Յիշատակարան. Մասն II (1767-1776)

Հեղինակ
ՍԻՄԷՕՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍ ԵՐԵՒԱՆՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Թղթեր, նամակներ, կոնդակներ  
Դիտել
Մեծին Պօլսոյ պատրիարք եւ նուիրակ Զաքարիա վարդապետն եւ գլխաւոր իշխանքն տեղւոյն ըստ խնդրոյ սրբ. վեհին զֆարմանսն հոգացեալ էին եւ յղեալ: Որք էին Դ ֆարմանք մինն էր սրբ. վեհի կաթուղիկոսութեան բէրաթն, մինն էր հաւալայ ֆարմանի որոց իւրաքանչիւրոցն գոյր ԺԵ ԺԵ սուրաթ մինն էր Կարսայ Առաջնորդական ֆարման, Ախլցխայու երկրին եւս ընդ նմա ի նոյն ֆարմանոջն տէրունի արարեալ վասն խնդրոյ սրբ. վեհին: Իսկ մինն էր Կարնոյ քաղաքի եւ Մուտուրկու վանից Առաջնորդական ֆերմանն, զի զայն վիճակ եւս էին արարեալ տէրունի ըստ խնդրոյ սրբ. վեհին: Եւ այս Բ ֆարմանացս սուրաթ չէին յղեալ: Ֆարման մի եւս վասն Վանայ Առաջնորդութեան հոգացեալ անուամբ վանեցի Պաղտասար վարդապետին, յղեալ էր պատրիարքն առ սրբ. վեհն տալ նմա: Եւ զամենայն խնդիրսն զորս արարեալ էր ի նոցանէ սրբ. վեհն արկանեալ տալ ի մէջ բէրաթին, եւ զամենայն ֆարմանաց միտսն ի մէջ բէրաթին ժողովել եւ մի շինել` արարեալ էին ըստ խնդրոյն, հանդերձ այլ եւս քանի մի հարկաւոր բանիւք, զորս ոչ էր խնդրեալ ի նոցանէ սրբ. վեհն: Յորոց մինն էր թէ` զհայն բռնութեամբ մի տաճկացուսցեն: Եւ զայլս այնպիսի, օգտաւոր բանս: Բայց խնդիր մի եւս էր արարեալ սրբ. վեհն, զի արկանել տացեն ի մէջ բէրաթին, որպէս զի` զոր ինչ թագաւորին ծանուցանելոյ` եւ ի նմանէ խնդրելոյ բանք իցեն մեզ, ինքն սրբ. վեհն արզ արասցէ թագաւորին. բայց իշխանքն զայս խնդիրս չէին հոգացեալ այսպէս պատճառս յօդելով թէ ` չէ ժամանակին: Եւ խոստացեալ էին յետոյ հոգալ: Եւ սրբ. վեհն եւս թոյլ ետ: Իսկ վասն բէրաթին եւ ֆարմանացն զորս հոգացեալ էին եւ ի ձեռն Զաքարիա վարդապետին յղեալ առ սրբ. վեհն զթուղթ մի շնորհակալութեան գրեաց նոցա սրբ. վեհն: Եւ զորպէսն իւր եւ երկրիս եւ սրբոյ Աթոռոյս ի կարճոյ ծանոյց նոցա: Որոյ օրինակն է ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՇՁԴ` ՇՁԵ :
       Թուղթ եւս առ մհ. Պաղտասար եւ նորին եղբայր մհ. Գասպար Ամիրյան: Նոյնպէս շնորհակալութիւն զնոցանէ վասն նոյն ֆարմանացն զորս հոգացեալ էին: Եւ մանաւանդ` զմհ. Գասպար Ամիրայէն շատ շնորհակալ եղեւ, զի ըստ մեծի մասի նա էր հոգացեալ զֆարմանսն: Եւ վասն հանգուցեալ կողակցին իւրոյ հոգւոյն եւս յանուն սրբոյ Աթոռոյս հոգեբաժին եւ քառասնից էր տուեալ Զաքարիա վարդապետին (ծ ) նա եւ` Ժ ջուխտ նորատիպ նարեկ եւս էին տուեալ Զաքարիա վարդապետին յիշատակ սրբոյ Աթոռոյս: Որոց աղագաւ եւս շնորհակալութիւն գրեաց նոցա: Եւ խոստացաւ նոցա զի զկնի սակաւ միջոցի նորատիպ տօնացոյց յղեսցէ վասն իւրեանց եւ այլոց, զի ահա տօնացոյցն նոր ել ի տպագրութենէն, զորս կազմել տամք, զի յիւրաքանչիւր տեղիս յղեսցուք, զի թողեալ զհին տօնացոյցն, այսուհետեւ այնու վարեսցին: Եւ զորպէսն թղթաշինութեան քեարխանային ի կարճոյ ծանոյց նոցա` զոր ահա թղթաշէնքն նոր ձեռնարկեալ շինեցուցանեն: Որոց եւ խոստացաւ զի երբ Աստուծով աւարտեսցի տեղին այն եւ թուղթ ելցէ, եւ գրեսցէ ինքեանց, զի իմացեալ ուրախասցին: Որոյ օրինակն է ի տետրոջն, յերեսն ...
       Թուղթ եւս առ Խօջայ Նազարէթն եւ պարոն Թադէոսն: (որք ի մարտի ԻԵ եւ ի փտր. ԻԶ յիշեցան . ) եւ վասն ֆարմանացն Նազարէթին եւս շնորհակալութիւն գրեաց, զի զնոսա ընդ պատրիարքի գրոյն յղեալ էր առ եղբայրն իւր մհ. Փիլիպպոսն ի Կարին հասուցանել ի ս. Աթոռս, զորս եւ նա ձեռամբ տէր Վահանին ի վերայ Բայազիտու առ մեզ հասոյց: Բայց վասն Կարնոյ եւ Կարսայ ֆարմանացն սուրաթ չէին յղեալ: Վասն որոյ պատուիրեաց սմա, զի պատրիարքին Զ հատ սուրաթ հոգալ տացէ եւ յղեսցէ: Եւ զպատասխանիս թղթոցն իւրոց գրեսցէ ինքեան, եւ զորպէսն թղթաշինութեան տեղւոյն սոցա եւս ծանոյց ի կարճոյ :
       Թուղթ մի եւս առ Էմնիազենց մհ. Յարութիւն եւ Միքայէլ Աղայսն: Եւ որպէս յամսոյս Ա , եւ այժմ եւս ծանոյց նոցա զմահ հանգուցեալ շօռօթեցի Ղազարին եւ ընչիցն նորին: Քանզի` ի Պօլիս բնակեալ Արեւելցի վաճառականքն մինչեւ լուեալ էին զմահ շօռօթեցի Ղազարին, կարծելով թէ որովհետեւ յայն կողմունսն վարիս ոչ ունի նա որ ընչիցն տիրեսցէ , վասնորոյ` որոնեալ մէկ շօռօթեցի Մկրտիչ յանուն մարդ մի գտանեն որ այն Ղազարին փոքր ինչ ազգականութիւն ունի, զայն Մկրտիչն բերեն առ պատրիարքն, եւ աղաչեն զնա ասելով թէ` գիր մի գրեսցուք մեք եւ կնքեսցուք. եւ վկայեսցուք սորա վարիսութեան, զի այն Ղազարի ինչքն մի կորիցէ, այլ այս Մկրտչիս տիրեսցէ: Դու եւս կնքեա ասեն եւ սրբ. վեհին գրեա ', զի նա գրեսցէ ի Պասրա: Բայց այսու պայմանաւ, զի յետ տիրելոյն Մկրտչին ընչիցն Ղազարին, ի ս. Աթոռն հասուսցէ: (Այսպէս պայմանաւ զայն Մկրտչին վարիս առնեն Ղազարին, եւ գիր գրեն ի Բասրա, որ զինչսն Ղազարին Մկրտչին հասուսցեն ) եւ պատրիարքն եւս ըստ խնդրոյ նոցին գրեալ էր զայս սրբ. վեհին, յորմէ եւ խնդրեալ էր աղերսիւ գրել ի Բասրա այսպէս թէ` Ղազարի վարիսն Մկրտիչն է. նորա պարտի հասանիլ ամենայն գոյքն նորա: Բայց այսու պայմանաւ, զի յետ տիրելոյն Մկրտչին ընչիցն Ղազարին ի ս. Աթոռդ հասուսցէ: Վասն որոյ եւ սրբ վեհն խնդրոյ պատրիարքին գրեալ զայս ծանոյց նոցա: Որոց եւ պատուիրեաց` զի լաւապէս վերահասու եւ մուղայէթ լեալ իմասցին, թէ Ղազարի ինչքն թէ նաղտ եւ թէ վէճ որքան է` եւ ուր է, եւ առ ու՞մ է: Եւ յետ իմանալոյն` զամենն Բ դաւթար արարեալ, զմինն առ պատրիարքն յղեսցեն, եւ զմիւսն առ ինքն: Եւ երբ ի ձեռն բերիցէք ասէ զկայսն Ղազարին, գրեցեք ասէ ի Պօլիս թէ` որովհետեւ կայքն Ղազարին ի ս. Աթոռն պարտի հասանիլ, եւ սրբ. վեհն եւս մեզ հարկիւ գրեալ էր, վասնորոյ` նորա հրամանաւ եւ սրբոյ Իջման տեղւոյ խաթերն զայս զահմէթս կրեցաք մեք. ուրեմն դուք եւս որպէս խոստացեալ էք եւ պայմանեալ, այնպէս պարտիք առնել, զի մեք գիտեմք որ այս Ղազարս մերձաւոր վարիս չունի: Եւ պատուէր` զի յետ այնպէս գրելոյ նոցա, զամենայն որպէսն եւս գրեալ ծանուսցեն ինքեան: Յղեցաւ այս առ Զաքարիա պետն յղեալ առ նոսա :
       Թուղթ եւս առ Պօլսոյ պատրիարք եւ նուիրակ Զաքարիա վարդապետն (որ յամսոյս Ա յիշեցեալ է ) ի պատասխանի թղթոյն: Եւ վասն բէրաթին եւ ֆարմանացն շնորհակալութիւն գրեաց նմա. զորս ընդ տեղւոյ գլխաւոր իշխանացն հոգացեալ էր եւ յղեալ առ մեզ: Բայց վասն Կարնոյ եւ Կարսայ ֆարմանացն սուրաթ չէր յղեալ, վասնորոյ պատուիրեաց` զի իւրաքանչիւրոցն ԳԳ սուրաթ շինել տացէ եւ յղեսցէ: Եւ գրեալ էր սրբ. վեհին թէ` վասն հանգուցեալ Ղազարի բնչիցն զշօռօթեցի Մկրտիչն վարիս շինեցաք. եւ գիր եմք գրելոց ի Բասրա, դու եւս գրեա ասէ: Վասնորոյ եւ սրբ. վեհն ըստ խնդրոյ սորին ի վերայ Յարութիւն եւ Միքայէլ Աղայիցն զգիր գրեալ յղեաց առ սա, զի առ նոսա յղեսցէ, եւ զգուշացեալ զկայսն Ղազարին ի ս. Աթոռ հասուցանել տացէ, զի մի այլք կերիցեն: Եւ զմիտս թղթոյ նոցին ծանոյց սմա: Յիշեցոյց սմա եւ վասն հանգուցեալ Ղազարի կայիցն քան զայս յառաջ յամսոյս Ա եւս ի վերայ Յարութիւն եւ Միքայէլ Աղայիցն զթուղթ գրելն եւ յղելն առ ինքն, զի յղեսցէ առ նոսա ի Բասրա: Եւ զի Գաղատիոյ նուիրակ Յովանէս վարդապետն ի նուիրակական արդեանցն իւրոց դրամ (աճ ) էր հասուցեալ սմա: Նոյնպէս եւ Միքայէլ Աղայն (որ ի վերդ յիշեցաւ ) ի կողմանէ նուիրակին իւրեանց Փիլիպպոս վարդապետին եւս էր դրամ (Ա ) հասուցեալ: (եւ սրբ. վեհն յամսոյս Ա վասն այս դրամոյս միամտութիւն գրեաց Միքայէլ Աղային ) որոց զհասանիլն առ ինքն ծանուցեալ էր սա սրբ. վեհին, զի միամտեսցի: Զոր գիտացեալ սրբ . վեհին միամիտ եղեւ, եւ այսպէս գրեաց սմա թէ` վասն առ քեզ հասեալ դրամոցն զոր գրեալ էին ասէ մեզ` իմացաք: Եւ պատուէր զի գալն անդ Յովհաննէս վարդապետին, ի ս. Աթոռս յղեսցէ, զի կարի պիտանի է ասէ մեզ: եւ զի` պօլսեցի այր ոմն կամաւ իւրով խոտորեալ էր յուղիղ հաւատոյն իւրմէ, եւ եղեալ ընդ օրինօքն Մահմէտի: Եւ զորդին իւր եւս` որոյ անունն էր Յովհաննէս, մատնեալ էր ի ձեռս անօրինաց , զի ըստ իւր դարձուսցեն ի մոլոր կրօնս իւրեանց: Ուստի` եւ կալեալ զնա անօրինացն` բազում ահացուցական բանիւք եւ խոստմամբ պարգեւաց հրաւիրեալ էին զնա ի չար աղանդն իւրեանց: Բայց նա վառեալ գոլով ի սէրն Քրիստոսի` աներկիւղ եւ անվեհեր զանհաւանական պատասխանիս տուեալ էր նոցա: Ընդ որ բարկացեալ անօրինացն` արկեալ էին զնա ի բանտ, եւ զերկուս ամս պահեալ ի բանտի, զի թերեւս այնու կարասցեն դարձուցանել զնա ի մոլոր աղագն իւրեանց: Բայց այնու եւս ոչ էին կարացեալ փոխել զնա ի հաւատոցն իւրմէ: Եւ յայնմ ժամանակի թագաւորին Օսմանցւոց Սուլթան Մուստաֆայն վախճանեցաւ, եւ յաջորդեաց զտեղին եղբայր նորա Սուլթան Համիթն: Եւ յայնժամ բարեպաշտ անձինք ոմանք հնարիւք իմն ազատեալ էին զնա ի բանտէն, եւ ի ս. Աթոռս յղեալ, զի աստ մնացեալ, պահեսցէ զհաւատն իւր: Որոյ աղագաւ եւ Մուրտիկզատէ մհ. Փիլիպպոսն յանձնարարութիւն էր գրեալ առ սրբ. վեհն, զի յատկապէս ի խնամս իւր ունիցի զնա, քանզի` էր նա ազգակից իւր: Վասնորոյ եւ սրբ. վեհն վասն քաջութեան եւ փորձանաւոր գոլոյն, եւ վասն խաթէր մհ. Փիլիպպոսին ի ներսս առ ինքն ըիկալաւ զնա, եւ այժմ ի խնամս իւր ունի: Որոյ սակս եւ սա եւս էր յանձնարարութիւն գրեալ առ սրբ. վեհն պատուիրեաց սմա, զի զընտանիսն նորին միամտեցուսցէ վասն որդւոյն իւրեանց: Եւ Յովհաննէս աղային եւս զմիամտական թուղթ մի գրեցոյց առ ընտանիսն իւր: Զոր եւ ի թղթոջս եդեալ առ սա յղեսցաք, զի տացէ ընտանեացն նորա: Եւ որպէս իշխանացն` եւ սմա եւս խոստացաւ, թէ յետ քանեաց աւուրց զնորատիպ տօնացոյցս եմ յղելոց յայդր: Եւ զորպէսն թղթաշինութեան տեղւոյն սմա եւս ծանոյց ի կարճոյ: Եւ որպէս յայնժամ, եւ այժմ եւս պատուիրեաց, զի զդաւթարն արդեանցն եւ զքսուրն յղեսցէ: Եւ զորպէսն թարճիմանի վարձուն գրեսցէ առ ինքն: Նոյնպէս եւ զորպէսն Հաճնցի Սարգիս վարդապետին եւս գրեսցէ ինքեան, զի գիտասցէ թէ` ի գնալն նորա անդ, զինչ ձայն հնչեաց վասն նորա: Եւ վասն հանգուցեալ Ղազարի կայիցն, փուսուլայ եւս գրեաց առ սա առանձին իւր ձեռամբն, զի զգուշացեալ մի թողուցու հանգուցեալ Ղազարի կայքն կորչիլ, զի թէպէտ զՄկրտիչն վարիս էք արարեալ ասէ նորա, բայց մի գուցէ առեալ զկայսն իւրացուսցեն, եւ մեզ ոչինչ տացեն ասէ: Յղեցաւ այս առ Նազարէթն տալ սմա :
       Թուղթ եւս առ Մուրտիկզատէ մհ. Փիլիպպոսն` ի պատասխանի ի մրտ. ԻԸ գրեալ թղթոյն: Որ ըստ գրեցելոյ սրբ. վեհին մեր դրամովն Ե հատ ջորի էր առեալ իւրեանց թախումովն, եւ ընդ նոր բէրաթին եւ ֆարմանացն յղեալ առ տէր Վահանն` հասուցանել ի ս. Աթոռս: Զորս տէր Վահանն ի ձեռն զինակրացն մերոց առ մեզ հասոյց: Առ այս եւ սրբ . վեհն շնորհակալութիւն եւ միաբանութիւն գրեաց սմա: Որում եւ պատուիրեաց գրել Նազարէթին` զի վասն Կարնոյ ֆարմանացն Զ հատ սուրաթ հոգալ տացէ պատրիարքին, եւ յղեսցէ առ մեզ: Եւ թօքմանի մհ. Մըսըրն` (որ յանցեալ ամին եւ ի յնվ. ԻԷ յիշեցեալ է ) ի ձըմրանս Բ մեծ աշտանակ էր բերել առ սրբ վեհն զի տացէ: Բայց ոչ էառ սրբ. վեհն զի ոչ էին Աթոռավայել: Զորս առեալ յետս տարաւ ընդ իւր: Որոց աղագաւ այժմ գրեալ էր սա սրբ. վեհին, զի թէ կամիցի` առեալ զնոսա, յղեսցէ առ մեզ: Բայց սրբ. վեհն ոչ կամեցաւ առնուլ, զի մեզ ոչ էին պիտոյ: Եւ վասն քահանայիցն տեղւոյն գանգատ էր գրեալ առ սրբ. վեհն: Եւ սրբ. վեհն խոստացաւ նմա, զի երբ տեղւոյ ֆարմանի սուրաթն հասցէ առ ինքն, յայնժամ խրատական եւ կանոնական կոնդակ գրեցսէ ի քաղաքն, զի իւրաքանչիւրքն թէ քահանյք եւ թէ ժողովուրդք ըստ այնմ կանոնի կացցեն: Եւ պատուէր` զի Առաջնորդին եւ տէր Մանուէլին հարկեսցէ, զի վասն թղթաշինութեան նիւթոյն հին քեաթն ժողովեալ, յղեսցեն առ մեզ: Եւ վասն թղթաշէն ֆռանկացն ԳՃ Հալապի գազ մուրչակտամացու նոր քեաթն առեալ յղեսցէ: Նոյնպէս եւ վասն եկեղեցւոց փանճարայիցն եւ այլ շինուածոց` Դ թիլանի լիտր դեղնապղնձեայ մաւթուլ եւս առեալ յղեսցէ: Եւ յայսմաւուր` յՕսմանցի յԻբրահիմ յանուն տաճկէ միոջէ Զ ուղտ առաք դրամով: Եւ տաճիկն այն խնդրեաց ի մէնջ, զի զգինս ուղտուցն ի Կարին տացուք ինքեան: Զոր եւ ծանոյց սմա սրբ. վեհն եւ պատուիրեաց, զի երբ ի ձեռն այս ուղտատէր տաճկիս փօլիս արասցէ ի վերայ իւր, տացէ նմա զփօլիցայն, (ախ ) եւ յղեսցէ: Պօլսոյ պահարանն յղեաց առ սա յղել առ եղբայրն իւր Խօջայ Նազարէթն ի Պօլիս, զի պատրիարքին տացէ :
       Թուղթ սիրոյ գրեաց սրբ. վեհն ի Կարս առ Ալի փաշայն: Եւ ընդ զինակրացն մերոց Է ճերմակ մոմ, եւ փոքր ինչ վարդեջուր յղեաց վասն նորա: Եւ գրեաց Գէորգին ` զի վասն փաշային եւ Իբրահիմ Աֆանտուն այսքան (1) կամ այնքան (ծ ) ղռուշի եւս ընծայ առեալ ի կողմանէ մերմէ տարեալ ընծայեսցէ նոցա :
       Թուղթ եւս սիրոյ առ Իբրահիմ Աֆանտին. եւ փոքր ինչ վարդեջուր եւս վասն նորա յղեաց: Եւ պատուիրեաց Գէորգին, զի յայն առեալ ընծայէն սմա եւս բաժին հանցէ որպէս ասացաք :
       Թուղթ մի եւս սիրոյ առ Ղարաբէկն: Որպէս եւ ի փտր. Գ :
       Թուղթ եւս առ Իբրահիմ Աֆանտու վէքիլխարճ պարոն Գէորգն, ի պատասխանի յասոյս Գ գրեալ թղթոյն: Եւ զՊօլսոյ պահարանն յղեաց առ սա, զի առ մհ. Փիլիպպոսն յղեսցէ ի Կարին: Նոյնպէս` յփաշայի` Իբրահիմ Աֆանտու եւ Ղարաբէկի թուղթսն Է հատ ճերմակ մոմ, եւ փոքր ինչ վարդեջուր եւս յղեաց առ նա: Որում եւ պատուիրեաց զի զՂարաբէկի թուղթն տացէ ինքեան, եւ վասն փաշային եւ Իբրահիմ Աֆանտուն ԱՃ կամ ԱՃԾ ղռուշի ընծայ առեալ, եւ զիւրաքանչիւրոց ընծայսն ի փուսուլայոջ գրեալ, եւ ի թղթոջ իւրեանց եդեալ, ընդ է հատ մոմ եւ վարդեջրոյն տարեալ ընծայեսցէ նոցա: Է հատ մոմն միայն վասն փաշային յղեցաւ, եւ վարդեջուրն վասն երկուցն: Որպէս ի թղթոջ իւրաքանչիւրոցն եւս ասացաք: Եւ ըստ գրեցելոյ սրբ. վեհին` ի տեղւոյ նուիրակ Գրիգոր վարդապետէն դրամ (5) էր առեալ, եւ զառնուլն դրամոյն այժմ ծանուցեալ էր սրբ. վեհին: Եւ սրբ. վեհն կրկին պատուիրեաց սմա, զի այսուհետեւ եւս որքան դրամ առ ձեռն բերցէ նա, առեալ. ղապզ տացէ նմա ի միամտութիւն իւր: Նաեւ ծանոյց սմա զգրելն իւր առ պատրիարքն, զի վասն Կարնոյ եւ Կարսայ ֆարմանացն եւս սուրաթ շինել տացէ եւ յղեսցէ: Որում եւ խոստացաւ թէ` երբ պատրիարքն զսուրաթսն հոգալ տացէ եւ յղեսցէ, յայնժամ զմինն ի Կարսայ ֆարմանին սուրաթէն յղելոց եմ ասէ առ քեզ, զի ընդ քեզ պահեսցես: Եւ հորն նորա մհ. Գալստին եւ Կօշտօյին ողջոյն գրեաց: Փուսուլայ մի եւս գրեաց առ սա: Զի վասն ի Բաղդատ բնակեալ ջուղայեցւոցն, ի մէջ Քեարիմ խանին եւ Բաղդատու փաշային մեծ խռովութիւն եւ պատերազմ գոյր: Քանզի Քեարիմ խանն զջուղայեցւոցն տունսն խնդրեալ ի փաշայէն, իսկ նա ոչ էր տուեալ: Վասնորոյ` եւ բարկացեալ Քեարիմ խանն, բազում զօրս առաքեալ էր ի վերայ Բաղդատու բերդին: Որք պաշարեալ էին զնա. եւ մերձ էին յառնուլ զքաղաքն: Եւ այժմ լուաք թէ հաշտեալ են ընդ միմեանս, եւ պատերազմն դադարեալ է: Զորս եւ ծանոյց սմա ասել Իբրահիմ Աֆանտուն, զի իմացեալ` միամտեսցի : Որում եւ խոստացաւ` թէ երբ Աւետիս վարդապետն ի Շիրազու եկեսցէ, յայնժամ զստոյգ որպէսն կողմանցն ի նմանէ իմացեալ գրելոց եմ ասէ քեզ: Յղեցան այսոքիկ ընդ Մինաս եւ Խաչատուր զինակրացն մերոց: Որք ելին ի ապրիլի ԻԷ: