Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Բայց ՚ի նախագրելոցդ կան յիշատակեալ ՚ի գիրս մեր եւ քանի մի թագաւորք նստեալք յայլեւայլ տեղիս. զորոց չկարելով մեր որոշակի ինչ ստուգել` զանց արարաք դնել ՚ի կարգի պատմութեանս, եւ կամեցաք աստէն առաջի առնելոյ այլ զի խառն իմն են եւ դժուարին յորոշումն, ՚ի մէջ բերցուք զբանս պատմագրաց, եւ բաղդատութեամբ իրերաց մարթասցուք առնուլ ինչ տեղեկութիւն:
       Արդ` նախ առաջին աւանդէ Ստեփաննոս Ասողիկ, թէ ՚ի ժամանակս իւր կային երկու եղբարք թագաւորք յերկրին Փառիսոսոյ յաշխարհին Սիւնեաց, գրելով այսպէս. գիրք. գ. գլ. 17. Մայր թագաւորին Աբասայ (որդւոյ Մուշեղայ արքային Կարուց ) բարեպաշտուհի ՚ի բարեպաշտ ծնողաց` էր քոյր թագաւորացն Փառիսոսոյ` Սենեքերիմայ եւ Գրիգորոյ: Եւ ՚ի գլ. 48. ասէ. Յայսմ ժամանակի ՚ի նծբ. թուին, իշխանքն Փառասոսայ` որ ՚ի հայկազնեայ ազանց բաւեալ մինչեւ ցՍենեքերիմ եւ ՚ի Գրիգոր սպառեցան մահուամբ. զորոց զաշխարհն բաժանեալ հակառա կութեամբ ՚ի միջի իւրեանց արքայն հայոց Գագիկ եւ Փատլուն ամիրայն Գանձակայ:
       Այլ արդ` թէպէտ եւ յաւուրս Ասողկայ վախճան էառ իշխա նութիւն սոցա, բայց որպէս երեւի` զկնի սակաւուց դարձեալ զօրացել նստաւ անդ մի ոմն Վաչական անուն ՚ի ցեղէ նախնեաց իւրոց` եւ այլք զկնի` մինչեւ ցմիւս Գրիգոր Սենեքերիմեան. եւ զայս յայտ առնէ Մատթէոս Ուռհայեցի` որ յետ իբր հարիւր եւ երեսուն ամաց զկնի Ասողկայ գրեաց զպատմութիւն իւր, յասելն թէ կային եւ այլ թագաւորք հայոց ՚ի Դարպանտ աշխարհին` որ ասի Կապանք, սահմանակից Օզաց եւ Աղուանից. արք անարատք եւ սրբակրօնք. որք էին անուանք այսոքիկ, Վաչական, եւ Գուշաշտակ նորին որդի. Փիլիպէ որդի Գուշաշտակի. Սեւադա որդի Փիլիպէի. Սիւնեքերիմ որդի Սեւադայի. Գրիգոր որդի Սիւնեքերիմայ. որ դեռեւս ասէ կենդանի էր, մինչեւ գրէաք զայս մատենագր ութիւնս մեր: Եւ այլուր յիշէ Ուռհայեցին զՓիլիպէ թագաւոր Կապանոյ յաւուրս Չմշկիկ կայսեր եւ Աշոտոյ Ողորմածի արքային հայոց:
       Զսոյն զայս հաստատէ եւ Ստեփաննոս Ուռպելեանն յոտանաւոր ողբս իւր, ուղիղ որոշելով եւ զժամանակն` թէ տէր ութիւն սոցա տեւեաց նաեւ զկնի բարձման թերութեան Բագրատունեաց այլ եւս ամս իբր հարիւր եւ քսան. որով եւ կատարած նոցա լինի զկնի մահու Ուռհայեցւոյն. եւ բան Ուռպելինին է այս. Միւս եւս այլ մեզ զջահ լուցին, ՚ի տան Բաղաց Սիսականին. Սմբատ սեպուհն այն մեծազգին, ՚ի հայկազանցն այն առաջին. աջոյ բազուկ հայոց ազգին, բարձր եւ հզօր անպարտելին. թագաւորեալ թագ կապեցին, ուժգին եւ խրոխտ ընդդէմ չարին. աւուրբք բազմօք ՚ի յետ անցին, ընդ թագաւորս Բագրատունին. հարիւր եւ քսան ամք յաւելին, վասն ամր ութեան այնմ աշխարհին. որոց վերջին Սենեքերիմ, նաեւ Գրիգոր որդի նորին. ապա եւ զայս ՚ի բաց բարձին, ՚ի ժամանակս Ելտըկուզին. ազգն այլասեռ եւ պարսկային, որք հրով զաշխարհս տոչորեցին. ՚ի վեց հարիւր մեր թուականին, եւ տասնեւհինգ յաւելուածին. ահա սոքա այսպէս անցին, բնաւին ՚ի բաց եղծեալ գնացին:
       Իսկ Վարդան պատմիչս` որ փոքր էր մի յառաջ էր քան զՈւռպելեանս ՚ի կամիլն որոշել զբանս Ասողկայ եւ Ուռհայեցւոյն, ՚ի մի յարէ զասացեալսն յերկոցունց. եւ ընդ մէջ ժամանակի երկոցունց կարգէ զյիշատակ ութիւն այսոցիկ թագաւորաց, գրելով այսպէս. ՚Ի շխդ թուին առաքեաց Փատլուն ամիրայն Գանձակայ զՎասակ Պահլաւ որդի Գրիգորոյ Մագիստրոսի ամենայն զօրօքն առանայ յանառիկ ամուրսն Բաղաց եւ Կապանին. որ եւ խաբէութեամբ հնարեալ մտին անդր. եւ սպանին զՍենեքերիմ արքայն հայկազնի. զի թագաւորքն` որ անդ, հայկականք էին. եւ ոչ բարձաւ մինչեւ ՚ի յետին աւուրս եղելոյ երկուց եղբարց անզաւակաց` Սմբատայ եւ Գրիգորոյ. որ առեալ զմանուկն Սենեքերիմ հայազարմ եդին թագաւոր ժառանգորդ իւրեանց. զոր եւ (այսինքն զՍենեքերիմ ) սպանեալ հրամանաւ Փատլնոյ` շիջաւ ճրագն, որ անդ, եւ տիրեցին պարսք: Այլ յայս բան Վարդանայ յայտնի վրիպակ կայ. զի սա համարելով թէ մի միայն իցէ Սենեքերիմ հայկազուն` եւ Գրիգոր հայկազուն, զպատմութիւն Ասողկայ` զոր գրէ զնոցանէ յաւուրս Փալտուն ամիրային` ՚ի վայր բերէ, եւ յարէ ընդ պատմութեան Ելտկուզին եւ այլոց ուրումն Փատլուն ամիրայի, որ է անհնարին. ապա թէ ոչ` սուտ լինէին գլխովին բանք Ասողկայ եւ Ուռհայեցւոյն, զորս գրեն յիւրեանց ժամանակի` հեռի ՚ի միմեանց հարիւր եւ երեսուն ամօք: Ապա ստուգութեամբ քննեալ զիրսն` այս մի ինչ յայտնի տեսանի ՚ի բանից վերոյգրելոց , թէ առ ժամանակօք թագաւորութեան Բագրատունեաց Սմբատ ոմն ՚ի հայկազանց Սիւնեաց թագ կապեալ եւ թագաւորել է յերկրին Փառիսոսոյ, թէպէտեւ սկիզբն թագաւորելոյ նորա չէ ' յայտ. եւ ՚ի բառնիլ տէր ութեան յաջորդեաց նորա յաւուրս Ասողկայ, այն է ՚ի թուին հայոց. նծբ. յետ ամաց ինչ միւսանգամ ընձիւղեալ եւ տեւեալ է մինչեւ ցթուականն հայոց. ոժե. այն է առաջին ամենայն կաթուղիկոս ութեան սրբոյն Ներսիսի Շնորհալւոյ:
       Իսկ գաւառն Փառիսոսոյ` որպէս երեւի ՚ի բանից Ուռպելինին եւ Վարդանայ, էր յաշխարհին Սիւնեաց` ՚ի բաժնի Սիսականաց, ուր է գաւառն Բաղաց` որ եւ ասի Բաղք Ձորք: Զսոյն հաստատէ եւ բան Ասողկայ. գ. 30. որ զՓառիսոս յիշէ ՚ի սահմանս Սիւնեաց մօտ ՚ի Վայոց ձոր: Զայս ցուցանէ եւ բան Ուռհայեցւոյն, որ դնէ ՚ի գաւառն Կապանայ, այն է Խաբան, որ եւ ասի Աբանդ` յաշխարհին Սիւնեաց. եւ թէպէտ ասէ նա լինել այնմ յաշխարհին Դարբանդայ ՚ի սահմանակցութեան Օզաց եւ Աղուանից, բայց այդ յայտնի վրիպակ է` շփոթեալ զԴարբանդ ընդ բառիս Աբանդ. եւ կամ գուցէ այլ ոք անտեղեակ մուծեալ իցէ զայդ մեկն ութիւն ՚ի գիրս Ուռհայեցւոյն:
       Յիշատակէ Վարդան եւ զայլ թագաւոր ՚ի Ձորոյ գետ` ՚ի ժամանակս վերջին կամ առաջին թագաւորաց Փառիսոսոյ, եւ յաւուրս Փատլուն ամիրային. եւ թէ ո'վ ոք իցէ այս Փատլուն, առաջի առնէ պատ մութիւն ինչ կարեւոր ՚ի գիտել. այլ առանց որոշման ժամանակի. իբր զի յետ պատմելոյ զբարձումն թագաւորութեան Բագրատունեաց` զկնի գնալոյ Գագկայ վերջնոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս , գրէ այսպիսի ինչ. ՚Ի սոյն աւուրս էին մի` Մամ անուն` գայ ՚ի պարսից երեք որդւովք ՚ի գաւառն Փառիսոսոյ առ Գրիգոր փառաւոր իշխանն: Եւ տան որդիքն պատանդ զմայրն, եւ առնուն զՇօթս եւ զբերդն Շամիրամայ. եւ անտի ընդանացեալ ընդ Ալազիզն ամիրայ Գանձակայ` սպանին զնա. եւ առին զԳանձակ եւ տիրեցին: Երէց որդին Պարզուան մեռաւ կարճ. եւ իշխանացաւ ՚ի տեղին` Լելքարի միւս եղբայրն. եւ առնու զՊարտաւ եւ զՇամքոր ՚ի Սալարէն. եւ եղբայր նորա կրտսեր` որ Փատլուն կոչիւր, սպանել զնա յորսի` առնու զիշխանութիւն: Եւ սիրոյ աղագաւ գնացեալ առ նա Փիլիպէ որդի Գրիգորոյ` ըմբռնէ զնա ՚ի կալանս զկնի մահուան հօրն. եւ առնու ՚ի նմանէ զՇաշուաղ եւ զՇօթս. եւ կոչեցեալ առ ինքն զԳագիկ որդի Համամայ զտէրն Տանձեաց` սպանանէ եւ առնու զերկիր նորա. եւ այսպէս զօրացել տիրէ Խաչենոյ եւ Գորոզոյ եւ Սեւորդեացն. եւ Գոռ դնէ ընդ Գագկայ թագաւորին Ձորոյ գետոյ, եւ ընդ Կիւրակիէ թագաւորին Աղուանից, եւ ընդ Բագարատայ թագաւորին վրաց. եւ նեղէր զնոսա. տիրեաց եւ Դունայ. եւ եդ հարկս ՚ի վերայ հայոց. գճռ. դրամ: Զայս պատմութիւն` որ թուի առեալ ՚ի Մխիթարայ Անեցւոյ, ոչ կարացաք զետեղել զժամանակն. մանաւանդ զի խառն է ընդ անորոշ պատմութեան թագաւորացն Փառիսոսոյ: Եթէ ՚ի ձեռս բերցի պատմութիւնն Մխիթարայ Անեցւոյ, եւ կամ Յովհաննու սարկաւագ վարդապետի` որ էր յերկրէն Փառիսոսոյ, մա'րթ է ստուգագոյն ինչ տեղեկութիւն առնուլ ՚ի նոցանէ:
       Յաւելու անդանօր Վարդան եւ այլ ինչ անմիջապէս զկնի, եւ յիշէ դարձեալ զայլ թագաւոր Ձորոյ գետոյ: Սոյնպիսի օրինակաւ ասէ արք ոմանք քաղդէացիք ելեալ յաշխարհէն իւրեանց` գան ՚ի Գարդման (գաւառ հայոց` յաշխարհին Ուտէացւոց ). եւ ասեն ցիշխանն Գարդմանայ. տո'ւր մեզ զմասն խաչին, զոր ետ քեզ Հերակլ, եւ լինիմք քրիստոնեայք` եւ քո ծառայք. եւ կատարեցան իրքն: Եւ լուեալ ամիրայն Բաղտատայ` սպառնայ յոյժ. յորմէ երկուցեալ գնացին յոտն Կովկասու. եւ աջողեալք ՚ի Քրիստոսէ ` յոր հաւատացին, տիրեցին ամենայն գաւառացն. մինչ զի եւ ոմն ՚ի նոցանէ թագաւորեաց Դաւիթ անուն. որ խնամացաւ ընդ արքային Ձորագետոյ. եւ կոչեցին զգաւառն Ծանարք. զի անդ ծանեան տեղի բնակութեան իւրեանց. եւ իշխանն Գարդմանայ կոչեաց զնոսա քորեպիսկոկոսս ընդ լեզուին վրաց: Այլ թէ յորո՞ւմ ժամանակի լեալ իցէ այս ամ, եւ ո՞վ էր արդեօք այն իշխան Գարդմանայ, եւ թագաւորն Ձորոյ գետոյ, ինչ ոչ որոշէ: Իսկ վասն քորեպիսկոպոսին ծանարաց չունիմք ասել. ա'րդեօք լոկ աշխարհական իշխա՞ն էր` եւ այնպէս կոչիւր, թէ ունէր եւ զաստիճան եկեղեցական. զի եւ Յովհաննէս կաթողիկոս ՚ի պատմ ութեան իւրում պարզապէս քորեպիսկոպոս կոչէ զիշխանն ծանարաց` առանց որոշելոյ: Սոյնպէս տարակուսիմք եւ ՚ի վերայ ստուգաբան ութեան բառիս ծանարք` զոր ՚ի մէջ բերէ Վարդան. քանզի ցուցանէ թէ յետ աւուրց Հերակլի ընկալաւ աշխարհն զայն անուն. եւ սակայն Խորենացին` որ էր յառաջ քան զժամանակ Հերակլի, յիշէ յաշխարհագր ութեան իւրում զծանարս ՚ի միասին ընդ ափխազաց ՚ի սահմանակց ութեան վրաց յաշխարհին Սարմատացւոց. գուցէ սոքա այլ իցեն տեղեաւ եւ աշխարհաւ քան զմիւս ծանարս` որ ՚ի սահմանս Գարդմանայ, եւ կամ յայլոց մուծեալ յաշխարհագրութեան Խորենացւոյն: