Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Մինաս Կաթողիկոսի մասին Դարանաղեցին է որ քիչ մը ստոյգ տեղեկութիւն կուտայ մեզի։ Ասկէ զատ իր ժամանակին գրուած Ձեռագիրներու Յիշատակարաններու մէջ կը հանդիպինք իր անուան։
       Չամչեան (Գ. 519) եւ ուրիշներ շփոթած են այս Մինասը Կարնեցի Մինասին հետ, որ աշակերտած է Կեղեցի Ղուկասին, մինչ Քացախ յորջորջուած Մինաս՝ բնիկ Սսեցի է եւ աշակերտ է Անթէպցի Յովհաննէս Կաթողիկոսի եւ անոր յաջորդը։
       Դարանաղեցիի քով Սսեցի Մինաս առաջին անգամ կը յիշատակուի իբրեւ ուղեկից Անթէպցի Յովհաննէս Կաթողիկոսի, Կարնեցի Մինասին հետ, դէպի Կ . Պոլիս, ուր գացին անոնք Կեսարացի Գրիգորին հետ՝ Խուլ կոչուած Յովհաննէս Պատրիարքին դէմ պայքարելու համար, 1613ին, բայց չյաջողեցան։
       Այս դէպքին վրայ խօսած ենք վերագոյն, Յովհաննէս Կաթողիկոսի մասին գրելու ատեն։
       Դարանաղեցին հետեւեալ տեղեկութիւնները կուտայ Մինասի անձին եւ Կաթողիկոսացման մասին։
       Սա բնիկ Սիս քաղաքամէջէն է, եւ իր մանկութենէն սնած եւ ուսած է Յովհաննէս Կաթողիկոսին քով։
       Բայց չենք գիտեր թէ ինչո՞ւ համար հեռացաւ անոր քովէն։ Ոմանք ըսին թէ Յովհաննէս յաչաղեցաւ անոր հանճարեղութեան եւ յառաջադիմութեան, եւ ասոր համար մերժեց զայն։
       Մինաս գնաց Երզնկա եւ յարեցաւ իրեն անուանակից տեղացի Մինաս Վարդապետին, որ իրեն հետ աշակերտած էր Յովհաննէս Կաթողիկոսին։
       Դարանաղեցին սաստիկ կը դատափետէ Երզնկացի Մինասը իբրեւ անարժան Վարդապետ։
       Իսկ շատ կը գովէ Սսեցի Մինասը, ըսելով թէ իբրեւ փուշէն վարդ, առաւ վարդապետական գաւազանի հոտեւան իշխանութիւնը։
       Մինաս մտքով ծննդական, կրթութեամբ ներկուռ, ի բնէ իմաստուն եւ հանճարեղ, անդադար ուսանելով, գերազանցեց եւ արժանի եղաւ կրկին գաւազաններու իր սեպհական գաւառին մէջ, այսինքն, ըսել կ'ուզէ, վարդապետական եւ կաթողիկոսական գաւազան։
       Այս Մինասն է որ Կաթողիկոս ըրին։ Քացախ տիտղոսը տրուած է իրեն իր ահարկու եւ խրոխտ խօսուածքին համար ։
       Մինաս պարկեշտ էր կերակուրի եւ ըմպելիքի մէջ։ Ջատագով ճշմարտութեան (ոչ-լատինամիտ կամ Քաղկեդոնական ) սիրող սրբութեանց, տօնասէր, ատեցող անառակներն եւ ազիղջ մեղսասէրները, աղքատասէր, խնամատար որբերու եւ այրիներու, կարօտներու եւ նեղեալներու. այս կողմէն նմանեցաւ Յովհաննէս Կաթողիկոսի իբրեւ հարազատ որդի։
       Ինքն շինեց Դրազարկը, նորոգելով բոլոր խախտած եկեղեցիները, տուները, իսկ վանքը պատեց բարձր պարիսպով որ թագաւորներու ժամանակէն անխնամ թողուած էր։
       Ուրիշ բարի խորհուրդներ ալ ունէր կատարելիք, բայց ելաւ Երզնկա գնաց, լսելով իրեն հոմանուն վարդապետին (Երզնկացի Մինասին ) մահուան լուրը, որպէս զի, իբրեւ երախտաւոր աշակերտ, օրհնէ անոր գերեզմանը, դրամ ծախսէ, ժամ պատարագ ընել տայ, հոգ տանի քահանաներու եւ աղքատներու։ Եւ իրօք ամէն բան ըրաւ անթերի։
       Երզնկայէն ճամբայ ելաւ դէպի Էջմիածին, թէ ուխտի եւ թէ Մովսէս կաթողիկոսը տեսնելու համար։ Հասաւ Կարին, բայց չարասէրներ փոշիման ըրին զինք եւ ետ դարձուցին Երզնկա, ուր հիւանդացաւ մահառիթ ցաւով, առ Աստուած փոխուեցաւ եւ թաղուեցաւ իր վարդապետին քով, 1632ին։
       Էջմիածնեցիք լսեցին անոր մահը, եկան Երզնկա, եւ ինչ որ ունէր հանգուցեալը, գրեանք, թագ եւ գաւազան, առին տարին Էջմիածին։
       Աւետարանի մը յիշատակարանին համեմատ Մինաս Կաթողիկոսին մահը պատահած է 1632 Յունիս 11ին ։
       Յակոբ Կարնեցի կը գրէ. - «Յեզընկա … է դամբարան … Կիլիկիոյ Մինաս Կաթողիկոսին, որ մականուամբ Քացախ կոչիւր. զի տեսաք աչօք մերովք եւ լուաք զդասս եւ զքարոզութիւն նորա ի քաղաքս Արզրում. եւ գընացեալ Եզնկայ էառ վախճան ՌՁԱ (=1632) թուին եւ եդեալ կայ ի դուռն սրբոյն Սարգսի հետ մեծին Ղուկասու, որ յար եւ նման էր սրբոց հայրապետացն աստուածաբանութեամբ եւ սրբութեամբ լի» (Հ. Գ. Գալէմքեարեան, Կենսագրթ. էջ 14-15)։
       Մինաս Կաթողիկոսի ժամանակակից մըն է Աջապահեան Յակոբ Երէց, որու մասին Ալիշան կ'ըսէ. - «Կոչի սա Հռետոր Սսեցի, ոչ գիտեմ վասն որպիսեաց բանից »։ Միայն քանի մը երգերը ծանօթ են ինձ, կ'ըսէ, եւայլն (Սիսուան, էջ 219-220)։
       Հռետոր ըսուած է պարզապէս տաղասաց ըլլալուն։ Այրիացած է եւ յետոյ վանք մտած եւ փակակալ եղած Ս. Լուսաւորչի։ Մենք ալ ձեռք բերած ենք այս Հռետորէն քանի մը տաղ։
       Յակոբ Սսեցի Յիշատակարան մը ունի Ճաշոցի մը մէջ, գրուած ի Սիս , այժմ Էջմիածնի Մատենադարանին սեպհական, գրուած ՉԼԵ =1286, Լեւոն Գ. ի որդի Պարոն Հեթմոյ համար։ Այս Ճաշոցը պատմական շատ կարեւոր յիշատակարան մը ունի Հայոց Կիլիկեան թագաւորութեան ծագման եւ զարգացման վերաբերութեամբ ( Տես Արարատ Ամսագիր, 1888, էջ 345-356)։
       Սսեցի Յակոբ ալ յիշատակարան մը ունի այս Ճաշոցին մէջ, որ է.
       -«Ի հայրապետութեան Տ . Տէր Մինաս Կաթողիկոսին՝ թվականս Հայոց ՌՀԷ (=1628) նուաստս յամենայնի Յակոբ Սսեցի , որ յայժմ եմ փակակալ ի դուռն Սուրբ Լուսաւորչի։ Ի Կիլիկիայ այսմ որ Իմարաստան ասի , Բ . եւ Գ. (=երկու երեք ) եղբօր հետ ելայ գնացի , սանդըխտով . թվական նորա որ ի դռան վերայ կայր՝ կարդացի։ Որ էր օրինակ այս.
       -«Կատարեցաւ յարմարումն շինուածոյ հիւանդանոցիս՝ հրամանաւ մեծաւ փառաւք Քրիստոսասէր Թագուհւոյ Զապելի ի թվականութեան հայոց ի Ո եւ Ղ» (=1241) ։
       Այս Ճաշոցին կազմը նորոգուած է Աստուածատուր Նարին Կթղ. ի ժամանակ, 1694ին, ըստ Յիշատակարանի.
       -«Վերստին նորոգեցաւ Գիրգս ի մայրաքաղաքն յԱտանայ , ձեռամբ սուտանուն Իսկէնտէր Դպրի , ի թուականութեան մերում ՌՃԽԳ (=1694) ի Հայրապետութեան Տեառն Տէր Նարին Աստուածատուր Կաթողիկոսի տանն Կիլիկիոյ Յուլիս ամսոյ Թ (=9), ի խնդրոյ բարեսէր եւ բարեմիտ Աջբան երիցու որդին Տէր Ըռըստակէսի , ի վայելում[ն ] իւր եւ Սսայ եղեալ ժողովրդեան։ Եւ տէր Քրիստոսն Աստուածն ամենայնի բարով վայելել տացէ։
       «Արդ ես սուտանուն երես անկեալ աղաչեմ զամենեսեանդ որք հանդիպիք ի սա կարդալով կամ օրինակելով , յիշեսջիք սրտի մտօք զհայրն իմ զՊօղոս եւ զմայրն իմ զԽանըմ եւ զեղբարքն իմ»։
      
       ՁԵՌԱԳՐԱՑ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԷՆ
       1625. - Վիեննայ Մխիթարեան Հարց Մատենադարանին թիւ 142 Ձեռագիրը, Շարական մը, գրուած է Գերմանիկ Գաւառի Զեթուն գիւղաքաղաքը, Վահան գրչի ձեռքով, ընդ հովանեաւ Ս. Սարգսին, ի դառն եւ յանբարի եւ վշտաշատ ժամանակի, ի շրջագայութեան Հայկազեան Տումարիս ՌՀԴ (=1625), «ի յաթոռակալութեան Տեառն Մինասայ Կաթուղիկոսի եւ քաջ Րաբունապետի Կիլիկեցւոյ , ի յառաջնորդութեան յայս մեր գաւառիս Տէր Մկրտիչ Արքեպիսկոպոսի եւ Տէր Վարդան Եպիսկոպոսի եւ Տէր Խաչատուր Վարդապետի» (Տաշեան Ցուցակ, էջ 442)։
       1625. - Սամուէլ Անեցւոյ գրիչն ալ, «Մաղաքիա ծառայ Յիսուսի Քրիստոսի » կը յիշատակագրէ «ի Յունվ. ամսոյ սկսայ, որ թիվն էր ՌՀԴ (=1625) եւ Ապրիլ ԻԸ (=28) աւարտեցի ողորմութեամբ Բարերարին, ի Հայրապետութեան Կիլիկեցւոց Տէր Մինասին» եւայլն (Սմ. Անեցւոյ Ժմնկգր. Յռջբն. էջ ԺԷ)։
       1625. - Զմմառի Թիւ 403, Ձեռ. Սաղմոսարանին Յիշատակարանը, Թղթ. 282բ. - Փառք … ի թվաբերութեան Հայոց տումարի ՌՀ չորրորդի (=1625) ի հայրապետութէան Կիլիկիոյ Տն Տէր Մինաս Կա (երկու թերթ մագաղաթ կտրեր հաներ են), գրիչս եւ զծնօղսն իմ եւ զամենայն ազգատոհմն իմ, եւայլն։
       1629. - Հալէպի Ս. Ածածին Եկեղեցւոյ Ձեռ. Աւետարանը (Թիւ 53) գրուած է Հալէպ , Ղազար Քահանայի ձեռքով «ի թուականիս հայոց ՌՀԸ (=1629) ի Կաթողիկոսութեան Կիլիկեցւոց Տէր Մինաս քաջ Րաբունապետին եւ ի թագաւորութեան Սուլթան Մուրատին եւ ի յառաջնորդութեան այսմ Նահանգիս Տէր Սիմէոն Արքեպիսկոպոսին» եւայլն։