Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Ցաւալի է որ պատմական աղբիւրներ չեն հասած մեզի Կիլիկիոյ կաթողիկոսներէն շատերու անձին եւ գործունէութեան վերաբերմամբ։ Ինչ որ կայ առայժմ՝ կցկտուր տեղեկութիւններ կամ յիշատակութիւններ են պարզապէս, որոնք շատ բան չեն սորվեցներ մեզի։ Հաւանական է որ Ձեռագիրներու Յիշատակարաններէն նոր լոյսեր ցայտեն օր մը։ Հետեւաբար պիտի գոհանանք մեզի հասած այդ կցկտուր տեղեկութիւններով եւ թուականներով, կազմելու համար կաթողիկոսներու յաջորդութեան շղթան։
       Սարաձորեցիին համար Ձեռագիրներու յիշատակարաններէն քաղուած առաջին նպաստն է իր կաթողիկոսութեան թուականը։
       Իր նախորդին, Եւդոկացի Կարապետին, կաթողիկոսութեան տարիները նշանակած էինք 1448-1477։ Հալէպի Ս. Քառասնից Եկեղեցւոյ Թիւ 135 Ձեռագիրը Ճաշոց (Տարեգիրք) մը, բոլորգիր, գրուած է ՋԺԵ=1466ին, «ի կաթողիկոսութեան Տէր Ստեփանոսի Շաւղրցո՛յ. »
       Իսկ Ս. Յակոբայ Ձեռագիրներէն Թիւ 1043 Աւետարանը, գրուած 1475ին, պարզապէս Ստեփանոս Կաթողիկոս կը յիշատակէ , առանց Սարաձորի կամ Շուղրի.
       -«Արդ՝ գրեալ եղեւ սա ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ , ընդ հովանեաւ Կափարիչ սուրբ Վիմիս գերեզմանին Քրիստոսի եւ սուրբ Բանտիս , եւ այլ ամենայն սուրբ տնաւրինականացս Քրիստոսի Աստուծոյ , որ կան ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ , ի թվիս Հայոց ՋԻԴ (=1475), ի հայրապետութեան Սսայ Հայոց տեառն Ստեփանոսի , եւ յեպիսկոպոսութեան քաղաքիս Երուսաղէմի Տէր Մկրտիչ Արհ-եպիսկոպոսի , ի խնդրոյ վերոյգրեալ Մխիթար քահանայի Հեշատեցոյ»։
       Մեր Ստեփանոսը Սարաձորեցի է. իսկ այս Ստեփանոսը Շաւղրցի, հաւանաբար Շուղրէն (Հմմտ. Սիւսուան, էջ 406-487, 444)։ Արդեօք Սարաձոր եւ Շուղր աղերս մը ունի՞ն իրարու հետ, - առ այժմ չեմ կրնար բան մը ըսել այդ մասին։ Հաւանաբար ծննդեամբ եւ պաշտօնով մէկէն կամ միւսէն առած ըլլայ Սարաձորեցի եւ Շուղրեցի կոչումները։
       Քանի որ Եւդոկացիի մահուան թուականը ստոյգ է ՋԻԶ =1477/ 8, այդ պարագային կարելի է ենթադրել որ նա իր կենդանութեան իսկ իրեն Աթոռակից եւ յաջորդ ընտրած ու օծած ըլլայ Ստեփանոսը, հաւանաբար իր ծերութեան պատճառաւ եւ միանգամայն յաջորդութիւնը չընդհատելու նախահոգութեամբ, եւ այլ եւս քաշուած է գործօն դեր մը կատարելէ , որով Սարաձորեցին կը ներկայանայ իբրեւ կաթողիկոս, եւ այս պատճառով ալ իր անունը միայն կը յիշուի այդ յիշատակարանին մէջ։
       Այս յիշատակարանը ուշագրաւ է նաեւ անով որ Էջմիածնի կաթողիկոսին անունը չի յիշեր, Երուսաղէմ գրուած ըլլալով հանդերձ, ճիշդ այն Ձեռագրին պէս, որ Երուսաղէմ գրուած է եւ յիշատակագրած է միայն Կարապետ Կթղսի. անունը, ինչպէս տեսանք վերեւ, ասոր մասին գրելու ատեն։
       Կրնայ դիտուիլ թէ ասիկա պատահական երեւոյթ մը չէ Կիլիկիոյ Աթոռին այդ նորոգ շրջանին սկիզբները, որով Եւդոկացին եւ իր յաջորդները չուզեցին ճանչնալ Էջմիածնի կաթողիկոսները, Վիրապեցիին անիրաւ գահազրկումէն ետքը։ Եւ ինչպէս որ պիտի տեսնենք քիչ ետքը, ըստ Չամչեանի, Սարաձորեցիին մաքառումները Էջմիածնի աթոռը խափանելու համար, շատ լաւ կը լուսաբանէն սա կէտը թէ ինչո՞ւ համար Եւդոկացիի եւ Սարաձորեցիի ատեն Երուսաղէմի մէջ գրուած գիրքերու յիշատակարաններուն մէջ չեն յիշուիր Էջմիածնի ժամանակակից կաթողիկոսներուն անունները։
       Գալով Սարաձորեցւոյ անձին ու գործին, չենք գիտեր իր ծագումը։ Իր ծննդավայրն ալ շատ ծանօթ չէ։ Ո՞ւր է Սարաձոր։ Կա՛յ Սալնոյ Ձոր Բաղէշի (Պիթլիզ ). կա՛յ նաեւ Սալաձոր, Կարնոյ Դաշտին մէջ գիւղ մը (Տղգր. Հ. Ն. Սարգիսեանի էջ 239 եւ 79 եւ Տղագիր. Հայոց Մեծաց. Ալիշանի էջ 45)։ «Սարաձոր անունով տեղ մը Կիլիկիոյ մէջ չգտնուելուն, կրնայ մտածուիլ թէ Կարնոյ Սարաձորէն եղած ըլլայ Ստեփանոս, եւ հանդիպմամբ Կիլիկիոյ աթոռին մէջ յառաջացած» (Ազգապտմ. էջ 2209)։ Թերեւս կարելի ըլլայ Սարաձորը նոյնացնել այդ երկուքին հետ ալ, թէեւ մեծ կարեւորութիւն չունի մեր պատմութեան համար։ Առ այժմ կարեւորը ան է որ Ստեփանոս պատմութեան մէջ ճանչցուած է իբրեւ Սարաձորեցի։
       Իր գործունէութեան մասին Չամիչեան (Պտմ. Հայոց Գ. էջ 491) տուած է հետաքրքրական տեղեկութիւն մը, ըսելով թէ. - «Ասիկա ամէն կերպով ջանքեր ըրաւ խափանելու Էջմիածնի կաթողիկոսութիւնը. բայց տեսաւ որ բան մը չի կրնար ընել, եւ երկու աթոռներուն ալ խաղաղութիւնը կը վրդովի, դադրեցաւ իր ջանքերէն»։
       Ստեփանոսի կաթողիկոսութիւնը տեւեց 1477-1487/8, եւ այդ միջոցին Էջմիածնի Աթոռին վրայ է Յովհաննէս Է. «Աջակիր» (1474-1484), որ արդէն 1470էն ի վեր աթոռակից էր Սարգիս Բ. ին։ Այս Յովհաննէս Է. ին ժամանակը խառնակ է եւ իր գործունէութեան մասին ոեւէ տեղեկութիւն եւ յիշատակութիւն չկայ, այնպէս որ այդ կողմէն ալ չենք կրնար լոյս մը գտնել Ստեփանոսի Էջմիածնի աթոռը խափանելու համար ըրած ջանքերուն շուրջ։ Շատ շատ կարելի է սա ենթադրութիւնը ընել, թէ Վիրապեցին տապալող Ջալալբէկեան Գրիգոր Ժ ., 22 տարի կաթողիկոսութիւն վարեց (1443-1465) եւ իր յաջորդներու ատեն Էջմիածնի աթոռը շատ տկար կացութեան մը ենթարկուեցաւ թէ՛ ներսէն եւ թէ՛ դուրսէն, երկրին քաղաքական աննպաստ ու անտանելի պայմաններուն հետեւանքով, այնպէս որ Էջմիածնի աթոռը փայլուն դիրք մը չկրցաւ շինել իրեն։ Լուսաւորչի Աջն ալ, որ այնքան մեծ դեր կատարած էր Էջմիածնի վերահաստատութեան առթիւ, Աղթամար տարուած էր եւ զարմանալի պարագաներու մէջ միայն վերադարձուեցաւ Էջմիածին 1477 ին (Ազգպտմ. էջ 2165-66, 2189-92)։ Արդ՝ կրնայ ենթադրուիլ որ Ստեփանոս Սարաձորեցին, օգտուելով Էջմիածնի անփայլ ու անբարունակ վիճակէն, ձեռնարկ մը ըրած ըլլայ զայն խափանելու եւ Սիսի աթոռը փայլեցնելու նպատակով։
       Օրմանեան կ՚ուզէ Եւդոկացիին վերագրել Էջմիածնի աթոռը խափանելու փորձը, եւ յետոյ կ՚աւելցնէ սա՛ խորհրդածութիւնները.
       - «Ստոյգ կերպով Սարաձորեցիին ժամանակը կ՚իյնայ Սիսին Օսմանեան կայսրութեան ձեռք անցնիլը։ Մէհէմմէտ Բ . Ֆաթիհի 1481՚ին յաջորդած էր Պայազիտ Բ . Վէլի , որ հօրը աշխարհակալութիւնները շատ աւելի ընդարձակեց թէ Եւրոպակողման մէջ Պոսնիոյ եւ Մոլտաւիոյ վրայ , թէ Ասիակողմը Գարամանցոց եւ Եգիպտացւոց վրայ։ Գարամանցիները նուաճեց 1486՚ին եւ 1487՚ին Եգիպտացիներէն քաղաքներ եւ բերդեր խլեց , բայց իսպառ չկրցաւ նուաճել։ Սիսի աթոռին եւ Գարամանի ու Կիլիկիոյ գաւառներուն Օսմանեանց ներքեւ նուաճուելովը , տակաւ կը շատնար Օսմանեան հպատակ հայութեան թիւը , եւ Հայեր եւս քան զեւս կը կապուէին Օսմանեան շահերու հետ , քանի որ սուլտաններն ալ իբրեւ իրենց օգտակար եւ իրենց հաւատարիմ տարր մը կը նկատէին Հայերը։ Ստոյգ ալ , երբ շատ աւելի աղետալի էր Հայերուն կացութիւնը Քրդական եւ Պարսկական տիրապետութեանց ներքեւ , Հայեր շատ հաճելի կը տեսնէին Օսմանեան կայսրութեան ներքեւ քրիստոնէից համար կազմուած դիրքը , եւ Հայերուն ցուցուած յատուկ մտադրութիւնը , եւ այս պատճառով արեւելեան գաւառներէն շարունակեալ գաղթականութիւն մը կը յորդէր դէպ արեւմտեան գաւառները , եւ հետզհետէ կը բազմանար Օսմանեան հայաբնակութիւնը , եւ կը զօրանար Կոստանդնուպոլսոյ հայ պատրիարքութեան դիրքը» (Ազգպտմ . էջ 2209-2210)։ Պետք էր եւ աւելցնել Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան դիրքը , քանի որ Կաթողիկոսութեան իրաւասութիւնը կը վերահաստատուէր Ասիոյ մէջ Օսմանցիներէ նուաճեալ երկիրներու հայոց վրայ։
       Ալիշան, Կիլիկեան Ժամանակագրէն առնելով կը յիշէ թէ 1479ին Սիսի մէջ Լուսաւորչին կորսուած Աջը գտնուեցաւ թուրքի մը ձեռքով եւ գնուեցաւ (Սիսուան, էջ 539)։
       Օրմանեան Սրբազան Աջերու խնդիր խորագրով հատուած մը ունի (Ազգպտմ. էջ 2141-42), ուր Լուսաւորչի Աջին կորստեան եւ գիւտին մասին ենթադրութիւններ կ՚ընէ եւ մեկնութիւններ կու տայ։
       Աջը կորսուած էր Մուսաբէկեանի ատեն։ Այս մասին այլեւայլ պատմութւիններ շինուած են (Հմմտ. Անդ, էջ 2109-11)։
       Կիլիկեան Ժամանակագրի այս վկայութեամբ կը հաստատուի թէ գողցուած Աջը Սըսոյ մէջ գտնուած է թիւրքի մը քով, 1479-ին գնուած։
       Այս պատմական ապացոյցի առջեւ ենթադրութիւններ եւ մեկնութիւններ կը կորսնցնեն իրենց արժէքը։
       Սարաձորեցւոյ ժամանակ տեղի ունեցած է կարեւոր դէպք մը, զոր կ՚ուզենք արձանագրել հոս։
       Երկրին քաղաքական կացութիւնը աղետալից է Ստեփանոս Սարաձորեցւոյն ատեն թէ՛ Փոքր-Ասիոյ մէջ եւ թէ՛ Կովկաս։
       Երուսաղէմի Թիւ 1193 Տաղարանը, գրչագրուած ՋԻԵ=1476ին, ունի ոտանաւոր Յիշատակարան մը (թղ. 460բ ), ուր տաղասացը կը ջանայ պատկերացնել այն հալածանքներն ու հարստահարութիւնները, որոնց նշաւակ եղած էին քրիստոնեայ ժողովուրդներ, մա՛նաւանդ հայք։
       Ահա՛ այդ ողբացիկ յիշատակարանը.
      
       -«Աւա՜ղ է մեզ հազար բերան
       որ այլազգաց եղաք կոխան.
       զի հարքն մեր ազոխ կերան,
       եւ զաւակացս ատամք առան։
      
       Չար գործեցին շատ ՚ւ անհամար,
       եւ մեզ ածին մութն եւ խաւար,
       մեղս արարին անասնաբար,
       կործանեցան յանդունդք ի վայր։
      
       Զի վասն իւրեանց հպարտ մտաց
       ծուռ եւ մոլոր ճանապարհաց
       նզովս ասեն յառաջնորդաց
       Լուսաւորչին շառաւիղաց։
      
       Զի զհայրապետն Արիստակէս,
       զմարմնաւոր հրեշտակն յերկրէս
       սպան թագաւորն… [ թուղթ ինկած է]
       …ի տար անդորրութիւն
       Այլ կու նեղեն յոյժ դառնագոյն։
      
       Զսուրբ հայրապետքն աստուածազգեաց,
       զշառաւիղեալն ի Պարթեւաց,
       Տէրն փութով ի մէնջ եբարձ,
       զի չէնք արժան ազգըս տիրատեաց։
      
       Եւ զմեզ երետ ձեռս այլազգեաց
       Հագարացի ազգին Տաճկաց,
       որ կու նեղեն յամէն դիմաց.
       եւ միօտ պահեն զմեզ ի լաց։
      
       Զքահանայս մեր անարգեն,
       զքրիստոնեայսն հալածեն
       … (քերուած) զեկեղեցիսն հայհոյեն.
       խաչի յերեսըն թքանեն։
      
       Մէջ այս ամենըս փորձանաց,
       չենք դադարիր մեք ի մեղաց,
       այլ ընթանամք զհետ չարեաց
       չերկնչելով Տեառնէն բարձանց։
      
       Վասն այսորիկ Տէր բարկանայ,
       կորուսանել զմեզ կամենայ,
       զազիր ազգաւն Հագարայ
       Դառնացուսցէ զազգս Արամայ։
      
       Որպէս եղեւ ի մերս ամի,
       զի զփատշահին կամքըն բարի,
       * ,
       մեզ դառնացոյց զերդ ըլեղի։
      
       Հարկապահանջն յամէն տեղի
       քաշէ ծեծէ զազգըս Արամի.
       խընդրէ արծաթ ՚ւ ընտիր ոսկի,
       յայնմ որ չունի փող պըղնձի։
      
       Կապուտ նշան եդ քրիստոնեաց
       զի բաժանին յանօրինաց.
       զմեռեալն ի ցած տանել ասաց,
       չուանով չափել զվիզս մանկանց։
      
       Էանց զպատուէրըն առաջնորդին
       զիւր կարծեցեալ փէղամբարին,
       էառ զխարաճ քահանային
       եւ զնորահաս սարկաւագին։
      
       Այլեւս զհարումն զանգակի,
       զգուշակ փողոյն Գաբրիէլի
       ետ խափանել յամէն տեղի,
       գեղ, ՚ւ յանապատ ՚ւ ի քաղաքի։
      
       Եւ այս լինի ըստ իմ մեղաց,
       որ բարկանայ մեզ Տէր Աստուած,
       շրջէ զսիրտ բռնաւորաց,
       առ ի բառնալ զմեզ ի կենաց։
      
       Որպէս եղեւ ի յայսմ ամի
       յինըն Ճ. Հայոց թուի (=1476)
       Եւ ի ԻԵ. սկսեալ ամի,
       որ Տանուտէր Կարիճն ասի։
      
       Հասան փադշահըն մեծ սուլտան,
       յամէն դիմաց հրաման եհան,
       որ զօրք բազում ժողովեցան,
       վասըն աւերմանցն Վրաց տան։
      
       Հարիւր հազար թիւ էր համակ,
       ի ձիաւոր ՚ւ ի հետեւակ.
       Տփխիս մտին խիստ համարձակ։
       առեալ արին զնա աւերակ։
      
       Բագրատ թագաւորին Վրաց տան,
       Գնացեալ էր ի Լակզստան,
       վասն կռւոյ եւ բարկութեան,
       մնացեալ աշխարհն անտիրական։
      
       Եւ այս կամօքն աստուածային
       վասըն չարեաց Վրաց ազգին,
       որ ըզսուլտանըն կաշառեցին,
       Եւ զԳողգոթայ ի մէ[ն]ջ առին։
      
       Զթուրքմանի ձայնն երբ լուան,
       ամենեքեան ելեալ փախան,
       մայրս՚ւ ի մացառուտս գնացեալ մտան,
       ՚ւ այլքն ի բերդերն ամրացան։
      
       ԶՏփխիս առեալ եւ նստէին,
       զմնացեալսն ինքեանց հնազանդէին,
       գունդ մի հեծեալ պատրաստեցին
       Գօրոյ վերայ յուղարկեցին։
      
       Ընդ հասանելն ըզբերդն առին,
       զարսըն սրով կոտորեցին,
       զերեք հարիւրսն որք անդ կային
       զկին եւ զտղայսըն գերեցին։
      
       Հապա ելեալք մայրին մտին,
       Տասնեւհինգ օր որոնեցին,
       զամենեսեան ըմբռնեցին
       չար կապանօք առեալ բերին։
      
       Զարսըն սրով խողխողէին
       զպառաւ կանայս այլ ընդ նոսին,
       զքահանայսըն զենուին
       առեալ զարիւնն ըմպէին։
      
       Ո՞վ կարէ գրով պատմել,
       կամ զմեռեալսն համարել,
       ըզ մռնչիւն նոցա լըսել
       որք ի յարիւնսն էին շաղախել։
      
       *
       որ տասն աւուրն չէր լցած,
       նախ …թաւալած
       կինն ի … թափած։
      
       Ճոխ կըտըրճ … մտանէին
       զկինն եւ ըզ տղայսն առեալ գնային
       Քորքն ի վերայ անկեալ լային
       լալ չը տային լալականին։
      
       Եւ երբ տարեալ բաժանէին,
       զտղայսըն ի մարցն մեկնէին,
       ոմանք զմայրսն…
       (թուղթ ինկած է)