ ժողովոյն, այլ` յայլ ինչ. յորմէ առեալ եւ Մանսեայ Յովհաննու` տպագրեալ է ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր. ժէ. երես. 641: