Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Կանոնք եւ բանք գեղեցիկ եւ յոյժ պիտանիք վասն Աթոռոյն Աղթամարայ, որ է ի ներքոյ բանադրանաց, ի Սբյն. Գրիգորի Տաթեւացւոյն Առաքելաշնորհ վարդապետէ ասացեալ վասն այնոցիկ որք հակառակ են Սբյ. Աթոռոյն Էջմիածնին, եւ ինքնէ Կթղկս. կու լինին։
      
       Դարձեալ դարձայց առ ձեզ բանիւ եւ թղթով եւ զանցս աղետից ո՛վ ընդհանուր հայկազնեայ սեռից, գեղեցիկ ըստ Եսայեայ ասելով թէ վա՜յ որ ասիցէ զբարին չար զչարն բարի, զքաղցրն դառն եւ զդառն քաղցր, զլոյսն խաւար եւ զխաւարն լոյս։ Այո եղկելիք են որ ասեն զբարի բնութիւն` արարչագործ չարի եւ չարն` արարիչ բարւոյ, կամ զբարի գործքն. որ զքաղցրն դառն համարեալ, եւ զդառն մեղքն` քաղցր, կամ զլոյսն ճշմարտութեան ստել եւ զխաւարն սուտ ճշմարտել . քանզի սուտն առ ճշմարիտն թիւն է եւ բարիքն չարեաց մոլար, զի յայն են մոլորեալ, սովորեալ, եւ սիրեցեալ. այլ որ ճշմարտութեան մասին եւ բարեաց սիրող եւ ի սիրտս իւրեանց հաստատեն, զի մի՛ սուտն ընդ ճշմարիտն խառնեսցի կամ սուտ բարին ի չարն փոփոխեսցի։ Վասն այն ես նուաստ հոգի հոգ կալայ յանձինն ըստ առաջին թղթոցն ի քաղաքս մարմնաւոր զնոյն հրատարակել առ ձեզ յազգս բոլոր եւ հեռաւոր։
       Եւ վասն այսմ բանի գրեմ բանս ութ.
       Գլուխ Առաջին բանին . վասն կապից եւ լուծմանն։
       Երկրորդ. Զի անլուծ կերպիւ են կաթողիկոսքն Ախթամարայ։
       Երրորդ. Զի կապ անիծիցն հասանէ յամենայն հնազանդեալս նորա։
       Չորրորդ. թէ զի՞նչ իցէ օրինակ նոցա։
       Հինգերորդ. թէ ո՞րպէս կարեն ազատիլ։
       Վեցերորդ. թէ զի՞նչ է շահ օգտութեան։
       Եօթներորդ. թէ վասն է՞ր գրեմք զայս։
       Ութերորդ. Վարդապետաց ոմանց մեղադրութիւն։
      
       Տեսցուք առաջին, վասն կապից եւ լուծման։
       Զոր հրամայեաց Փրկիչն` զոր կապէք յերկրի եւ զոր արձակիցէք, եղիցի այնպէս յերկինս։ Եւ վասն այսմ բանի տասն ինչ գիտելի է, որ բազում ունի տեսութիւն։
       Նախ` կապելն, սարկաւագին է որ արգիլէ զանմաքուրսն, եւ արձակելն քահանային է, որ մերձաւոր է եւ հաղորդ։
       Երկրորդ` կապելն մաքրելն է եւ արձակելն` լուսաւորելն, եւ քահանայն ի վերագունէն ունի կրկին իշխանութիւն։
       Երրորդ` սոքա են երկու սուրք բաւական ըստ Տեառն խրատի, որ զմարմին եւ զհոգի խոցեն։
       Չորրորդ` ա՛յս է սուրն երկսայրի ըստ մարգարէին, տուեալ ի ձեռս քահանայից, որ յաջ եւ յահեակ հատանէ զհերձուածողսն եւ զչարսն։
       Հինգերորդ` կապէ զմեղաւորս եւ սատանայ. որպէս Տէրն ի խաչին արձակեաց զշնորհն եւ զսուրբսն։
       Վեցերորդ` կապէ զմեղս եւ արձակէ զհոգիսն որ կապեալ էր։
       Եօթներորդ` արձակէ ի մեղաց եւ կապէ ի պատիժն։
       Ութերորդ` կապէ անիծիւք եւ արձակէ օրհնութեամբ։
       Իններորդ` կապէ ի դժոխս եւ յարքայութիւն որպէս ասացաւ։
       Տասներորդ` կապէ մահուամբ եւ արձակէ կենդանութեամբ։
       Իսկ յերկինս եւ յերկրի։ Նախ` ի կեանս եւ յետ մահու։ Երկրորդ` յերկրիւ ցուցանէ զգործս մեղաց, եւ երկնից զպատիժն իմանալի։ Երրորդ` երկրիւ զկատարումն եւ երկնիւ` զսկիզբն իշխանութեան, թէ կապելն, եթէ արձակելն։
       Չորրորդ` գիտելի է, զի հրամանս այս, որ ետ իշխանութիւն կապելոյ եւ արձակելոյ, անխափան մնայ մինչեւ ի կատարած աշխարհի։ Նախ` զի Փրկչին մերոյ է հրամանս որ ասաց թէ երկինք եւ երկիր անցանեն, եւ բանք իմ ո՛չ։ Դարձեալ, զի ասաց եւ եղեն, հրամայեաց եւ հաստատեցան։ Երկրորդ` այսպէս ասաց ա՛յս է մարմին իմ եւ ա՛յս է արիւն իմ, եւ նոյն բանիւ հաւասար Քրիստոսի պատարագէ քահանայն եւ ո՛չ նուազ. այսինքն իշխանութիւն ունի կապելոյ եւ արձակելոյ։ Հինգերորդ` որպէս ասաց, մկրտեցէ՛ք զնոսա յանուն Հօր, եւ այլն. նոյնպէս ասաց, զոր կապէք յերկրի, եղիցի կապեալ յերկինս, եւ զոր արձակիցէք յերկրի, եղիցի արձակեալ յերկինս։ Եւ որպէս առանց մկրտութեան ո՛չ ոք է քրիստոնեայ, այսպէս առանց թողութեան ոչ ոք արդարանայ, զի երկոքեան սոքա հարկաւորք են մեզ ի փրկութիւն. այսինքն` մկրտութիւն, ապաշխարութիւն եւ հաղորդութիւն։ Եւ թէ մինն ի սոցանէ պակասէ, անկատար է փրկութիւն մեր. եւ զսոսա ետ Աստուած ի ձեռս քահանայից, որ է մկրտել, հաղորդել եւ թողուլ զմեղս զղջացելոցն։ Վեցերորդ` գիտելի է, զի քահանայն զինուոր Քրիստոսի է, եւ կապել եւ արձակել` զէ՛ն է ի ձեռս նորա. այլ ո՛չ թէ զոր ինքն կամի եւ ախորժէ, զայն կապէ եւ արձակէ։ Յայս միտս յորժամ խոստացաւ Տէրն տալ զիշխանութիւն առաքելոյն Պետրոսի, ասէ. մարմին եւ արիւն ոչ յայտնեաց քեզ. եւ յորժամ յետոյ նախ փչեաց ի նոսա զհոգին սուրբ, եւ ապա ետ զիշխանութիւն կապելոյ եւ արձակելոյ, որ նշանակէ թէ յայտնութիւն է Աստուծոյ, եւ ի շարժմանէ Հոգւոյն պարտ է ներգործել զայս իշխանութիւնս։ Զի երեք իրօք ոչ կատարէ կապելն եւ արձակելն. նախ թէ անկարգութեամբ, որպէս քահանայն զեպիսկոպոս, եւ սարկաւագ զքահանայն. որպէս Տիմոփելոս կիսասարկաւագն զքահանայ ոմն արտաքսեաց յեկեղեցւոյն, զոր յանդիմանէ Դիոնեսիոս ը. (ո՞ւթ թէ ընդ) (յութերորդ ) թուղթն իւր։ Եօթներորդ` թէ զանպարտսն եւ զանմեղսն կապէ եւ անիծանէ, ո՛չ կատարէ։ Ութերորդ` վասն ախտիցն այսինքն` փառաց կամ մախանաց կամ ագահութեան ընչիցն, կամ այլ ինչ այսպիսեացն, ոչ կատարին կապանքն. զի թէպէտ քահանայն եւ բանքն նոյն է, ա՛յլ դիտաւորութիւն Քրիստոսի. զոր օրինակ քահանայ ոմն ի վաճառանոցս որ (ուր ) է բազում հաց եւ գինի, ասասցէ, այս է մարմին իմ եւ արիւն իմ, ոչ կատարի պատարագ, զի ո՛չ ունի զդիտաւորութիւն Քրիստոսի, նոյնպէս եւ աստ։ Եւ թէ ոք ասիցէ, անպատշաճ է Աստուծոյ իշխանութիւնն անկատարեալ մնալ. ասեմք առ այս` եթէ անկատար մնայ ըստ այսմ որ յանիծեալսն ոչ կատարի, այլ դառնայ յանիծողսն կատարի. որպէս թռչուն, ըստ Սողոմոնի , թռեալ ի բունոյ, եւ ի բոյն դարձեալ դադարի, այնպէս անէծքն անզգամին։ Դարձեալ գիտելի է թէ քահանայ ոմն զժողովուրդն կապիցէ, այլ քահանայ ո՛չ կարէ արձակել, եւ եթէ եպիսկոպոս զիւր քահանայն, այլ եպիսկոպոս ո՛չ կարէ արձակել . նոյնպէս եւ աթոռակալքն, որ ի չորս յաթոռսն կան վիճակեալ. այսինքն` եւ ի նոյն աթոռն վերջինն զառաջինն ո՛չ կարէ փոխել զկանոնս եւ զկարգս ։ Եւ եթէ ոք ասիցէ յայլեւայլ յաթոռս եւ այլս վիճակս, ճշմարիտք երեւին , զի ինքնագլուխք են։ Իսկ ի նոյն աթոռն եւ ի համակարգսն, վերջինն զառաջնոյ ընդէ՞ր ոչ փոխէ զկանոնս եւ զկարգս։ Ասեմք առ այս թէ համիշխան եւ համակարգ են վերջինն ընդ առաջնոյն, ի կարգել եւ յուղղել, եւ ո՛չ ի թիւրել եւ ի քակել, զի առաջնոյն աւանդապահ է վերջինն ի նոյն միտս եւ ի նոյն կամս, վասն այն ոչ կարեմք զառաջինն հայրապետաց կարգ եւ կանոնս, զպաք եւ կամ զայլ ինչ թիւրել եւ փոխել. զի որ քակէ զցանկ հայրենի, հարկանէ զնա օձն անբժշկելի, ասէ Սողոմոն. այլ կարէ յաւելուլ ի նոյն կարգ տեսակն ուղղութեան. որպէս որք յԵփեսոս զՆիկիականն եւ զԿոստանդնուպօլսին ոչ քակեցին, այլ ի նոյն տեսակս կարգեցին ի հաւատս ուղիղս. վասն որոյ զայս երեք ժողովս տիեզերական եւ միմեանց համաձայն ընդունիմք, այլ զՔաղկեդոնին ոչ ընդունիմք, զի ընդդէմ է առաջնոցն եւ քակտումն դաւանութեան տօնից, կարգաց եւ դաւանութեանց։ Եւ դարձեալ, վերջինն քան զառաջնոյն զթիւրութիւն կարէ ուղղել եւ զանիրաւն կապել եւ արձակել , որպէս Գրիգոր Աստուածաբանն զԱրիոսացն եւ Յօհան Օձնեցին զԵղր կաթուղիկոսն, եւ այլք զայլսն, որք հետեւեալք են զկնի Քաղկեդոնի։ Եւ թէ ոք ասիցէ այս յառաջնոցն է, զի վերջինն կարէ յուղղել, այլ ոչ կարէ թիւրել։ Իսկ համակարգ քահանայք եւ եպիսկոպոսք զնոյն ոմն ընդէ՞ր ոչ կապեն կամ արձակեն։ Ասեմք առ այս եթէ համակարգ են քահանայք եւ եպիսկոպոսք, որպէս առաքեալքն. այլ ունին վիճակս եւ ժողովուրդս այլեւայլ. զի եպիսկոպոսն` փեսայ է հոգեւոր եւ վիճակն` հարսն. նա միայն իշխէ, իսկ քահանայքն` ժողովրդեանն. նա կանոնս դնէ, որ խոստովանահայր է, զոր գիտէ զկարն եւ զորքանութիւն մեղացն. եւ զոր այն կապէ, այլքն ոչ արձակեն։ Նախ` զի միայն ի հնազանդութեան լիցի։ Երկրորդ ` յանզղջութիւն։ Երրորդ` նախանձ եւ ատելութիւն հերքի։ Այլ որ կապէ` նա՛ արձակէ. եւ այս յայտ է յերից. նախ` որպէս կապեաց զհոգիս ի մարմինն, արձակեսցէ։ Երկրորդ` որպէս Բանն Աստուած անէծ զԱդամն, նոյն Բանն դարձեալ օրհնեաց մարմնովն, թէպէտ մի է գործ Երրորդութեան։ Երրորդ` որ(պէս ) կապեաց Եղիա զերկինս եւ փախեաւ ի Սիդոն, նոյն(պէս ) նմա հրամայեաց Աստուած բանալ զերկինս, նոյնպէս եւ այս։ Այլ անիրաւ կապեալն արձակեսցի եւ կապողն պատժեսցի, ո՛չ միայն համակարգեաց (համակարգաց ? ) այլեւ ի ներքնոցն զկենդանիս եւ զմեռեալս, յորժամ կատարեալ զղջասցի։
       Այսքան առաջին գլուխն վասն կապից եւ լուծմանն։
      
       Իսկ երկրորդ գլուխն, զի անլոյծ կապանօք են կաթուղիկոսքն հայոց։ Առաջինն Վկայասէրն, Տէր Բարսեղն հեռացան յերկրէս արեւելից եւ բնակեցան ի Հռոմ Կլան(? ). Դաւիթ անուն եպիսկոպոս Ախթամարայ ապստամբեցաւ ի նոցանէ, եւ այլ բազում եպիսկոպոսք ընդ նմա, որպէս Բարդուղիմէոսին եւ առաքելոցն, եւ նստաւ Տէր Դաւիթ հակառակ կաթուղիկոսին, եւ վասն այն պատճառի եկն դարձեալ յարեւելս Տէր Բարսեղն առ Մելիքշահն ամիրապետ ոմն, եւ հնազանդեցուցեալ զապստամբսն զամենայն, որ եւ սակաւ ժամանակս դարձեալ Տէր Դաւիթն այն միայն ապստամբեցաւ եւ բռնութեամբ այլազգեացն անուանեցաւ կաթուղիկոս, որպէս ասէ Սուրբն Ներսէս Կլայեցին ի յազգաբանութեան, «Որ պարտապան է Հայր Որդի » կոչի , որ ասէ թէ
      
       Չարաց ոմանց տեղի գտեալ,
       Սուրբ աթոռոյս հակառակեալ,
       Եւ զհօտըս պատառեալ ,
       Զեկեղեցի սուրբ ազատեալ
       ԸզՄիածնին արեամբ գընեալ.
       Ծառայ այլազգեաց արարեալ,
       Եւ զղապալատունն հարկաւորեալ,
       Եւ պոռնըկաց վարձանք տըւեալ։
      
       Զոր յետոյ Բասիլիոս մեծ, Վկայասէրն Գրիգորիս կաթուղիկոսն հայոց մեծ անիծեց եւ անլոյծ կապից թուղթ գրեաց առ նա ի կարգէն լուծեալ եւ յեկեղեցւոյն արտաքսեալ։ Այլեւ զամենայն կապեալս նորա նորին կապանօք ընդ բանիւ դատապարտեալ։ Նոյնպէս եւ մեծն Ներսէս Կլայեցին, եղբայր նորին, ի Ընդհանրական Թուղթն իւր զնա դատապարտեալ, եւ ամենայն կաթուղիկոսք զկնի նոցա աթոռոյն յաջորդեալք ի Հռօմ Կլան, ի Դրազարկն եւ ի Սիս, մինչեւ ցայսօր դատապարտեն զհակառակ աթոռոյն (աթոռն ) Ախթամարայ, եւ զամենայն հնազանդեալս նորա։ Եւ արդ` յիրաւի եւ անլուծանելի է կապ անիծից ի վերայ նոցա վասն չորս պատճառի. նախ առաջին` զի մեծ հայրապետք էին, եւ ըստ մարմնոյ յազգէ սուրբ Լուսաւորչին, որ զնոսա ընդ բանիւ արկին, եւ ոչ վերջինքն կամ փոքունքն։ Երկրորդ զի նոքա կաթողիկոսք էին եւ նա եպիսկոպոս` ընդ ձեռամբ եւ ընդ իշխանութեամբ նոցա։ Երրորդ` զի ոչ վասն մարմնական ինչ ախտի եւ անօրէնութեամբ, այլ օրինօք եւ վասն հակառակութեան գլխոյն եւ պատառման միոյ հօտին Քրիստոսի։ Չորրորդ եւ մեծագոյն, զի ի նոյն անզեղջ մնացին, եւ որք յետ նորա նստան յայնմ աթոռի աւելի այժմ քան զՄ. եւ Ծ. (250)ամս, եւ վասն այսմ չորս պատճառի անէծք սրբոց կաթողիկոսացն մնաց ի վերայ նոցա։
       Դարձեալ վասն չորս պատճառի անլոյծ ունին զկապ անիծից։
       Առաջին, զի յորմէ հետէ անիծեցին կաթողիկոսք հայոց զնոսա, այլ ոչ ընկալան թողութիւն եւ օրհնութիւն ի նոցանէ. նաեւ այլազգ քրիստոնէիցն ընթացան եւ օրհնեցան որպէս Կիւրիոն վրաց առաջնորդն` յորժամ ի Տէր Աբրահամէ հայոց կաթողիկոսէ, ի Յունաց զօրհնութիւնս ընկալաւ. նոյնպէս Տէր Զաքարիա Առաջնորդն Մակուայ, ի ֆռանկաց օրհնեցաւ. որպէս եւ ծագք (ծայթք?)եպիսկոպոսք ոմանք ի հայոց` հոռոմք եղեն, եւ թէպէտ անէծք կաթուղիկոսաց հայոց է ի վերայ նոցա, որպէս ցուցաւ, այլ կաթուղիկոսքն Ախթամարայ յորժամ անիծաւ ո՛չ յիւր կաթողիկոսէն հայոց եւ ոչ յայլ աթոռոցն ընկալաւ զօրհնութիւն, եւ ինքն յինքենէ այն որ անիծեալն է ո՛չ կարէ օրհնել. ապա անլուծանելի ունի անէծքն։
       Երկրորդ, զի անիծեալն ի մեծէն` լուծեալ է եւ կարգէն, ի լուծեալն ի կարգէն ոչ ունի իշխանութիւն ձեռնադրել զոք եպիսկոպոս կամ քահանայ կամ ժառանգաւորս եկեղեցւոյն. զի որպէս ոչ առեալն կարգ ոչ ունի իշխանութիւն պատարագելոյ, նոյնպէս լուծեալն ոչ ունի մինչեւ վերստին առցէ զիշխանութիւն կապելոյ եւ արձակելոյ. եւ ապա արձակեաց ի նմանէ, ուստի կապեցաւ, որպէս ցուցաւ ի վերոյ։
       Երրորդ, զի անիծեալն եւ լուծեալն արտաքոյ է եկեղեցւոյ, ոչ ունի զկարգ եկեղեցւոյ կատարել, ոչ զմեծամեծս եւ ոչ զփոքունս, որպէս յայտ է ի կանոնաց պահոց հարցն Նիկիային եւ այլոցն։
       Չորրորդ պատճառն. Տէրն հրամայէ, յորժամ արասցես զպատարագն ի վերայ սեղանոյն, եւ անդ յիշեսցես թէ եղբայրն քո ունի խէթ, թո՛ղ զպատարագն քո ի վերայ սեղանոյն, ե՛րթ հաշտեա ընդ եղբօր քում, եւ ապա մատո՛ զպատարագն։
       Արդ` կաթողիկոսն Ախթամարայ ո՛չ միայն զմի խէթ, այլ բազում զանէծս կաթուղիկոսաց Լուսաւորչին եւ ոչ նոքա, այլ յինքենէն ապստամբեալ ի նոցանէ, եւ ոչ հաշտի ընդ նոսա եւ ընդունի թողութիւն. ապա յայտ է զի անիծեալ է կապանօք կաթուղիկոսացն, եւ ոչ միայն ի կաթուղիկոսացն, այլեւ ի Սրբոյն Լուսաւորչէն եւ ի սրբոց առաքելոցն եւ նոցին ի Քրիստոսէ. զի Քրիստոս ետ իշխանութիւն իւր առաքելոցն, եւ առաքեալքն` հայրապետացն, եւ հայրապետքն` սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի. եւ նոքա յաջորդեցին զմիմեանս միջնորդութեամբն Քրիստոսի։ Ապա յայտ եղեւ, զի որ հակառակ եղեւ կաթուղիկոսի մեծին, հակառա՛կ է սուրբ Լուսաւորչին եւ ամենայն հայրապետացն եւ առաքելոցն Քրիստոսի։
      
       Տեսցուք զերրորդ Գլուխն, զի կապ անիծից նոցա հասանէ յամենայն հնազանդեալսն նորա։
       Գիտելի է, զի ամենայն գլխաւոր առաջնորդաց մեղք եւ արդարութիւն, որ է անէծք եւ օրհնութիւն, հասանէ յամենայն հնազանդեալսն նորա եւ ի հետեւողսն. եւ այս յայտ է ի վեց իրաց։
       Առաջինն, որպէս ասէ Աստուած ի ձեռն Ամովսայ մարգարէին. հատուցանեմ զմեղս հարց առ որդիս յերիս եւ ի չորս ազգս. զի թէ հարքն մեղաւորք լինէին եւ որդիքն` արդարք, ո՛չ հատուցանէ յերիս եւ ի չորս ազգս, այլ ներէ նոցա. ապա թէեւ որդիք ընդ մեղաւոր հարցն զնոյն մեղս գործեն, հատուցանէ նոցա զամենայն նախնեացն չարիս յորդիս եւ ի թոռունս նոցա, որպէս յայտ է ի յԱմօրհացիսն, որոց չեւ էր լցեալ մեղք նոցա, ասէ Գիր. ապա յետ երեք հարիւր ամի սատակեցան ի ձեռն Յեսու Նաւեայ որդւոյ. այսինքն` զմեղսն առաջին ապստամբ կաթուղիկոսն հասուցանէ ի վերջինսն, եթէ ո՛չ զղջանան եւ ապաշխարեն ի թողութիւն։
       Երկրորդ` յա՛յտ է ի նախահայրն Ադամ, որ մեղանչական եղեւ, եւ մեղք եւ մահ եւ անէծք եւ ամենայն դատապարտութիւն նորա եհաս յամենայն ծնունդս նորա մինչեւ ի կատարած աշխարհի. եւ այս վասն այն, զի ի մեղաւոր ծնողէն մեղաւոր ծնաք. այսինքն թէ հոգեւոր ծնողն մեղաւոր լինի, մեղք եւ չարիք եւ ամօթ նորա հասանէ յամենայն ծնունդս նորա։
       Երրորդ ` յայտ է յամենայն հերձուածողս եւ ի Նեստոր. յորժամ հայրապետացն Եփեսոսի նզովս ընկալաւ վասն չարութեան իւրոյ եւ աքսորեցաւ յեկեղեցւոյ եւ եկն փախստական յԱսորիս, եւ պատրելով զնոսա, եղեւ նոցա կաթողիկոս, զանէծսն իւր սփռեաց յազգն Ասորոց. զի որպէս հերձուածողքն Նեստորի հնազանդեցան եւ կցորդեցան, նոյնպէս եւ անիծիցն կցորդ եղեւ ազգն այն։
       Չորրորդ` է յայտ յօրինակաց, որպէս դառնութիւն կամ չարութիւն արմատոյն ի բոլոր ծառն եւ ի ստեղունսն տարածի, այսպէս եւ հոգեւոր արմատ, որ է կաթողիկոսն, ազգին եւ եպիսկոպոսն` վիճակին. նոցա դառնութիւն, այսինքն վատթարութիւն գործոյն եւ անէծք դատապարտութեան յամենայն հնազանդեալս հասանէ, այսինքն` յեկեղեցականս եւ ի ժողովրդականս։
       Հինգերորդ` դարձեալ յօրինակաց. որպէս ցաւ գլխոյն կամ առողջութիւն յամենայն անդամս տարածի , այսինքն` գլուխ է հոգեւոր առաջնորդն, նորա ցաւք մեղացն յամենայն հեստեալս նորա տարածեաց. որպէս եւ շնորհք եւ սրբութիւն առաջնորդին ի ժողովուրդն հասանի, ըստ այնմ, որպէս իւղ զի իջանէ ի գլուխն եւ ի մօրուսն Ահարօնի։ Իւղ կոչէ զշնորհն Աստուծոյ, գլուխ` զկաթողիկոսն, մօրուս` քահանայքն, եւ գրապան եւ զգեստ` ամենայն ժողովուրդն։ Արդ` շնորհն Աստուծոյ իջանէ նախ ի կաթուղիկոսն եւ ի նմանէ` յեպիսկոպոսն, եւ ի նմանէ` ի քահանայն, եւ ի նմանէ` ի ժողովուրդն եւ բարեկարգէ զնոսա ։
       Վեցերորդ` յայտնի է ի բանս ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, որ եղեւ մեզ գլուխ եւ երկրորդ Ադամ, եւ զի բնութիւնս մեր զգեցեալ, շնորհս եւ զօրհնութիւնս ետ եւ մարմնովն գործեաց զսրբութիւն եւ զարդարութիւն, եւ այնպէս զառաջին անէծքն Ադամայ` յօրհնութիւնս փոխեաց ի մեզ, ըստ այնմ, որ օրհնեաց զմեզ ամենայն հոգեւոր օրհնութիւնս յերկնաւորս ի Քրիստոս, որ եւ արդարացաք ձրի շնորհօք նորա։ Արդ` փոխանորդ Քրիստոսի կաթուղիկոսն է թէ սրբութեամբ եւ թէ օրհնութեամբ, եւ զօրհնութիւն եւ զսրբութիւն շնորհացն Քրիստոսի յեկեղեցիս լնու։ Յայտ ուրեմն է, յորժամ կաթուղիկոսն մեղաւոր եւ ընդ անիծիւք լինի, զմեղս եւ զանէծս սփռէ ի հնազանդեալս, որպէս է այժմ անուանեալ կաթուղիկոսն Ախթամարայ։ Այս գլուխն է երրորդ, զորոյ ասացի։
      
       Տեսցուք զՉորրորդ գլուխն թէ զի՞նչ է օրինակ նոցա։
       Ասեմք թէ բազում իրաց օրինակ ունի կաթուղիկոսն Ախթամարայ, այլ ես ասեմ տասն կերպիւ, ի ներքուստ ի վեր յանշնչից սկսեալ։
       Առաջին` որպէս դրամ որ ղալպ լինի, թէպէտ եւ ունի սպիտակ գոյն, սակայն երեք իրք պակաս է նմա, ա. զի քամ է յայեարն, բ. զի ծածկեալ պղինձ է. գ. զի օտար զարպ է . նոյնպէս եւ Ախթամարայ կաթողիկոսն կոչի, եւ ունի զձեւ նորա. այլ նախ` զի թերակատար է, բ. զի պղինձ է, գ. զի չունի զպատկեր եւ զգիր կաթուղիկոսին. վասնորոյ որք ճշմարիտ ճանաչողք են, խոտեն զնա, եւ տգէտքն ընտրեն եւ խաբին ի նմանէ։
       Երկրորդ` նման են փայտից, որ մէջն փուտ ունի, թէպէտ կանաչ է տերեւն, այլ ինքն ո՛չ ծաղկի եւ ո՛չ պտղաբերի եւ ոչ ի շինուածս է պիտանի, այսպէս եւ նա թէպէտ կաթուղիկոս ձեւանայ, այլ զիշխանութիւն ի ներքս ի հոգին ոչ ունի եւ խղճիւն իւր փտեալ է, ո՛չ աստ ի յեկեղեցիս ծաղկի եւ պտղաբերի գործով եւ ո՛չ անդ ի շինուածն երկնաւոր է պիտանի, մանաւանդ որպէս թզենի անպտուղ, զոր անէծ Տէրն։
       Երրորդ` նման է տնենի հաւոյ թռչնոյ, թէպէտ ունի զթեւս եւ փետրալից է, այլ զօրութիւն ոչ ունի թռչելոյ, մանաւանդ զի ոչ ունի հրաման, ոչ կարէ թռչիլ. այսպէս կաթողիկոսն Ախթամարայ ստացեալ է զանունս եւ զվիճակս, այլ իշխանութիւն ի ներքս ի հոգին եւ զհրամանս ի սբ. Լուսաւորչէն եւ ի Քրիստոսէ ո՛չ ունի. վասն այն ոչ է ճշմարիտ կաթուղիկոս, եւ ոչ կարէ թռչիլ յերկինս ի կարգ կաթուղիկոսաց։
       Չորրորդ ` նման է պատկերի մարդոյ գրեալ ի յորմս կամ խրճիթն այն որով խաղս առնեն. զի թէպէտ սոքա ունին զձեւ մարդոյ, այլ ո՛չ են կենդանիք եւ ոչ բանաւոր, եւ այլ որ սահմանն է ճշմարիտ մարդոյ, որպէս եւ նա ունի զձեւ մեծութեան եւ փառաց կաթուղիկոսի, այլ ոչ ունի սահման, որ է էութիւն ճշմարիտ կաթուղիկոսին, այլ բռնութեամբ եւ խաբէութեամբ խաբէ զտգէտս ոմանս եւ զհետ իւր մոլորեցուցանէ։
       Հինգերորդ` նման է ի մէջ աշակերտացն Տեառն` Յուդայի . զի թէպէտ ի կարգս աշակերտաց էր եւ առաքեալ կոչեցաւ, այլ վասն արծաթասիրութեան եւ ագահութեան որոշեցաւ ի Տեառնէ իւրմէ, նոյնպէս եւ կաթուղիկոսն Ախթամարայ թէպէտ յառաջ արքեպիսկոպոս էր կոչեցեալ, այլ վասն փառաց եւ ագահութեան որոշեցաւ ի սուրբ եկեղեցւոյն եւ եղեւ մատնիչ յայլազգիս, եւ զհաւատս պատառեաց, փողով վաճառեաց զեօթն խորհուրդս եկեղեցւոյն, մանաւանդ որպէս Սիմոն կախարդն, որ կամեցաւ արծաթով ստանալ զշնորհս Աստուծոյ եւ անիծաւ ի Պետրոս առաքելոյն, նոյնպէս եւ նա կաշառօք յայլազգեաց կամի ստանալ զիշխանութիւն։ Վասն սոցա ասէ մարգարէն, խոտեսցին այնոքիկ, որք ընտրեալ են արծաթով։
       Վեցերորդ` ըստ կարգի ի վեր ընթանայ բանս, նման է նա Բեթելայ, որ Տուն Աստուծոյ կոչի, զի Ռոբովամ որդին Նաբաթայ ճեղքեաց զթագաւորութիւն Յուդայի ի Սամարիա, եւ արար հակառակ Տաճարին Աստուծոյ տաճար, որ ի Բեթել կանգնեաց սեղան եւ զոհս, զի մի՛ երթիցէ ժողովուրդն Աստուծոյ յԵրուսաղէմ ի Տաճարն սուրբ։ Այսպէս եւ առաջին ապստամբն Դաւիթ եպիսկոպոս ոմն ճեղքեաց զմի հաւատս մերոյ հովուին Քրիստոսի, եւ որոշեցաւ ի սուրբ կաթուղիկոսէն եւ նստաւ հակառակ կաթուղիկոս յաթոռ, եւ օրհնէ սուտ մեռօն եւ ձեռնադրէ եպիսկոպոս եւ քահանայ, որ ո՛չ ունի հրաման ի Տեառնէ եւ ո՛չ ի սուրբ Լուսաւորչէն։
       Եօթներորդ` նման է Կորխեանց, նա եւ Դադանայ, որք յանապատի հակառակ կացին Մովսիսի եւ Ահարօնի, եւ արարին իւրեանց ՃԾ. բուրվառս եւ կամէին յափշտակել զիշխանութիւն նոցա, վասնորոյ հրամայեաց Մովսէս եւ բացաւ երկիր եւ եկուլ զԴադան եւ ծածկեաց զԱբիրոն եւ ի բանակս նոցա հուր վառեցաւ եւ ժողովս եւ կորոյս զնոսա։ Վասն զի Դադան իշխանութեանն Մովսէսի հակառակեցաւ որ էր երկրաւոր. վասնորոյ յերկրէ պատժեցաւ, իսկ Աբիրոն Ահարոնի հակառակեցաւ, որ էր քահանայ երկնաւոր, վասնորոյ յերկնից հուր էջ եւ կորոյս յօրինակ մեղաւորաց, որք մարմնով աստ պատուհասին եւ հոգւով անդ զտոչորումն հրոյն ընկալցին։
       Ութերորդ` նման է նա դարձեալ մետասան ցեղին յանապատին, որ արարին գաւազան իւրեանց եւ կամէին յափշտակել զիշխանութիւն ի նմանէ, վասնորոյ Մովսէս համոզեաց զհակառակութիւն նոցա, եւ կապեաց զմետասան գաւազանս նոցա եւ զԱհարոնին ի միասին զնոսա ի խորանի վկայութեան եւ զգիշերն աղօթեցին առ Աստուած, եւ յորժամ արտաքս բերին, միայն Ահարոնի գաւազանն էր ծաղկեալ եւ ընկոյզ բերեալ, եւ ամօթ եղեն հակառակողքն, որք չունէին զնշան ընտրութեանն Աստուծոյ. այսպէս բազումք հակառակեցան սուրբ կաթուղիկոսին մեծի եւ յետոյ ամօթով եղեն, զի ոմանք մարմնով պատժեցան եւ ոմանք զղջացան եւ հնազանդեցան, եւ ոմանք ի վիճակաց եւ ի փառաց նուազեցան, որպէս այժմ կաթուղիկոսն Ախթամարայ։ Իսկ աթոռն սուրբ Լուսաւորչին ընտրութեամբն Աստուծոյ միշտ մնայ ի փառս եւ ի պատիւս հոգեւորս եւ մարմնաւորս աննուազելի։
       Իններորդ` նման է նա հրաժարեցուցեալ փայտին գիտութեան ի մէջ դրախտին, զոր պատուիրեաց Ադամայ մի՛ ուտել ի նմանէ, զի մահու մեռանիցիս ասէ, եւ նա կերեալ անկաւ ի փառաց եւ մահացաւ , ոչ թէ պտուղն բնութեամբն էր մահացու, այլ զի անհնազանդ եղեւ Աստուծոյ բանին, այսպէս եւ կաթուղիկոսն Ախթամարայ ի պատրանաց չարին եւ ի պատճառս ագահութեան եւ փառաց մարդկան, անհնազանդ եղեւ կանոնաց սուրբ Լուսաւորչին եւ մահացաւ հոգւով, ո՛չ թէ կաթողիկոսութիւնն չար է, այլ զի էանց զհրամանս Աստուծոյ հակառակութեամբ գլխոյն իւրոյ. զի ո՛չ ուստեք է իշխանութիւն եթէ ոչ յաստուծոյ. եւ որ իշխանին է հակառակ, Աստուծոյ հրամանին է հակառակ. այսպէս կենաց ծառ է կաթուղիկոսն տնկեալ ի մէջ դրախտին եկեղեցւոյ, եւ որք հնազանդին նմա զկեանս յաւիտենից վայելեն։
       Տասներորդ` նման է նա սատանայի, որ հակառակ եկաց Աստուծոյ աստուածանալ կամելով դնել զաթոռն յամպս եւ լինել հաւասար բարձրելոյն, վասնորոյ անկաւ ի փառացն զոր ունէր եւ փոխանակ հրեշտակի հրեղէն վիշապ կոչեցաւ, որ չորրորդ մասն աստեղաց ընդ իւր քարշեաց, այսինքն զբազմութիւնս դիւացն որ հնազանդեցան նմա եւ կորեան։
       Այսպէս եւ կաթուղիկոսն Ախթամարայ եդ զաթոռն հակառակ կաթողիկոսին մեծի յորմէ իշխանութիւն ունէր ինքն, ապստամբեցաւ եւ զբազումս ընդ իւր քարշեաց եւ ընկէց ի սուրբ հօտէն Լուսաւորչին։ Եւ որպէս սատանայ յետ անկման անզեղջ մնաց, նոյնպէս եւ աթոռն այն ի չարիս անհնազանդութեան իւրոյ անզեղջ մնացին, եւ ընդ նոսա անզեղջ դատաստան ընկալցին, եւ մի՛ ոք կարծիցէ թէ ես զնոսա դատապարտիցեմ, ո՛չ, այլ ես զնոցա դատապարտութիւնն յայտնեմ զոր ինքեանք կամօք իւրեանց ածին ի վերայ ինքեանց, որպէս մահակն քար եթէ արծաթ է, եթէ ըստակ եւ եթէ ղալպ զնոյն ցուցանէ եւ յայտնէ։ Եթէ ոք ասիցէ թէ Տէրն հրամայէ սիրեցէ՛ք զթշնամիս ձեր եւ բարի արարէք ատելեաց ձերոց, ասեմք թէ Տէրն հրամայէ սիրել զիւր մարմնոյ թշնամին եւ ո՛չ զեկեղեցւոյ, եւ բարի առնել իւր ատելեաց եւ ո՛չ Աստուծոյ. այլ նա ոչ եթէ ինձ թշնամի ըստ մարմնոյ, այլ ըստ հոգւոյ, զոր չէ՛ պարտ սիրել, եւ ոչ ինձ միայն, այլ բոլոր եկեղեցւոյ եւ ազգիս հայոց հոգւոյ կորուսիչ եւ մարմնոյ նախատիչ եղեալ. զի մարգարէն ասէ. զատելիս քո ատեցի Տէր։
       Այսքան չորս գլուխ թէ զի՞նչ իրաց օրինակ են նոքա։
      
       Իսկ հինգերորդն, զի թէ ասիցէ ոք թէ ո՞րպէս կարեմք ազատիլ մեք։
       Ասեմք առ այս, թէ նախ պարտ է զմեծութիւն չարեացն իմանալ եւ ի խղճմտանս իւր դատել, եւ այնպիսին ապա կարէ ազատիլ, որպէս այն որ զցաւ մարմնոյն ճանաչէ նա զբժշկութիւն խնդրէ։ Արդ` մեծութիւն մեղացս այս նախ անհնազանդութիւն է եկեղեցւոյ եւ որոշումն ի կենաց. երկրորդ` ի նզովս անկանիլ նոցա եւ ընդ դատապարտութեամբ արգելիլ սուրբ առաջնորդաց, որպէս ցուցաւ ի վերոյ։ Այլ դու որ խնդրես ազատիլ, ոչ է պիտոյ քեզ ընդ ծով անցանել կամ յերկիր հեռի գնալ, կամ բազում ինչս ծախել, որ դժուարին է, որ զճրագ մարմնոյ ի լուսաւորութիւն ունի եւ կամի զհոգին իւր փրկել, որպէս ասէ առաքեալն, սրտիւ հաւատալն արդարութիւն եւ բերանով խոստովանիլ զփրկութիւն գործէ. եւ Յակոբոս ասէ. խոստովան լերուք միմեանց զմեղս զի արդարասջիք. զի արդարեւ մարգարէն ասէ, ասա՛ դու նախ զանօրէնութիւնս քո զի արդարասցիս, եւ Յովհաննէս թէ ո՞ եցոյց ձեզ փախչիլ ի բարկութենէ որ գալոցն է, արարէք այսուհետեւ պտուղ ապաշխարութեան. այսինքն թէ նախ խոստովանիլ եւ ապա ըստ մեղաց չափու զարդարութիւն գործել, եւ այն է խոստովանիլ, զի ի մեղացն զոր ունիմք առ մեզ, զղջանամք եւ հրաժարիմք եւ զբարին, որ պակասէ ի մեզ, բերեմք եւ գործեմք։
       Արդ` այն որ անուանեալն կաթողիկոսն եւ եպիսկոպոսք ձեր, նախ պարտ է զի հնազանդեսցին սուրբ աթոռոյն Էջմիածնի կաթուղիկոսին, որ գլուխ է ամենայն հայոց. երկրորդ` զի առցէ ի նմանէ զօրհնութիւն եւ զսուրբ մեռոնն եւ բաշխէ ի ժողովուրդն իւր, եւ փոխանակ այլազգեաց` իւր առաջնորդին հնազանդեսցի եւ զիշխանութիւն ի նմանէ առցէ եւ ո՛չ ի բռնաւորաց, եւ փոխանակ սուտ մեռոնին, զճշմարիտ մեռոնն առցէ եւ տացէ ձեզ։ Այս նոցա որ կաթողիկոս եւ եպիսկոպոս են անուանեալ։ Իսկ ձեր քահանայից եւ ժողովրդոց, ի կարճոյ, նախ` պարտ է խնդրել ճշմարիտ կաթողիկոսն եւ եպիսկոպոսն, եւ երկրորդ` երթալ առնուլ ի նոցանէ զճշմարիտ մեռոնն, եւ ընդունիլ զօրհնութիւն եւ ազատիլ յանիծից եւ ի կապից։
       Եւ եթէ ոք ասիցէ երկնչիմք յայս կաթողիկոսէ թէ անիծանէ. ասեմք նախ` ըստ մարգարէին, անդ երկիցեն զերկիւղ, ուր ոչ իցէ երկիւղ. յայն ճշմարիտ կաթողիկոսաց, որ փոխանորդ են Քրիստոսի եւ կարգեալ ի սուրբ Լուսաւորչէն, այսքան ժամանակս անիծանեն զքեզ եւ դու ոչ երկնչիս, ի սուտ կաթուղիկոսէն զիա՞րդ երկնչիս։ Երկրորդ` ես կամիմ զի անէծս քո յօրհնութիւն փոխեմ, եւ ոչ թէ անէծս տալ, երրորդ` այլեւս յայտնի է թէ թանձր ես մտօք. այն որ անիծեալն է յիւր կաթողիկոսէն, ո՛չ է քո անիծող եւ ո՛չ օրհնող. զի անիծեալն ո՞րպէս օրհնէ կամ անիծանէ. չորրորդ` նա որ ելանէ արտաքս եկեղեցւոյն յայտնի շնութեամբ եւ սպանութեամբ, զի՞նչ անիծանէ զքեզ թէ զիս սուրբ եւ արդար, ասա, եմ արժանաւոր. եւ դարձեալ` որ յանիծից նորա երկնչիս, յաստուածային բերանոյն վասն է՞ր ոչ երկնչիս, որ անիծանէ ասելով. վա՜յ որ ասէ զչարն բարի եւ զբարին չար, որպէս ցուցաւ ի սկիզբն թղթոյս, եւ թէ ոք ասէ, երկնչիմ ի նմանէ զի այլազգեաց մատնէ, ասեմք առ այս թէ ատեցեր դու զայնոսիկ որք պահեն զերկիւղ ի սնոտիս. դարձեալ` Քրիստոս ասէ. մի՛ երկնչիք յայնցանէ որք զմարմին սպանանեն եւ զհոգին` ոչ, եւ այլն. եւ դարձեալ` զոր ասես, երկիւղդ այդ փառք է քեզ եւ պսակ, զի որ վասն ճըշմարտութեան նախատիս եւ չարչարիս, մեծ պսակ առնուս ի Քրիստոսէ. եւ դարձեալ` յայտնի այն որ եպիսկոպոս է մերձ է նմա, որպէս Բարթուղիմէոսին եւ Վարագայն եւ Հոգեվանիցն, ոչ երկնչին ի սնոտի երկիւղէ նորա, եւ դու արդ երկնչիս թէ Լուսաւորչին հնազանդիս եւ կանոնաց սուրբ հարցն առաջնոց։
      
       Վեցերորդ գլուխ, թէ զի՞նչ է շահ օգտութեան։
       Ասեմք առ այս, եթէ ըստ մարմնոյ շահ եւ օգտութիւն սակաւ ինչ լինի, կամ բնաւ ոչ, այլ հոգեւոր օգտութիւն բազում է, որ միտս ունի եւ ճանաչել կարէ։
       Նախ եւ առաջին, զի զծանրութիւն անիծիցն թեթեւացուցանէ եւ ի խղճմտանաց իւրոց ազատի, եւ այս` քան զամենայն շահ եւ օգտութիւն աշխարհի առաւել է մեզ։
       Երկրորդ` զի նախատինս ամենայն ազգաց քրիստոնէից բառնալ ի մէնջ, որ բամբասեն զմեզ եւ նախատեն, եթէ մոլորեալք են եւ անհնազանդ եւ գլխոյն իւրեանց, եւ որպէս մարմին երկու գլխի եւ կինն երկու արանց բաժանեալք են ի մի հաւատոց եւ պատառեալք ի հաւատոց. այլ դուք զհնազանդութեան պարգեւն ընդունիք եւ զմիութիւն ի գլուխն Քրիստոս եւ ի սուրբ Լուսաւորիչն։
       Երրորդ շահ եւ օգուտ, զի դուք սիրողք լինիք ճշմարտութեանն գիտել զի մինչեւ ցայժմ ամենայն ինչ սուտ էր ձեզ, այժմ ճշմարտութիւնն փոխի առ ձեզ. այսինքն` ճշմարիտ քահանայութիւն, ճշմարիտ մեռոն, ճշմարիտ մկրտութիւն, պսակ, թաղումն, եւ այլ ամենայն։ Իսկ ճշմարտութիւն Աստուած է, ճշմարտութեան սիրողն աստուածասէր, այլ սուտն սատանայ է եւ սիրող նորա։
       Չորրորդ օգտութիւն եւ գերագոյն քան զամենայն, զի ոչ միայն կենդանիքս ազատիմք ի խղճէ մտացս մերոց, այլեւ զմեռելոց հոգիսն ազատեմք ի դատապարտութենէ անիծից . զի թէպէտ բարեգործ լինին արդարացեալ հոգիք, այլ անէծք կապանացն որ ի վերայ նոցա կայ միշտ, չարչարէ զնոսա եւ չտայ թոյլ վերանալ յերկինս. զի որ յերկրի կապեալ են եւ յերկինս կապին, որպէս ցուցաւ ի վերոյ։
       Արդ ` յորժամ մեք կենդանիքս եւ քահանայքս հնազանդիմք սուրբ կաթողիկոսին մերոյ, յայնժամ արձակէ զմեզ եւ զննջեցեալսն մեր ի կապանաց անիծից. զի այնպէս մեծ է իշխանութիւն ճշմարիտ քահանայապետին որ ի կենդանիս եւ ի մեռեալս իշխէ, զարձակեալն կապէ եւ զկապեալն արձակէ յորժամ զղջանամք մեք։
       Եւ դարձեալ` որպէս պատարագն սուրբ փրկութիւն է կենդանեաց եւ մեռելոց, նոյնպէս եւ սուրբ աղօթք քահանային օգտութիւն է կենդանեաց եւ մեռելոց։ Եւ աւա՜ղ եւ եղո՜ւկ ասեմ հազար բերան, նախ ինձ եւ ապա տգէտ եւ անհաւան ազգիս մերոյ, զի վասն նախանձու եւ անհնազանդութեան, ոչ միայն զմեզ զրկեմք ի շնորհացն Քրիստոսի, այլեւ զննջեցեալս ի հողի կցորդ առնեմք չարեաց մեղաց. եւ դարձեալ` որպէս Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս մարդեղութեամբ իւրով եւ սուրբ չարչարանօք ի յԱդամայ հետէ զայնքան բազմութիւն մեռելոց հոգւոց զկապ անիծիցն եբարձ եւ յօրհնութիւն փոխեաց եւ ազատեաց, այսպէս եւ որք հնազանդին սուրբ Լուսաւորչին առաջնորդաց. եթէ քահանայ` զհոգիս ժողովրդեան իւրոյ, եւ թէ աշխարհական` զհոգիս ազգականաց իւրոց, եթէ եպիսկոպոս կամ կաթողիկոս զհոգիս բոլոր ամենայն վիճակի իւրոյ ազատէ ի կապից անիծից։
       Արդ` այս չորեքին շահ եւ օգուտս լինի ի հնազանդութիւնս մեր ի կենդանիս եւ ի մեռեալս, եւ դու նման լինիս Քրիստոսի, որ հնազանդութեամբ քո փրկեցեր զայնքան ամաց բազմութիւն ննջեցելոցն եւ ի հանգիստ քո փոխեցեր զնոսա հոգւով, որպէս եւ դու հանգիստ ի խղճէ մտաց քոց։
       Իսկ եօթներորդ գլուխն գիտելի է. զի ի վաղ ժամանակաց յանդիմանութիւն թիւրութեան եւ որոշման այսմ կողմանց երկրի տնկեալ եւ սերմանեալ էր ի սրտի մերում, եւ խափանեալ լինէր յայտնի առնել ի բազում պատճառաց. այլ յորժամ ի հրաւիրմանէ Հոգւոյն հանդիպեցաք (=1408/9) յերկիրս Քաջբերունեաց, զերկիրն հոգեւոր ծննդեանս, ոչ կամեցաք ծածկելով վիժել եւ կորուսանել, այլ յայտնի ցուցանել եւ գրել վասն չորս պատճառի։
       Նախ եւ առաջին պատճառ վասն տեսլեան գիշերոյ. յորժամ ի պարտիզի ուրեք խօսեցաք առ եղբարս եւ աշակերտակիցս մեր վասն որոշման եւ դատապարտութեան այսմ կաթուղիկոսի, ասացին ոմանք զայս ինչ կամ զայն. այլ յետ առաւօտուն ժամու, յորժամ զառանձնականն սաղմոսէին, ես նիրհէի ի ծանրութենէ քնոյն եւ տեսի երեք արս եկեալ առ դուրս եկեղեցւոյն, որպէս Ղազարոս ի գերեզմանէն պատանօք իւրեանց, կապեալ ոտիւք եւ ձեռօք, եւ կացին մերձ ինձ, եւ հարցանեմ թէ ո՞վ էք դուք. եւ ասեն նոքա. մեք եմք Եղիա, Եղիշէ եւ Եղիազար. այսպէս ոչ կարէի ստուգել զանուանս, վասն զի մերձ են ի Ղազարու յարութիւնն, զոր ընթերցաք դասիւ, ի մտիս տրամադրեալ լինէր. եւ ասեմ զի՞նչ խնդրէք, եւ նոքա ասեն, մեք եմք առաջնորդք Ախթամարայ եւ խնդրեմք ի քէն զոր ինչ խորհեցար յերէկ մի՛ յապաղեր եւ մի՛ մոռանար, այլ` վասն սիրոյն Քրիստոսի եւ վասն քոյ հոգւոյն արձակել տուր զմեզ ի կապանաց անիծիցն որ ի վերայ մեր, եւ զայս ինձ նոքա գրել ուսուցին զոր ի վերոյ գրեցի, եթէ հարց դու զկորստական առաջնորդն մեր եթէ ի հայոց կաթողիկոսէն զանէծս ընկալար եւ հակառակեցար նմա, յումմէ՞ զօրհնութիւնն առեր կամ համարձակեցար. զի ո՛չ ի Յունաց օրհնեցար եւ ո՛չ որպէս Կիւրիոն ի Վրաց առաջնորդէն, եւ ո՛չ ի Ֆռանկաց, եւ ո՛չ յայլ ինչ ազգաց։ Եւ յորժամ զարթեայ ի տեսլենէն զահի հարեալ էի, եւ սոսկայր ոսկերք իմ եւ ետու փառս Աստուծոյ. եւ յետ սակաւ աւուրց պատմեցի զայս եղբարցս, եւ այս եղեւ առաջին պատճառս գրելոյ զթուղթն։
       Երկրորդ` եթէ զի կոչեցայ անուամբ վարդապետ եթէ ի կամաց իմոց, եթէ հրաւիրակացն, եւ հարկ է՛ ի վերայ իմ առանց ակնառութեան եւ երկիւղի քարոզել զճշմարտութիւն ըստ այնմ. խօսէի զվկայութիւնս քոյ առաջի թագաւորաց։ Արդ` եթէ պարտ է այլազգեացն քարոզել, եւս առաւել ազգին իմոյ եւ քրիստոնէից։ Եթէ լաւ է ոգի մի ապրեցուցանել, ո՞րչափ եւս առաւել բազում ոգիս բարի է։ Ես որոյ հոգին անձին կալայ, խորհեցայ եւ խօսեցայ եւ թուղթս գրեցի վասն հեռաւորաց։
       Երրորդ պատճառ եւ խղճիւ դատեցայ վասն ծնողաց իմոց հայրենեաց. թէպէտ ի մարց Արարատեան գաւառէ, այլ ի հաւուց եւ ի հարց Քաջբերունի քաղաքէ. եւ նոքա եղեալ են ակամայ հաւան որոշման Ախթամարայ, զոր խնդրեմք ձեօք հանդերձ ի հաշտարար Տեառնէ, զի հաշտեսցի ընդ նոսա սիրով եւ զամենայն ձեռագիրս յանցանաց ջնջեսցէ, զոր ի գործոց իւրեանց եւ զոր յայլոց պատճառանաց, ամէն։
       Չորրորդ պատճառ եւ վեհագոյն, զի տեսի զերկիրս այս բարգաւաճեալ ուղղափառ հաւատով եւ բարի գործովք, մանաւանդ զքահանայս որ ի վանորայս, զծերս եւ զտղայս, սրբութեամբ սնեալ եւ ի ճգնութիւնս վարժեալ, եւ ի պահս եւ յաղօթս, ի կուսութիւն, ի տքնութիւն գիշերոյ, յոտնկալութիւն, յուսումնասիրութիւն, եւ ամենայն տեսականաւ զարդարեալ առաքինութեամբ եւ հոգատար սիրով, եւ զի զպակասն լցցեն որպէս ինչ զմարգարիտ կամ ակն ինչ պատուական, որ ունիցի սակաւ ինչ բեկ կամ աղտեղութիւն, արուեստաւորն այնմ գործոյ ջանք եդեալ սրբէ զնա. այսպէս եւ ես կամեցայ զի մի՛ անհնազանդութեամբն իւրեանց կորուսցեն զայն ամենայն բարութիւնս հոգւոց իւրեանց։ Եւ երկու ինչ է դիտումն. նախ` զի հնազանդեսցին ճշմարիտ եւ սրբոյ Գլխոյն եւ հօրն իւրեանց, եւ արտաքոյ կորստեան եղիցի, եւ հնազանդքն արտաքոյ նորին եղիցի, զի գիւտն է արտաքոյ կորստեան, որպէս լոյսն արտաքոյ խաւարին. երկրորդ` զի յանիծից կապանացն ազատեսցին օրհնութեամբ սուրբ հարց. զի ոչ ոք կարէ ազատել զինքն ի մեղաց, այլ որ կապեաց զնա, արձակէ, որպէս ցուցաւ ի վերոյ։
       Եւ եթէ ոք ասիցէ, յառաջագոյն բազում առաջնորդք եւ վարդապետք գոյին առ մեզ, եւ նոքա ընդէ՞ր ոչ անարգեցին եւ ուղղեցին զմեզ եթէ թիւր էաք։ Ասեմք առ այս, եթէ էին ճշմարիտ բանիբուն եւ ուղղափառ վարդապետք ի կողմանս այս, ուսեալք ի ճշմարիտ վարդապետաց, եւ ուսուցիչ զգիտութիւն ուղղափառ հաւատոյ եւ վարուց սրբութեան, որոց յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի. իսկ վասն այսմ որոշեալ կաթողիկոսացս ո՛չ գիտէին զվնաս իրին եւ զմեծութիւն չարին, եւ ոչ թէ անփոյթ արարին խրատել զնա. եւ ոչ թէ վասն երեսաց ակն առին մերձաւոր եւ ծանօթս լինել, այլ յաղագս երեք պատճառի, որպէս կարծեմ ես. նախ` զի լսէին զթիւրութիւն դառնութեան, որ եմուտ յետոյ ի Սիս, հաւանել երկաբնակաց աղանդոյ ագահելով ի պաքն ձուկ ուտել եւ գինի ըմպել, եւ զկարգ եկեղեցւոյն փոխել յայլսն։ Երկրորդ պատճառ, յորժամ նուիրակք նոցա գային յարեւելս, լի՛ ամենայն ծուլութեամբ եւ պղերգութեամբ, շուայտութեամբ եւ արբեցութեամբ, սնապարծ եւ փառամոլ, եւ այլ բազում ինչ, նա պատճառ գայթակղութեան լինէին եւ ոչ շինութեան։ Երրորդ պատճառ, զի եւ ի մեր ժամանակիս տեսանեմք որ երկու եպիսկոպոս ի վերայ միոյ վիճակի գան, վերջինն զառաջնոյն հնազանդելսն նզովէ եւ առաջինն` զվերջնոյն, եւ յայսմանէ կռիւք եւ խռովութիւնք, եւ յայլազգիս անկումն, չարախօսութիւն, սպանութիւն, եւ այլ բազում թիւրութիւն. յորժամ զայսպիսին տեսանէին սուրբ հարքն վարդապետք եւ իմաստունք առաջին, թոյլ տային կաթողիկոսաց, նախ` Ախթամարայ, որիշ լինել. զոր եւ րաբունապետն մեր եւ երկրորդ Լուսաւորիչն Հայոց Յովհան Որոտնեցի. վասն այն վերոյասացեալ երկիցս թուղթս գրեցի սուրբ աթոռոյն` մեղադրանաց. առ Տէր Կոստանդին , եւ Տէր Կարապետն կամէր փոխել զաթոռն ոչ ի յԱխթամարա, այլ ի յԱղուանս, որ ճշմարիտ Կաթողիկոս է եւ սուրբ աթոռն Գրիգորիսի եւ սրբոյն Ռըստակէսի աջն առ մեզ է եւ Գեղարդն սուրբ, եւ այլ բազում սրբութիւնք։ Այլ յորժամ թուղթ ի նոցանէ չքմեղս լինել եւ ուխտ երդմամբ հաստատել, վասն որոյ անխափան լինէր իրին։ Եւ վասն այսմ կարծեմ թոյլ տալ կաթողիկոսաց առաջնոց լինել կաթողիկոս Ախթամարայ, թէպէտ անպատշաճ էր, այլ այժմ այսպիսի գայթակղութիւնս բարձեալ է ի Սիսոյ եւ ի յԱխթամար փոխեալ. բազում եւս առաւել քան զայս գայթակղութիւն, որպէս գիտակ էք ամենեքեան։ Այսքան եօթն գլուխն։
      
       Եւ արդ, եղբարք, զայս սակաւ բանս խրատու որ գրեմ, ոչ թէ զանձն արգելով իբր զիս փառաւորեմ, զի ես մի եմ ի բազմամեղ ծառայիցն Յիսուսի Քրիստոսի եւ գլուխ մեղաւորաց, զի ո՞ յարիցէ ի վերայ չարեաց ընդ իս, եւ ոչ թէ գերանալիր աչօք զայլոց շիւղս քննել, այլ նախ զի հարկ ի վերայ իմ կայ, վասն վարդապետութեան աստիճանիս, զամենայն ոք խրատել, զի թէ ուսուցանեմ ոչ են ինձ փառք, այլ տնտեսութիւն, եւ վա՜յ է ինձ թէ ոչ ուսուցանեմ, որպէս ասէ առաքեալն։ Երկրորդ` զի զարծաթ բանին Աստուծոյ ի սեղանաւոր սիրտս ձեր արկի, եթէ լսիցէք եթէ ոչ, նա եկեալ դատաւորն պահանջեսցէ ի ձէնջ տոկոսիւք, որպէս հրամայեաց։ Երրորդ` զի ասէ Տէրն իմ, թէ չէր եկեալ եւ խօսեցեալ ո՛չ էր ձեզ մեղք. բայց արդ չի՛ք պատճառ. զնոյն եւ ես ձեզ ասեմ եւ զճշմարիտն ուսուցանեմ. իսկ ի միտ առնուլ եւ պահելն ձերն է եւ ո՛չ իմ։ Չորրորդ պատճառն գրեցի, զի գիտիցէք դուք թէ եպիսկոպոս, քահանայք թէ կաթողիկոս կամ վարդապետ, յորժամ վարքն ուղիղ է, նա անունն ճշմարիտ է. ապա թէ գործքն վատ է եւ ծոյլ, ո՛չ ունի զկարգն եւ ոչ զիշխանութիւն, եւ ոչ զպատիւն ոչ առնու ոչ յԱստուծոյ եւ ոչ ի մարդկանէ. զի յայնժամ սուտ է անունն ի վերայ նորայ, թէ կաթողիկոս ասեմք թէ եպիսկոպոս, թէ քահանայ, թէ վարդապետ, թէ քրիստոնեայ. զոր օրինակ, զմին աղքատ մարդն թէ սուլթան կամ թագաւոր կոչեն, սուտ է, զի չունի իշխանութիւն. եւ դարձեալ, որպէս կօշկակար կոչեմք զայն փոքրիկ կենդանին, որ ի խոտն կու լինի, եւ չէ՛ կօշկակար. նոյնպէս եւ զսարդիոստայն` ոստանկ կոչեն եւ չէ՛ ջուլհակ, այսպէս եւ նա սուտ անուամբ կաթողիկոս եւ եպիսկոպոս կոչի որ չունի զիշխանութիւն։
       Այլ դուք, եղբարք իմ եւ որդիք լուսոյ ի Տէր, ընտրեցէք զարժանն եւ զօգուտն ձեր. զի ես կամիմ զձեզ յանիծից նոցա ի յօրհնութիւն փոխել. զօրհնութիւն Աստուծոյ եւ ամենայն սրբոցն ժառանգէք եթէ կամիք եւ լսէք մեզ, եւ ընկալջիք զօրհնութիւն ի մէնջ. ամէն։ Եւ եթէ ոչ կամիք լսել, դուք գիտէք. զի ես ոչ դատիմ զձեզ. զօգուտն ձեր դուք ընտրեցէք, զի ես յայսմհետէ անպարտ եմ յարենէ ձերմէ։
       Ողջ լերուք ի Տէր, որում փառք յաւիտեանս. ամէն։
      
       Տաթեւացին չի յաջողիր կարգադրել Աղթամարի գործը , կամ թէ բախտը չունենար տեսնել եւ վայելել իր աշխատութեանց արդիւնքը, եւ գործին շարունակութիւնը կը յանձնէ իր աշակերտին, Մեծոփեցի Թովմային։ Տաթեւացին նոր թուղթ մը գրած է այս առթիւ Արճիշոյ, Բերկրոյ եւ Արծկոյ, այդ թուղթը կը գտնուի Վենետիկի Մխիթարեան հարց Մատենադարանի Թիւ Զ. Ոսկեփորիկին մէջ, որմէ Հ. Ս. Էփրիկեան քանի մը կտոր քաղած է (Բզմվպ. 1890, էջ 130-131, հետեւեալ կերպով.
       -«□Եւ տեսեալ զգեղեցիկ կարգդ ձեր եւ զպայծառ քրիստոնէութիւն, յորժ ուրախացաք . բայց վասն անիծից նախնեացն, որ կայ ի վերայ աշխարհացդ, վասն ապստամբութեան առաջնորդաց սուտանուն կաթողիկոսաց, որ ի ծովն Աղթամարայ, յոյժ տրտում կայի եւ խնդրէի ելս գտանել իրացն, զի մի՛ բազմութիւն անմեղ քրիստոնէիցդ ի ներքոյ բանադրանացն մնասցեն։ Եւ մինչ էի յայս աղէտ տարակուսի, հրաման ընկալայ ի տեսլեան, եթէ զոր ինչ խորհեայ ես արա վաղվաղակի, եւ իմ ձեռն արկեալ գրով արձանացուցի. բայց բարիատեացն սատանայ` հանեալ յարուցմունս ի յընտանեաց մերոց եւ յաշակերտաց, նա եւ ի բուն իսկ բռնաւորաց։ Եւ իմ յոյժ տրտում գոլով զի ոչ եղեւ զրաւ մերումս բանի, որպէս եւ ձեզ է յայտնի, այլ ձեռընտուութեամբ հոգւոյն` զսիրելի եւ զձեռնասուն աշակերտդ մեր զվարդապետդ Թովմա, թղթով եւ բանիւ առ մեզ կոչեցի, եւ յոյժ հանդիսիւ եւ բազում եպիսկոպոսաւք եւ բազում վարդապետաւք եւ քահանայիւք, տուաք դմա գաւազան իշխանութեան վարդապետական»□.
       «Կարգեալ կացուցի զդա մեզ երեսփոխան ի վերայ վարդապետաց, եպիսկոպոսաց, քահանայից եւ ամենայն ժողովրդոց. ըստ այնմ` եթէ փոխանակ հարց որդիք եղիցին. եւ ետու դմա հրաման եւ իշխանութիւն, դաս ասել, աշակերտ կարգել եւ զաւրէնս Աստուծոյ անդր ուսուցանել, եւ զթերակատար գործն մեր ի գլուխ եւ յաւարտ հասուցանել։ Ոչ հնազանդիլ Աղթամարայ, եւ ոչ տալ թոյլ այլոց ի հնազանդութիւն նոցին»։
       Դեռ յառաջ կը տանի թուղթը, յանձնելով Արճիշեցւոց, որ սիրով եւ պատուով ընդունին զԹովմա վարդապետը։ Կը յայտնէ նաեւ հրաման տալն Թովմա վարդապետին, որ ով որ զղջումով հնազանդի Հայոց ընդհանուր հայրապետին, կարենայ ազատել ի նզովից, ի ձեռն եւ օրհնութեամբ նոյն վարդապետին, եւ թուղթը կը վերջացնէ օրհնութեամբք»։