Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Այլ յաղագս թագաւորացն Աղուանից հայկազանց ոչ կամեցաք որոշագոյն ինչ կարգել. զի որ ինչ բանք լինին զնոցանէ ՚ի գիրս մեր, խառն են յոյժ եւ անստոյգ. եթէ հնար լիցի ՚ի ձեռս բերել զՄովսէս Կաղկանտուացի զԱղուանից պատմիչ, մա'րթ է ՚ի նմանէ ստուգագոյն ինչ գտանել: Իսկ Կիրակոս Գանձակեցի առեալ ինչ ՚ի Կաղկանտուացւոյն` գրէ, թէ թագաւորք Աղուանից սերեալ էին ՚ի զարմէ Սիսակայ` յազգականութենէ Առանայ, զոր կարգեաց Վաղարշակ վերակացու արեւելեան կողմանցն հիւսիսիոյ. բայց զայս պարտ է իմանալ վասն նախնի նախարարաց այնր աշխարհի. իսկ թագակապ իշխանութեան նոցա սկսաւ ՚ի Սանատրկոյ Արշակունւոյ, որ տարաւ զսուրբն Գրիգորիս յԱղուանս, եւ յետ մահու սրբոյն Տրդատայ թագաւորեաց անդ` ապստամբեալ ՚ի թագաւորէն հայոց. եւ այնուհետեւ իբրեւ առանձին թագաւորութեամբ էջ յաջորդ ութիւն նորա. այլ յայսմ ամենայնի չունիմք ինչ ստուգութեամբ հաստատել: Գտանեմք կարգ ինչ թագաւորաց Աղուանից յանծանօթ գիրս, բայց քանզի կարի իմն շփոթ է` եւ լի ստութեամբ եւ խառնեալ ընդ անուանս այլոց թագաւորաց, թողումք ՚ի մէջ բերել:
       Սակայն զայս մի ինչ եւս արժան է նշանակել աստ, զի յետ ժամանակաց` որպէս ասացաք ՚ի պատմութեան. գլ. լե. երես. 913. Դաւիթ Գուրգենեան` մականունեալն Անհողին` թոռն Աշոտոյ Ողորմածի արքային Բագրատունեաց` տիրեաց թագաւորութեան Աղուանից. եւ յետ նորա որդիք նորին պայազատեցին զայն իշ խանութիւն առ ժամանակ մի: Եւ զայս տեսանեմք աւանդել ՚ի հատուկտիր բանս այլեւայլ պատմագրաց մերոց: Քանզի Վարդան գրելոյ ՚ի թուին հայոց. շլէ. թէ կիւրակէ արքայ Աղուանից գնաց առ Մելիք շահ արքայ պարսից` եւ դարձաւ պատուով, յարէ զկնի այսպէս. Այս կիւրակէ որդի էր Դաւթի` որդւով Գուրգենայ` որդւոյ Աշոտոյ Ողորմածի. սմա հայրն Դաւթի շինեաց զԼոռէ. եւ այլ եւս ժբ բերդ . որ կայ թաղեալ ՚ի Սանահինն. որոց թոռունքն Աբաս եւ Դաւիթ նեղեալ ՚ի վրաց` չոքան ՚ի տեարսն Ռանայ. եւ առին մէն մի բերդս. եւ կային տառապանօք: Եւ այլուր գրէ. թէ զկնի մահուն Աշոտոյ Ողորմածի` յորժամ թագաւորեաց երէց որդի նորա Սմբատ Տիեզերակալ, միւս որդիք նորա Գագիկ եւ Գուրգէն տիրեցին այլեւայլ տեղեաց, եւ ապա յաւելու. եւ այլ բերդք անուանիք եհաս Գուրգենայ. զոր Վիրք Սումխէթ ասեն. եւ ՚ի նմանէ սերեցան թագաւորքն Դաւիթ , Աբաս եւ Կիւրիկէ. յորոց կանայքն կրօնաւորք` Մամքան եւ Ռուզուքան: Եւ որպէս է յայլոց բանից նորին Վարդանայ, եւ յաւէտ եւս ՚ի պատմութենէն Ասողկայ ականատես վկայի, գ. 30. եւ 45. այս Դաւիթ որդի Գուրգենայ յառաջնմէ թագաւորեաց ՚ի կողմանս Տաշրաց եւ Ձորոյգետոյ. եւ քաղաք թագաւորութեան նորա եղեւ նախ Շամշողդէ: Կիրակոս ՚ի միում տեղւոջ գրէ, թէ յաւուրս կաթողիկոսութեան Գրիգորի Վկայասիրի կենդանի էր Կիւրիկէ արքայ Բագրատունեաց` որդի Դաւթի` որդւոյ Դերնկան (փոխանակ դնելոյ Գուրգենայ ): Եւ այլուր ասէ. Այլ մերն դադարեաց գաւազան թագաւորական ՚ի Գագիկ վերջին. որպէս եւ Կիւրիկէին` որ ՚ի Լոռէ քաղաք եւ որ շուրջ զնովաւ, զի եւ սա յազգէ Բագրատունեաց:
       Իսկ Մատթէոս Ուռհայեցի ՚ի յիշելն զԴաւիթ անհողին արքայ Աղուանից` կոչէ զնա ազգապետ Յովհաննիսի հայոց արքային. զի էին հօրեղբորորդիք միմեանց: Եւ այլուր երէ, թէ Ալփասլան արքայ պարսից խաղաց զօրօք յԱղուանս, եւ առաքեաց առ թագաւորն Աղուանից Կորիկէ, եւ խնդրեաց զդուստրն` իւր ՚ի կնութիւն. զոր յաղագս ահին տուեալ եւ ապա արար սուլտանն ընդ նմա սէր եւ խաղաղութիւն. եւ առաքեաց զթագաւորն Աղուանից զԿորիկէ զորդի Դաւիթի Անհողինի ՚ի քաղաքն իւր Լոռի: Զայս յիշէ եւ Վարդան յասելն. Ալփասլան էառ զԱխալ քաղաք եւ զՍամշուլտէ. եւ առնու կին զդուստր թագաւորին Կիւրիկի: Այլ զԴաւիթ զհայրն Կիւրիկէի դնէ Ուռհայեցին լինել որդի Գագկայ, փոխանակ դնելոյ որդի Գուրգենայ եղբօր Գագկայ արքային հայոց:
       Յայսցանէ յայտ է թէ զարմ Գուրգենայ կրտսեր որդւոյ Աշոտոյ Ողորմածի տիրեաց ՚ի թագաւորութեան Աղուանից սկսեալ ՚ի Տաշիր գաւառէ յաշխարհէն Գուգարաց մինչեւ յԱղուանս: Բայց Վարդան պատմիչ` որ եւ ինքն զայս այսպէս աւանդէ, յաւելու ասել պատմութեան Մխիթարայ Անեցւոյ` թէ յայնմ ժամանակի ծնունդք այսր Գուրգենայ տիրէին ՚ի վերայ թագաւորութեան Ափխազայ ՚ի սահմանս Վրաց. քանզի ՚ի խօսիլն զթագաւորութենէ վրաց` գրէ այսպիսի ինչ: Իջին ասէ թագաւորք նոցա մինչեւ ցՄիհրան եւ ցԱրբոկ թոռն իւր. որ էառ կին ՚ի Պարթեւաց Սահակդուխտ անուն ՚ի Պարտաւայ. որ եւ ամուլ գոլով` հաւատաց ՚ի Քրիստոս. եւ ետ նմա զաւակ զՎախթանգ. որ եւ Գուրդասլան (կամ Ղուրտասլան ) կոչեցաւ. զի ունէր ՚ի վերայ սաղաւարտի պատկերս գայլոյ եւ առիւծոյ. սա էառ ՚ի կ նութիւն զդուստր Լեւոնի կայսեր. եւ ՚ի սմանէ սերեցան թագաւորք մինչեւ ցԹեւտաս, զոր կուրացոյց Աբաս. յետ որոյ թագաւորեաց Բագարատ որդի Գուրգենայ որդւոյ Աշոտոյ ողորմածին ՚ի վերայ ափխազաց. այս ըստ Մխիթարայ երիցու ասիցն: Եւ ապա գրէ սա ինքն Վարդան, թէ յորժամ կռուէին ընդ միմեանս Յովհաննէս թագաւոր հայոց եւ եղբայր նորա Աշոտ, գայ թագաւորն ափխազաց Գորգի որդի Բագարատայ` որդւոյ Գուրգենայ` որդւոյ Ողորմածին Աշոտոյ, եւ առնէ իրաւունս ՚ի մէջ նոցա, եւ գնայ:
       Այլ այս կարգ ո'չ թուի լինել հաւաստի. քանզի յայտ է ՚ի պատմութենէ ականատես վկային Ասողկայ, գ. 28. թէ այն Բագարատ Գուրգենայ` որ յաջորդեաց Թեւտասայ, էր թոռն Բագարատայ արքային վրաց, եւ ո'չ եթէ Աշոտոյ Ողորմածի. թէպէտ եւ այն ցեղ թագաւորացն վրաց սերեալ էր ՚ի զարմէ Ատրներսեհի Բագրատունւոյ. որպէս եւ այլուր ինքն իսկ Վարդան ընդ կարգի աւանդէ: Զայսցանէ տե'ս ՚ի պատմ ութեան գլ. լա. երես. 870: Իսկ այն` զոր ասէ Վարդան, թէ Աբաս կուրացոյց զԹեւտաս, է այլ իմն վրիպակ . զի զԹեւտաս` որ եւ Թօտոս կոչի` ինքեանք իսկ ափխազք կուրացուցին. որպէս որոշակի գրէ Ասողիկ ՚ի նմին տեղւոջ. գ. 28: Այլ զոր կուրացոյց Աբաս արքայ հայոց` այլ ոմն թագաւոր էր ափխազաց` Բէր անուն . որպէս գրէ Ուռհայեցին. ըստ որոյ եդաք ՚ի պատմութեան. գլ. իե. երես. 828. 829. եւ 830:
       ԱՒԱՐՏ ՉՈՐՐՈՐԴ ԳՐՈՑ