Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Զսմանէ յիշատակեցաք ՚ի կարգի պատմութեան մերոյ` ըստ աւանդելոյ թոռին որ Կոստանդեայ Պերփեռուժենայ եւ այլոց նախնի մատենագրաց յունաց, որք ոչ միայն պարզապէս գրեն` թէ այս Վասիլ էր ազգաւ հայ, այլեւ յաւելուն` թէ էր ՚ի տոհմէ Արշակունեայ : Այլ գիտելի է, զի ոմանք ՚ի նոր լատին հեղինակաց թէպէտեւ ընդունին` թէ Վասիլ էր հայ բայց ոչ կամին ընդունիլ` թէ իցէ յԱրշակունի ցեղէ: Ասացի` ընդունին զհայ լինելն. զի ՚ի վերայ սորա չունին ինչ վէճ, այլ` ոմանք արձակապէս հայ կոչեն զնա, եւ ոմանք` յերկրէն հայոց ընդ նախնեաց իւրոց: Որպէս ահա Լաւրենտիոս Բադառոլ` որ զգուշաւոր քննութեամբ արար զպատմութիւն կայսերաց` բերելով ՚ի մէջ եւ զպատկերս դրամոց նոցա, ՚ի խօսիլն զՎասլէ` գրէ յերես. 130. այսպէս. Վասիլ` ազգաւ հայ, բայց ծնեալ ՚ի Մակեդոնիա… կայսր ծաղկեալ բարեպաշտութեամբ. որ հրատարակեաց զյար գութիւն պատկերաց. եւ եղեւ պաշտպան ուղղափառ հաւատոյ` եւ աճեցուցիչ. բազում պատերազմաւ յաղթահարեաց եւ նկուն արար զայլազգիս յասիա` եթէ անձամբ եւ եթէ ՚ի ձեռն զօրավարաց իւրոց: Եւ Դիոնեսիոս Պետաւիոս գրէ` ՚ի համառօ տութեան ժամանակագրութեն. մասն. ա. գիրք. ը. գլ. 9. երես. 413. այսպէս . նախնիք Վասլի ունէին զծագումն յաշխարհէն Հայաստանեայց. սա նորոգեալ կանգնեաց զկառավարութիւն ինքնակալութեան` զվատթարեալն ՚ի վատութեան Միքայէլի կայսեր. եւ առաւել քան զամենայն յարգեաց զուղղափառական բարեպաշտութիւն: Սոյնպէս է տեսանել եւ յայլ բազում հեղինակս, որք զհայ լինել Վասլի աներկբայ ընդունին, եւ ինչ ոչ հակառակին. եւ կոչեն զնա Մակեդոնացի` վասն ծնանելոց նորա ՚ի գաւառն Մակեդոնիոյ յԱդրիանուպօլիս քաղաքի` այն է Էտրենէ:
       Իսկ պատճառ չընդունելոյ ոմանց ՚ի նորոց այտի` թէ Վասիլ իցէ ՚ի ցեղէ Արշակունեաց , ո'չ այլ ինչ է, բայց եթէ այս, զի ասեն` թէ Փոտ հնարեաց զայն ՚ի գրել զմատեանն ազգաբանութեան Վասլի, զորմէ յիշեցաք ՚ի պատմութեան. գլ. գ. երես. 700. եւ 701: Յայս հաստատեալ է առաւել քան զամենին Կարոլոս Տուփրէս ՚ի քնն ութեան տոհմի կայսերաց Բիւզանդիոյ. երես. 138. կամ 117: Եւս եւ Կալմէթ ՚ի կարգի պատմութեան իւրոյ. հատոր. ե. գիրք. հը. երես. 389. եւ 390. եւ Նատաղիս Աղեքսանդր. հատ. ղ. դար. թ. երես. 172. նաեւ նախայիշեալդ Պետաւիոս ՚ի նմին տեղւոջ: Բայց բաւական է մեզ վկայ ութիւն այնց նախնի մատենագրաց, որոց գիրք կան մինչեւ ցայժմ, այսինքն Պերփեռուժենայ, Սկիղիցայ, Կեդրենեայ, զորս յարգութեամբ ընդունին այդոքիկ նոր հեղինակք. եւ չէ ' մեզ հարկ ընդ կարծեաց դոցա հաւատալ այնպիսի բանի, որոյ միայն համբաւն կայր ՚ի սկզբանէ, եւ ոչ ինքն. որպիսի է այն առասպելախառն մատեան Փոտայ: Եւ յիրաւի իսկ անտեղի իմն է յայդպիսի ինչ իբր ՚ի նեցուկ հաստա տութեան յենլով` պատճառաբան ութիւնս կազմել առ ՚ի սուտ ցուցանել զայն ինչ, որ այլուստ հաստատութեամբ ցուցանի:
       Այլ արդ` գիտելի է, զի յայն մատեան Փոտայ երկու ինչ կայր . մի` անուն ազգի, եւ միւս եւս` ստեղծաբա նութիւն գուշակութեանց եւ անուանց ՚ի Տրդատայ մինչեւ յաւուրս Վասլի: Այս ստեղծաբա նութիւն յայտ է թէ մտացածին յօրինուած ինչ էր եւ սուտ. եւ զայսմանէ ոչ են աստանօր բանք մեր: Իսկ անուն ազգին ո'չ կարէր լինել սուտ. վասն զի Փոտ` որ զայն գրեաց ՚ի կեղծեալ մատենի անդ, գիտէր` թէ Վասիլ կայսր քան զինքն լաւագոյն գիտէ զցեղ եւ զտուն հօր իւրոյ, Արշակունի՞ իցէ արդեօք ` թէ Բագրատունի, կամ Մամիկոնեան, մանաւանդ զի կային նորա եւ այլ ազգականք կենդանի յԱդրիանուպօլիս, եւս եւ ՚ի թագաւորական քաղաքի անդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. ուստի եթէ չէր նա Արշակունի, նոյնպէս եւ հայր նորա, ընդ նմին եւ հաւ նորին, ոչ կարէր Փոտ յարմարիլ ՚ի վերայ ցեղի նոցա զայն ազգաբա նութիւն հայոց Արշակունեաց: Եւ թէ յանդգնէր առնել, նշաւակէր զնա Վասիլ` ասելով. ես գիտեմ, զի հայրն իմ ո'չ էր Արշակունի, եւ ոչ լուել է ուրուք յազգատոհմի մերում զայդպիսի անուն ցեղի. ապա զիա՞րդ խօսիս զայդպիսիս: Եւ գլխովին ՚ի դերեւ հանէր զհնարս Փոտայ` ասելով, թէ բանք այդր մատենի զայլ ոք գուշակեն, եւ ոչ կարեն հայիլ յիս, զի ես ո'չ եմ Արշակունի:
       Այլ տե'ս զի՞նչ գրէ Տուփրէս. դիւրաւ ամոքեալ ասէ խաբեցաւ ինքնակալն Վասիլ, նոյնպէս եւ որդիք նորա յետ նորա. եւ հաճութեամբ եւ ախորժանօք ընկալան իբրեւ ստոյգ ինչ եւ օրինաւոր զկեծեալն զայն ազնուատոհմութիւն, իբր թէ Արշակունի իցեն ` սերեալ ՚ի ծննդոց Տրդատայ հայոց արքայի: Բայց անմա'րթ էր այդմ լինել. զի եթէ Վասիլ կայսր խաբեցաւ հանդերձ որդւովք իւրովք, մի թէ ո՞չ տարածեցաւ այս բան ՚ի մէջ ամբոխին. միթէ ո՞չ եհաս յականջս այլոց ազգականաց Վասլի . եւ զիա՞րդ ոք ամքին մոռացեալ զանուն ազգատոհմի իւրեանց, միայն բանից օտարի ուրուք հոռոմի այսինքն Փոտայ` հաւանեցան, եւ այնուհետեւ սկսան նորալուր անուամբ Արշակունի ձայնեալ զինքեանս:
       Եւ եթէ սոքա խաբեցան, զիա՞րդ խաբեցաւ Իմաստասէրն եւ մեծանունն Լեւոն կայսր որդի Վասլի. զիա՞րդ խաբեցաւ եւ Կոստանդին կայսր Պերփեռուժէն` թոռն Վասլի. գուցէ տգէտ ոմն էր գրոց, կամ անտեղեակ պատմութեանց. եւ զիա՞րդ ապա սա ինքն Տուփրէս բազում գովութիւնս գրէ զիմաստութենէ եւ զտեղեկութենէ նորա, յասելն անդանօր. յերես . 142. կամ 120. թէ էր Պերփեռուժէն գրասէր յոյժ, եւ խելամուտ ամենայն նախնի գրուածոց եւ պատմութեանց: Եթէ այսպէս տեղեակ էր նա պատմութեանց` եւ ընդ տեղեկ ութեան իւրում գրեաց, ապա աւելի պարտ է նմա հաւատալ` քան Տուփրես եւ այլոց յետնոց: Բայց արդ` Պերփեռուժէն ՚ի դնելն զՎասիլ յԱրշակունեաց, կա'մ այլուստ գիտէր զայդ, եւ կամ ՚ի գրոց Փոտայ էառ: Եթէ այլուստ, ապա ո'չ եղեւ Փոտ առաջին հնարող այսմ` թէ Վասիլ իցէ Արշակունի: Իսկ եթէ ՚ի բանից Փոտայ էառ, կա'մ ճշմարիտ համարէր զգրութիւնն Փոտայ, եւ կամ սուտ. եթէ ճշմարիտ, ընդէ՞ր ապա ընդ վկայելոյն Փոտայ ոչ իջուցանէ զՎասիլ ՚ի Տրդատայ արքայէ. եւ ընդէ՞ր բնաւ զանուն նորա չյիշէ անդ. իսկ եթէ սուտ համարէր, զիա՞րդ կարէր առնուլ անտի, եւ զյայտնի սուտն իբր ճշմարիտ աւանդել առ ժամանակակիցս իւր: Այդպիսի պատ մութիւն յօրինել ոչ վայելէ այնպիսի իմաստուն կայսեր: Բայց թէ յիրաւի ոչ կարէր Պերփեռուժէն առնուլ զայդ ՚ի մատենէ անտի Փոտայ` յայտ աստի է, զի ՚ի ժամանակս սորին Պերփեռուժենայ` յորում վախճանեալ էր Վասիլ` եւս եւ Փոտ, համբաւեալ էր, թէ այն գիրք Փոտայ առասպելեօք է յօրինեալ. որպէս վկայէ Դաւիթ Նիկետ ժամանակակից Պերփեռուժենայ: Արդ` եթէ այսպէս էր համբաւեալ, զիա՞րդ համարձակէր եւ ո՞րպէս կարէր Պերփեռուժէն կայսր յայնպիսի անուանարկ եւ առասպելայօդ գրոց առնուլ զանուն ցեղի իւրոյ, եւ իբր ճշմարիտ ինչ աւանդէ առ այնոսիկ` որք գիտէին, թէ առասպել են այն գրուածք Փոտայ: Խաբեցաւ` ասէ Տուփրէս. նոյնպէս խաբեցան ասէ եւ այլ պատմիչք յունաց: Եթէ արդարեւ խաբեցան սոքա յայսպիսի յայտնի իրս, եւս առաւել խաբին ապա եւ նոքա` որք խաբեալս համարին զսոսա: Բայց մեք զսոցայն կալել հաստատուն` յորոց ոչ խաբիմք, եւ զյար գութիւն նորոց ՚ի պատ ութիւն պահելով` յորոց պատճառաբանութենէ ոչինչ ստիպիմք, ունիմք ՚ի վերայ ամենայնի սոցա եւ զվկայութիւն նախնի մատենագրացն հայոց. յորոց առեալ գրէ Վարդան հանդերձ պարագայիւք. եւ յաւելու պատմել, թէ Վասիլ ընկալաւ թագ յԱշոտոյ Բագրատունւոյ, որպէս օրէն էր պսակիլ Արշակունեաց ՚ի Բագրատունի ասպետաց. արդ` յայտ է թէ զայս բան առեալ է նա ո'չ ՚ի պատմ ութեան յունաց, զի նոքա ոչ յիշեն զայդ , այլ` ՚ի պատմ ութեան գործոց մեծին Աշոտոյ, զորմէ ընդարձակ գրեաց Շապուհ Բագրատունի ականատես վկայ: Զայսոսիկ ասացաք ՚ի յայտ առնել անաչառութեամբ զստուգ ութիւն իրին, թէ յիրաւի Վասիլ էր յԱրշակունի ցեղէ. ապա թէ ոչ` աւելի փառք էր ազգիս հայոց լինելն Վասլի սոսկ հայ` ՚ի բնիկ հայկազանց, որում ոչ հակառակին նորք, քան լինել նմա յԱրշակունի ցեղէ հայոց:
       Աստանօր արժան համարիմ յիշատակել եւ զայս, զի բաց ՚ի Վասլէ` զորոյ հայութենէ չիք վէճ որպէս ասացաք, եղեն եւ այլ բազում կայսերք յազգէ հայոց. եւ թէ զիարդ, տեսցուք յառաջիկայդ: Կայսերք` որք նստան ՚ի Կոստանդինուպօլիս, սկսեալ ՚ի մեծէն Կոստանդիանոսէ մինչեւ ՚ի վերջինն Կոստանդին, եղեն թուով իբր ութսուն, քանի մի աւելի կամ պակաս: ՚Ի նոցանէ ոմանք ազգաւ յոյն էին` ՚ի զանազան կողմանց, ՚ի թրակացւոց, ՚ի փռիւգիացւոց, յիսաւրացւոց, ՚ի կապադովկացւոց, ՚ի մակեդոնացւոց եւն։ Եւ կէսք յայլոց ազգաց` յայլեւայլ աշխարհաց, ՚ի հռովմայեցւոց , ՚ի սպանիացւոց, ՚ի պաննոնիացւոց, ՚ի լիւրիկեցւոց, յափրիկեցւոց, ՚ի փլանդրացւոց: Իսկ տասն կամ մետասան կայսերք ՚ի կարգի սոցա եղեն հայք. որոց անուանք են սոքին:
       Մօրիկ. յամի տեառն. 582. զորմէ խօսեցաք յերես. 294. եւ այլն: Լեւոն Արծրունի յամի տեառն. 813. զորմէ տե'ս յերես 431. եւ 432: Վասիլ Արշակունի. յամի տեառն. 867. զորմէ տե'ս յերես. 689. Լեւոն որդի նորա. յամի տեառն. 886. զորմէ տե'ս յերես 703. 706: Կոստանդին Պերփեռուժէն յամի 911. զորմէ յերես. 753. Ռոմանոս Վաշտակեան յամի. 919. կմ. 926. զորմէ յերես 816. Ռոմանոս որդի Պերփեռուժենայ. յամի. 959. զորմէ յերես. 836. Յովհաննէս Չմշկիկ Կիւռոժան յամի. 969. զորմէ յերես. 843. Վասիլ որդի Ռոմանոսի երկրորդի. յամի. 976. զորմէ յերես. 846. Կոստանդին եղբայր Վասլի. յամի 1025. զորմէ յերես. 909. 910. Յաւելուն աստէն ոմանք ՚ի յոյն եւ ՚ի լատին մատենագրաց զմի եւս այլ կայսր` այն է Փիլիպպիկոս Բարդեան, որ նստաւ յամի տեառն. 711. թէ` եւ սա հայ էր ազգաւ. եւ կոչեն զնա Վարդանեան, եւ ոմանք` Վարդան. բայց ՚ի հին պատմութիւնս հայելով` ոչ կարացաք մեք ստուգել. զորմէ տե'ս եւ յերես 383. եւ 561:
       Ընտրեցին յոյնք երբեմն եւ զայլս ոմանս ՚ի հայոց ՚ի կայսեր ութիւն վասն բարեպաշ տութեան կամ քաջ ութեան նոցա ՚ի տեղի յոյն կայսերաց, ընդ որս չէին հաւան. այլ զսոսա չեղաք ՚ի թիւս նախակարգեալ ինքնակալաց. զի ոչ տեւեցին յիշխան ութեան եւ են սոքին:
       Մժէժ Գնունի. յամի տեառն. 667. զորմէ խօսեցաք յերես 368. Արտաւազդ. յամի տեառն. 741. զորմէ տե'ս յերես. 403. Վարդան` Թուրք մականունեալ յամի 802. զորմէ յերես. 430. Արշաւիր. յամի տեառն. 807. զորմէ տե'ս յերես 431. Եղեն եւ քանի մի կայսրուհիք յազգէ հայոց. այլ զօրս գտանեմք յիշատակեալ ՚ի գիրս յունաց` են սոքին:
       Մարիամ դուստր միոյ ուրուք յիշխանաց հայոց. զոր յամի տեառն իբր. 750. էառ Կոստանդին Կոպրոնիմոս կայսր յունաց յետ մահու առաջին կնոջ իւրոյ:
       Մարիամ, կամ Մառինէ դուստր ուրումն յաւագաց հայոց. զոր յամի տեառն. 788. էառ Եռինէ դշխոյն` ՚ի կն ութիւն որդւոյ իւրոյ Կոստանդեալ կայսեր. զորմէ տե'ս յերես. 423 եւ 425. Թէոդոսիա կամ Թէոդորոս դուստր Արշաւրի. զոր էառ ՚ի կնութիւն Լեւոն կայսր Արծրունի, որ նստաւ յամի 813. տե'ս յերես. 432. եւ 433:
       Մարիամ դուստր Լեւոնի երրորդի արքայի հայոց` որ ՚ի Կիւլիկիա. սա տուաւ ՚ի կնութիւն Միքայէլի կայսեր` որդւոյ Անդրոնիկեայ. յամի տեառն. 1296. զորմէ ունիմք գրել ընդ կարգի գիրք ի:
       Թողում յիշել զայնոսիկ, որք ՚ի հայկազուն կայսերաց եւ կամ ՚ի կայսրուհեաց ծնան, եւ եղեն դշխոյք. յորս երեւելի է Թէոդորա թագուհի` քոյր զոյի թագուհւոյն, դուստր Կոստանդեայ եղբօր Վասլի վերջնոյ հայկազնոյ. զի այս դշխոյ մեծանուն` ոչ կապեալ ընդ առն` առանձին կալաւ զմիահեծան տէր ութիւն կայսեր ութեան յունաց. զոր եւ կառավարեաց իմաստութեամբ ամ մի, եւ ամիսս. 7. ուստի եւ առանձինն կարգի ՚ի թիւս կայսերաց. բազում են սորա գովութիւնք առ մատենագիրս. զորոյ եւ զերախտաւորութենէ առ իշխանս հայոց յիշեցաք յերես 960: