Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Հեղինակ
ԿԻՒԼԷՍԷՐԵԱՆ ԲԱԲԳԷՆ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Տեղեկատու գրականութիւն  Պատմագրութիւն  Աշխարհագրութիւն  
Դիտել
Չամչեանէն մինչեւ Օրմանեան այնպէս պատմագրուած է որ իբրեւ թէ Բերիացի Պետրոս կաթողիկոսակից եղած ըլլայ Սարը Մատթէոսին։
       Չամչեան 1700 թուականին ներքեւ կը նկարագրէ Ղափանցի Եփրեմ Պատրիարքի արքունի հրամանով մղած սաստիկ հալածանքը կաթոլիկներուն դէմ թէ՛ Կ. Պոլիս եւ թէ գաւառներ, եւ կ'ըսէ որ այս պատճառաւ մեծ խռովութիւն տարածուեցաւ ազգին մէջ։ Եփրեմ նոյնիսկ բանտարկել տուած է Ասորւոց Պետրոս Կաթողիկոսը. երեք եպիսկոպոսներու, երկու քահանաներու եւ երկու աշխարհականներու հետ իբրեւ ջատագովը հալածեալներուն։ Ասորի կաթողիկոսը անօթի ծարաւ մեռած է բանտի մէջ. իսկ միւսները երկու տարիէն հազիւ կրցած են ճողոպրիլ կալանքէն։
       Այս խռովութեանց միջոցին է որ, դիտել կուտայ Չամչեան, «Պետրոս Վարդապետ ոմն Բերիացի » վտարեց Սարը Մատթէոսը կաթողիկոսութենէ եւ ինքն եղաւ Կաթողիկոս Կիլիկիոյ (Չամչ. Գ. էջ 732)։ Օրմանեան կը հետեւի Չամչեանին եւ այլեւայլ մեկնութիւն կուտայ այս մասին (Ազգպտմ. էջ 2707 եւ 2866շ . ), որոնք չեն հաշտուիր իրական պատմութեան հետ, որ բոլորովին տարբեր է ստոյգ վաւերագիրներու համեմատ։
       Ամէնէն յառաջ ունինք Հաճընցի Յովհաննէս Ե. Կաթողիկոսի պաշտօնական կնիքը բոլորշի, որու վրայ կը կարդանք «(Է ) ՅԻ. ՔԻ. ԾԱՌ. ՈՎԱՆՆԷՍ ԿԹՂԿՍ. ՀՑ . ՌՃԾԴ» (=1705)։
       Ունինք նաեւ իր տապանագիրը.
       -«Այս է տապան Յոհաննիսին,
       Կիլիկիոյ Կաթողիկոսին.
       էր ի գեղջէն կոչեալ Հաճին,
       որ եւ հանգեաւ ի թվականին,
       հազար հարիւր եօթանասնին,
       ի յամսեանն դեկտեմբերին»։
      
       Այսինքն՝ վախճանած է 1721 Դեկտ. ամսոյ մէջ ( Տես Սիսուան, էջ 217)։
       Միւս կողմէն ունինք երկու ինքնագիր յիշատակարաններ Բերիացի Պետրոս Կաթողիկոսէն, ինչպէս որ պիտի տեսնենք, որոնց համեմատ ինքն Կաթողիկոս եղած է 1708 Ապրիլ 29ին եւ վախճանած է Երուսաղէմ 1728ին։
       Այս վաւերագիրներու համեմատ Յովհաննէս Ե. Հաճընցի Կաթողիկոս է 1705-1721 իսկ Պետրոս Բերիացի 1708ին. այսինքն՝ Հաճընցի Յովհաննէս Ե. ի կաթողիկոսութեան երրորդ տարին, եւ այնպէս կ'երեւի թէ Պետրոս Կաթողիկոս առաջնորդութիւն ունեցած է դիրքով նստելով ի Սիս, իսկ Հաճընցին քաշուած՝ Հաճըն։
       Ժամանակագրական այս ճշդումները ցոյց կուտան որ Պետրոս Կաթողիկոս ոեւէ գործ չէ ունեցած Սարը Մատթէոսին հետ, այլ անոր յաջորդ Յովհաննէս Ե. Հաճընցիի հետ։
       Յովհաննէս Ե. Հաճընցիին ինքնագիր նամակը, որուն տիպը դրած ենք հոս, արդէն կ'ակնարկէ Պետրոսի հետ իր ունեցած անհաշտութեան…
       Յի. Քի. ծառայ Յովհանէս Կթղկս. ամ. հայոց. եւ պատրիարգ Տանն Կիլիկիոյ եւ սպասաւոր Սբ. Լուսաւորչի աջոյն։ Յորմէ ժամանեալ հասցէ գիր օրհնութե. ի վր. մեր հոգեւոր եւ լոյս եղբայր եւ էրէց փոխան մհտսի. սահակին, եւ որդոյն յովանէս չէլէպուն՝ եւ խօճյ. պետրոսին. եւ մհտսի. ղաբլանին. եւ ձեր տան եւ ընտանեացն ամի. ամէն։ Շնորհք ընդ ձեզ եւ յերկնաւոր խաղաղութի. Այ. Հօրէ եւ ի տնէ, փրկչէն մերմէ Յսէ. Քսէ. եւ ի Հոգոյն Սբյ. կենարարէ եւ առատածաւալ պարգեւատուողէ եղի ընդ ձեզ եւ ընդ ամենեսեանսդ ամէն։ Եւ ընդ օրհնութես. ծանիք վերոյ գրլ. հոգեւոր որդիք մեր զի այժմուս իվեր այս սբ. յաթոռին ղայրէթն ձերն է դուք ի ներսէն եւ մեք ի դրսէն ղայրէթ անիմք միթէ զայս սբ. տունս շէն պահեմք ած. ինսաֆ տա՛ իւրեան ասացաք թէ եղբօր պէս նստիմք ուխտ եւ դաշինք արրք. եւ ոչ կեցւ. ուխտին վր. բայց ինծ թէ մեղադրէք մեղապարտ կու լինիք։ Դրձլ. սիրելիք մեր զի ահա՜ սկսեցաք քառա՜սունք կատարել վս. ձեզ եւ ձեր ննջեցելոցն. խնդրեմ ի ձեզանից որ մեր որդի յարուի. վրդին. ծանուցում անեցնէք ժղվրդեանն. եւ դուք այլ մասնակից լինիք եւ մէկ զմէկ որդորէք տեսնում զձեր սէրն եւ զղայրէթն ձէ. ի վր. մեր եւ այս սբ. տանն զի ի կէլուրէ բան մի չուզեմ այլ ի ձեզանից մէկ մէկ քառասնից մեծ կօնտակ այլ կու ուղարկեմ մէկ քանի օրէն ետեւ թէ տրն. կամենա. եւ Ած. օրհնէ զձեզ գրցւ. թվին. ՌՃԾԸ (=1707) նոեմբերի ԺԱ (=11)։
      
       Դժբախտաբար կը պակսին մեզի այս երկու կաթողիկոսներու կենսագրութեան եւ գործունէութեան մասին կարեւոր տեղեկութիւններ։
       Երուսաղէմ Ս. Յակոբի գանձատան մէջ կայ ոսկեզօծ, ականակուռ արծաթ գաւազան մը, որուն վրայ քանդակուած է.
       -«Յիշ. է Ովանէս Կթղին. ի վայելումն իմ անցին որ ի Հաճին. թվն . ՌՃԾԷ» (=1708)։
      
       Իսկ Հալէպի Թիւ 61 Ձեռագրին մէջ (Սաղմոս եւ Տօնացոյց), գրուած 1654ին, յիշատակագրուած է.
       -«Թվին ՌՃԿԹ (=1720) եկաւ Յովհաննէս Տէրն ի Հալպայ մայրաքաղաքն»։
      
       Ըստ Եփրեմ Ա. ի վկայութեան Յովհաննէս Ե. էր մեծ եւ առաքինի կաթողիկոս մը, որուն «կնքաւ վարէր » իրեն յաջորդ Յովհաննէս Զ. (Տէր Ադամ ) Կթղս. «անճաշակ գոլով ի քաղցրութենէ մեղեր աստուածային իմաստից»։
       Յիշատակարանի մը մէջ սխալ դրուած է Յովհաննէս Ե. ի թուականը.
       -«Թվին Ռ եւ Մ վաթսուն Ե. (=1816),
       նորոգեցաւ ճառս կրկին [եւ ընդ նմին
       ձեռամբ Սարգիս Բանասիրին՝
       մայրաքաղաքն յԱդանաին,
       Սուրբ Ստեփանոս Եկեղեցին,
       որ եմ յերկրէն Կիլիկոյին,
       գիւղաքաղաքէն Հաճին ասին,
       եւ հայրապետ այսմ երկրին՝
       Տեառն Տէր Յովհանէս Կաթողիկոսին.
       արդ որ աւգտիք յայսմ տառիս՝
       Աստուած ողորմին յիս » եւայլն (Սարգիսեան Մայր Ցուցակ Հայ . Ձեռ. Վենետիկ, Հտր. Բ ., էջ 236)։
      
       Ռ. եւ Մ. վաթսուն Ե. պէտք է սրբագրուի եւ ըլլայ «Ռ. Ճ. վաթսուն Ե . » (=1716), որ ճշդիւ կը համապատասխանէ Յովհաննէս Ե. ի կաթողիկոսութեան թուականին (1705-1721)։
       Ստ. Ռոշքա իր ժամանակագրութեան մէջ, (1693) յառաջ կը բերէ գաւազանի տուչութեան կոնդակ մը, որու մէջ կը յիշատակուի այդ գաւազանի յաջորդութիւնը։
       -Յիսուսի Քրիստոսի ծառա Տ. Յովհաննէս Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց եւ Պատրիարք Տանն Կիլիկիոյ, եւ սպասաւոր սուրբ Լուսաւորչին Աջոյն, յորմէ ժամանեալ հասցէ գիր աւրհնութեան եւ նամակ պահպանութեան□ (եւ կուտայ հայոց վարդապետներու գաւազանը).
       Եւ Պետրոս (Կարկառեցի ) Կաթողիկոսի աշակերտք երկու, Զաքարիա Վարագցին եւ Ղազար Տէրէնտացին։ Եւ Ղազարու աշակերտ Սիմէոն Սազցին որ է մերձ ի գիւղաքաղաքն Կուռինու. նորին աշակերտ Ստեփանոս Վարդապետն Զէյթունցին։ Եւ նորին աշակերտ ես Յովհաննէս Կաթողիկոս Հէճընցի, սպասաւոր եւ առաջնորդ սբ. Լուսաւորչու Աթոռոյն։ Ընդ որ ահաւասիկ մտերիմ ընտրութեամբս փորձ գրեալ հոգեւոր որդիս մեր Ալեքսան վարդապետին ետու իշխանութիւն ի մասնաւոր գաւազան եւ իշխանութիւն վարդապետութեան առ ի քարոզելոյ զբանն կենաց… եւ էր թվ. ՌՃԾԵ (=1706), եւ բազում վկայիւք. Սարգիս Վարդապետ Հաճընցի, Տէր Յովհաննէս Ուսկուտարցի, Տէր Տագէս եւ Տէր Աստուածատուր Սըսեցի, Տէր Ադամ Հաճընցի»։
       (ՌՃԾԸ (=1709) թուին կ'օծէ զԱլեքսանն Եպիսկոպոս, վկայութեամբ Մարտիրոս, Սարգիս, Յարութիւն, Գաբռէլ, Տիմոթէոս, Տէր Ըռըստագէս, Տէր Աստուածատուր Սըսեցի, Տէր Ադամ Վարդապետաց)։
       Իսկ այս Ալեքսան Եպիսկոպոս Էջմիածնի Թիւ 1063 Ձեռագրին մէջ, թղթ. 56ա . կ'ըսէ.
       -«Ի վայելումն յԵրեւանցի Քանաքեռցի Գրիգոր Վարդապետին… ես Ատանացի Տն. Յովանէս Կաթողիկոսի աշակերտ Ալեքսիանոս Վարդապետս բաշխեցի զայս գիրքս յԵրեւանցի Գրիգոր Վարդապետին… Արդ գրեցաւ յիշատակարանս ի թվ. ՌՃԿԵ (=1716) եւ Դեկտ . Ա. (=1)։