Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Սկիզբն ամենայն էից Աստուած է որ եւ ստեղծեաց զմարդն ի պատկեր իւր եւ ըստ նմանութեան. եւ ետ նմա իմաստութիւն ճանաչել զԱստուած արարիչ եւ Տէր գոլ ամենայնի. եւ առ նա յուսասցի՝ եւ զնա սիրեսցէ յամենայն անձնէ, եւ յամենայն սրտէ, եւ ի բոլոր մտաց, եւ ի զօրութենէ։ Արդ՝ այսպիսի իմաստութեանս որ զԱստուած ճանաչեմք եւ սիրեմք ըզնա, «սկիզբն երկիւղ Տեառն է ասէ իմաստնացեալն յԱստուծոյ Սողոմօն»։ Եւ բազում է սկիզբն. է սկիզբն արարչական. որպէս Աստուած աշխարհի . եւ շինիչ քաղաքի։ Եւ է սկիզբն նիւթական. որպէս փայտ հիւսական արուեստին. եւ չորս տարերք աշխարհի։ Եւ է սկիզբն գործիական. որպէս տապար հիւսան. ողնափայտ նաւի. եւ սիրտ կենդանւոյ։ Եւ է սկիզբն բարի կենաց արդարութիւն։ Նոյնպէս եւ «սկիզբն իմաստութեան երկիւղ Տեառն է ասէ»։ Եւ մեզ երիս իրս տեսանելի է։ Նախ զզանազան իմաստութիւնս։ Երկրորդ վասն օգտութեան իմաստութեան։ Եւ նախ զառաջինն պարտ է գիտել։
       Զի հոմանուն է իմաստութիւն. եւ ԻԳ տեսակս բաց որոշի։ Նախ իմաստութիւն ասի նոցա՝ որք զբնութիւնս էիցս քըննեցին. այսինքն զերկին եւ երկիր եւ զաստեղաց՝ եւ զշարժմանց՝ եւ զայլն։ Երկրորդ՝ իմաստութիւն ասի եւ արուեստաւորաց. որք առեալ զնիւթ երկրաւոր՝ գեղեցկացուցանեն զանազան նկարիւք եւ ճարտարութեամբ. ըստ այնմ, «ո՛ ետ կանանց իմաստութիւն նկարակերտութեան»։ Երրորդ՝ իմաստութիւն է բանից քննողաց. որք խոհականաւ ընտրեն եւ որոշեն զճշմարիտն ի ստոյն. երեքին սոքա իմաստութիւն աշխարհական կոչին։ Իսկ չորրորդ եւ կատարեալ իմաստութիւն է իմացմամբ հպիլ յԱստուած եւ յաստուածայինսն, յիմանալի եւ ի հոգեւոր կեանս. եւ ո՛րքան առաւել իմաստասիրեն, առաւել բորբոքի ջերմն սէրն յԱստուած. եւ առաւել ատեն զհեշտութիւն զգայարանացս։ Արդ՝ այս իմաստութեանս առաջնորդ՝ է լոյս հաւատոյն. զայս իմաստութիւնս սուրբ գիրք ուսուցանեն մեզ Հին եւ Նոր Կտակարանք։ Յայս իմաստութենէս զրկեալք էին իմաստունքն յունաց։ Զայս իմաստութիւնս՝ Տեառն հաւատ կոչէ. որպէս ասաց կնոջն պոռնկի։ «ո՛վ կին դու՝ մեծ են հաւատք քո»։ եւ Յօհաննէս լոյս կոչէ. «լոյս եկն աշխարհ. եւ սիրեցին մարդիկ զխաւար առաւել քան զլոյս»։ Իսկ Սողոմօն իմատութիւն կոչէ. վասն զի այսու շնորհաց լուսովն՝ լուսաւորիմք եւ իմաստնանամք։
       Եւ այսու հաւատովս՝ հաւատամք ամենայն հրամանաց նորա։ Այս իմաստութեանս «ըսկիզբն ասաց զերկիւղն Տեառն»։ Եւ զանազանի այս իմասատութիւնս ի յաշխարհական իմաստութեանց երեք կերպիւ։ Նախ՝ յառաջ եդելովն. զի նոցա նիւթ յառաջ եդեալն են մարմնական արարածք. իսկ այս իմաստութեանս յաջ եդեալն՝ է նոյն ինքն Աստուած եւ իմանալի եւ հոգեւոր գոյացութիւնքն։ Երկրորդ՝ այն իմաստութիւն երկրաւոր եւ շնչաւոր է. այս է. զի թէպէտ եւ այն իմաստութիւն յԱստուծոյ է տուեալ մարդկան. սակայն մարդիկ այն իմաստութեամբն՝ չկարացին ճանաչել զԱստուած . այլ զերկրաւորս եւ զաստի կեանս. իսկ այս իմաստութիւնս յերկնէ է, եւ յերկինս եւ առաջնորդօղ։ Երրորդ՝ այն իմաստութիւն ի վախճանի պակասի եւ կորնչի. իսկ այս իմաստութիւնս՝ լծակցեալ է ընդ յուսոյն. զի յուսովն յորժամ փոխի յաստի կենացս , զանմահ կեանս եւ խնդութիւն յաւիտենից ժառանգէ։ Այսպիսի գերագոյն եւ աստուածային իմաստութեանս «Սկիզբն ասէ զերկիւղ Տեառն»։ Նոյնպէս եւ մարգարէն Դաւիթ զնոյնս ասէ. «սկիզբն զգօնութեան երկիւղ Տեառն»։ Այս առաջին գլուխն։ Իսկ երկրորդն, թէ զի՞նչ է Երկիւղ Տեառն։ Գիտելի է՝ զի երկիւղ Տեառն մի է ի յեօթնեանց պարգեւաց հոգւոյն. զոր թուէ մարգարէն Եսայի. «հոգի Աստուծոյ. եւ գիտութեան. եւ իմաստութեան. եւ զօրութեան. խորհրդոյ. եւ երկիւղի. եւ Աստուածպաշտութեան»։ Իսկ այսպիսի երկիւղս՝ տայ մեզ խոտորիլ ի չարէ եւ առնել զբարի. որպէս ասէ. «երկիւղիւ Տեառն խորշի ամենեայն ոք ի չարէ»։ Եւ թէ՝ «երանեալ է այր՝ որ երկնչի ի Տեառնէ. զպատուիրանս նորա նա կամի յոյժ»։ Զի ամենայն մարդ՝ թէ արդար եւ թէ մեղաւոր, երկիւղիւն զգուշանայ։ Զի այն որ հաւատացեալ է եւ բարեգործ՝ հաւատայ Աստուծոյ, թէ բարեացն բարի առնէ. եւ չարացն չար հատուցանէ. յայն երկիւղէն զհեշտութիւն մարմնական թողու. եւ զնեղ եւ զնուրբ ճանապարհ օրինացն ըմբռնէ։ Նոյնպէս եւ մեղաւոր մարդն՝ երկիկղիւն զղջանայ ի մեղաց ըստ այսմ օրինակի։ Յորժամ ի միտ ածէ, թէ Աստուած մեղաւորացն տանջանս յաւիտենականս է պատրաստեալ. եւ վկայ քեզ որ ջրհեղեղաւն սատակեաց զամբարիշտն. նոյնպէս եւ զսոդոմ եւ զգոմոր՝ ծծմբով եւ հրով տանջեաց. զնոյնս պատրաստեալ է եւ մեղաւորաց։ Յայնժամ յերկիւղէ տանջանացն՝ դառնայ եւ ի գթութենէն Աստուծոյ ներումն խնդրէ։
       Եւ յորժամ յաճախ խնդրէ զթողութիւն, եւ զհայցումն առ Աստուած հաստատէ, յայնմանէ հաւատն եւ յոյսն հաստատի. եւ յետ այնորիկ բարեկամ լինի Աստուծոյ եւ սիրէ զնա. եւ այլ ոչ գործէ զմեղս։ Եւ զոր յառաջն ունէր զպատկառանս վասն մեղացն՝ այժմ հաւատով եւ յուսով եւ սիրով բարեկամ եւ ընտանի եղեւ Աստուծոյ։ Ահա այսպէս երկիւղիւն Աստուծոյ խորշեցաւ ի չարէն։ Ապա ուրեմն երկիւղն՝ սկիզբն է բարոյական առաքինութեան. որ է խոհեմութիւն. Ողջախոհութիւն. Արիութիւն. եւ Արդարութիւն. զի երկիւղին Աստուծոյ յասոսիկ կատարէ։ Այլեւ սկիզբն է ստացական առաքինութեանց. զի վասն երկիւղին Աստուծոյ պահօք ճգնիմք. աղօթիւք չարչարիմք. ողորմութիւն բաշխեմք, եւ զայլ առաքինութիւնս կատարեմք։ Այլեւ երկիւղն՝ Սկիզբն է եւ աստուածային առաքինութեանց. զի վասն երկիւղի հաւատամք յԱստուած, եւ յուսամք ի նա, եւ սիրեմք զնա։ Այսպէս ամենայն իմաստութեան՝ տեսական, թէ գործնական՝ երկիւղն Աստուծոյ սկիզբն է եւ պատճառ։ Այլ զանազանի երկիւղն յերիս. այսինքն, ի ծառայականն, ի վարձկանականն, եւ ի յորդիականն։ Նախզի երկիւղն ծառայական հայի ի պատիժն եւ ի տանջանս դժոխոց. զի զերծանիցի յայնմանէ։ Եւ երկիւղն վարձկանական՝ ի վարձս արքայութեան, զի մի զրկիցի։ Եւ երկիւղն որդիական՝ ի պատկառանս երեսացն, զի մի ամաչեսցէ ծուլութեամբ։ Դարձեալ որդիական երկիւղն՝ հայի ի սկիզբն մեղաց եւ զգուշանայ. եւ ծառայական երկիւղն հայի ի կատարածն որ է տաջանք եւ խոյս տայ։
       Եւ վարձկանականն՝ հայի ի բարի գործն, զի հանապազ գործակից է վասն փոխարինացն։ Եւ դարձեալ երկիւղ ծառային՝ բաղդատի ի հաւատն. եւ վարձկանականին՝ ի յոյսն. եւ որդիականին՝ առ սէրն. եւ այսպէս երկիւղն Աստուծոյ ածէ զմեզ ի հաւատս, ի յոյս, եւ ի սէրն որ առ Աստուած։ Եւ ինքն ոչ է ի նոցանէ . զի ոչ հաւատ է եւ ոչ յոյս սէր։ Այլեւ երկիւղն տանի զմեզ ի սէրն Աստուծոյ եւ յարքայութիւն. եւ ինքն ի ներքս ոչ մտանէ։ Զոր օրինակ՝ ասեղն զդերձանն զհետ իւր տանի եւ յառաջ մտանէ ի կտաւն եւ տեղի պատրաստէ , եւ ինքն ի դուրս ելանէ. եւ դերձանն ի ներս մնայ։ Նոյնպէս եւ երկիւղն՝ Սկիզբն եւ նախընթաց է ամենայն իմաստութեան եւ արդարութեան. սոցա տեղի պատրաստէ. եւ ինքն արտաքոյ մնայ։ Այս է որ ասէ։ «Սկիզբն իմաստութեան երկիւղ Տեառն»։ Եւ որովհետեւ ասացաք զիմաստութենէ եւ զերկիւղէ որ է երկրորդ գլուխն։ Տեսցուք այժմ զերրորդն, թէ զի՞նչ լինի օգուտ մեզ յիմաստութեանց եւ ի գիտութեանց. զորս ուսուցանեն մեզ խրատօղք եւ վարդապետք։
       Գիտելի է՝ զի կրկին է խրատ վարդապետաց. է հանապազորդ . եւ է երբեմն։ Այն որ հանապազորդն է՝ որպէս վարդապետք աշակերտաց ուսուցանեն դասիւ ընթերցմամբ եւ աշխատանօք։ Եւ է երբեմն՝ յորժամ քարոզէ վարդապետն ժողովրդեանն եւ խրատէ զնոսա. կամ առ հասարակ, կամ առանձին։ Եւ այս խրատս ուսման՝ ունի բազում օգտութիւն եւ շահ։ Զոր տասն գլխաւոր թուով ուսուցանէ մեծն Սողոմօն ի սկիզբն առակաց եւ գրոց։ Առաջին որ ասէ։ «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ»։ Այսինքն, նոքա որք նոր յուսումն աշակերտութեան գան՝ պարտ է նոցա ճանաչել զիմաստութիւն, զի ոչ լիցի երկրաւոր եւ շնչաւոր եւ դիւական. յորոց ոչ է շահ հոգեւոր. այլ զիմաստութիւն՝ որ է աստուածային եւ հոգեւոր, նմա հետեւիլ եւ զնա սիրել։ Եւ դարձեալ ճանաչել զինքն՝ որ ոչ միայն ունի զարտաքին զգայարանս, այլ եւ ունի ի ներքս ի հոգին զաչս զականջս եւ զխօսս հոգեւորս։ Զի արտաքին զգայութիւն անասնոց է նման. իսկ ներքինն իմաստութեամբ՝ հրեշտակաց։ Ապա պարտ է ճանաչել զիմաստութիւն. եւ հրեշտակաց նմանիլ՝ եւ մի անասնոց։ Իսկ որ ասէ։ «Ճանաչել զխրատ»։ Նախ ճանաչել զխրատտօտղն, թէ իմաստո՞ւն իցէ։ Երկրորդ զխրատն, թէ բարի՞ իցէ։ Երրորդն հաւանիլ խրատին. եւ ի ներքս ի հոգին իւր ժողովել զնա. եւ վասն այն պարտ է լսել խրատողին. զի նոքա զփորձեն առեալ ամենայն իրաց. եւ մեզ ուսուցանեն զամենայն։ Զոր օրինակ՝ դէտ ոք ի բարձր տեղւոջէ հայիցի ի խոնարհ եւ տեսանիցէ զթշնամիս յարձակեալ. եւ ձայնէ ճանապարհորդացն զգուշանալ. թէ հաւատն եւ թաքչին, զերծանին ի թշնամեացն. եւ թէ ոչ՝ ըմբռնին։ Նոյնպէս առաջին հարքն՝ ուսան ի հոգւոյն սրբոյ. եւ մեզ գրեցին եւ ուսուցին, թէ ա՛յսպէս պատերազմ է մեզ ընդ սատանայի, եւ ընդ կտրեաց մարմնոյս։ Ապա պարտ է հնազանդութեամբ ճանաչել եւ լսել զխարտս նոցա։ Այս է առաջին շահ ի խրատուցն։ Երկրորդն որ ասէ։ «Իմանալ զբանս հանճարոյ»։ Եւ զի՞նչ է հանճարն։ Ասեն իմաստունք, թէ հանճարն կարծիք է կապեալ ընդ ուղիղ խորհրդոյ։ Նախզի՝ իմաստնոցն ուղիղ է. եւ տգիտացն է կարծիք։ Եւ դարձեալ իմացականին ուղիղ է. եւ զգայութեանցն կարծիք։ Եւ հանճարն ստուգաբանի անճար. այսինքն, անճար է եւ անխափան որ պիտի լինի կատարումն. թէպէտ յետոյ կատարի։ Զոր օրինակ բան մահուն որ անխափան յետոյ լինելոց է. թէ ոք խրատէ զմանուկ, թէ յանկարծակի գալոց է մահ. եւ ծերոց ոչ ողորմի. եւ ի տղայս ոչ խնայէ. յիշխանաց ոչ երկնչի. եւ ի մեծամեծաց ոչ ամաչէ։ Որ անմիտ երիտասարդն է՝ նշկահէ զբանն եւ անզեղջ գտանի. իսկ որ հաւատայ՝ պատրաստէ զինքն։ Նոյնպէս ամենայն բանք հանճարոյ որք խրատեն, թէ է՛ Աստուած. եւ յարութիւն՝ է՛ դատաստան՝ եւ հատուցումն բարեաց եւ չարեաց. իմացիր եւ հաւատայ ուղիղ խորհրդով. թէպէտ զգայարանք քո ոչ տեսանէ զնա։ Այս շահ յուսմանէն։ Երրորդն որ ասէ։ «Ընդունել զդարձուածս բանից»։ Այս է յորժամ ուսուցանօղն խրատէ զքեզ թէ, զչարն մի առներ . եւ զբարին արա. այսինքն մի ուտեր մի ըմպեր մի պճնիր եւ այլն. այլ զերկիւղ մահուն ի միտդ պահեա, եւ զհանդերձեալ դատաստանն, եւ զտանջանս դժոխոց։ Եւ այսպիսիքս՝ թէ քեզ դըժուար թուի, մի յուսահատիր ի ծանրութենէն եւ փախչիր ի խրատողէն. որպէս այն աշակերտքն՝ որք զետս կացին ի Տեառնէ ասելով. «խիստ է բանդ՝ ո՞վ կարէ լսել դմա»։ Այլ հա՛րց զտարակոյս մտաց քոց. եւ նա դարձուցանէ զպատասախանին. եւ լուծանէ քեզ ի սուրբ գրոց եւ յօրինաց. ապա ոչ հարցանես՝ լինիս որպէս Եւա. զի պարզամտութեամբ հաւանեցաւ օձին եւ կորեաւ։ Այլ սուրս Կոյս Աստուածածինն՝ յորժամ լուաւ զողջոյն հրեշտակապետին, խորհեցաւ ի միտս իւր, թէ ո՞րպիսի ինչ իցէ ողջոյնս այս. եւ էհարց հրեշտակին. եւ յորժամ լուաւ զլուծումն, «թէ հոգին սուրբ եկեսցէ ի քեզ». ապա իմացաւ, թէ կամքն՝ գործէ ի վեր քան զբնութիւն. հաւանեցաւ եւ ասաց. «կամ աղախին Տեառն»։ Նոյնպէս եւ մարդոյ ոչ է պարտ դիւրահաւան լինիլ ամենայն բանի եւ կորնչիլ աշխարհի Եւա. եւ ոչ անհաւան, եւ պատժիլ որպէս Զաքարիա. այլ հարցանել եւ ուսանիլ որպէս սուրբ աստուածածին զճշմարիտն, եւ հաւանիլ։ Այս է ընդունել զդարձուածս բանից։ Չորրորդ շահ ուսման որ ասէ։
       «Ի միտ առնուլ զարդարութիւն ճշմարիտ»։ Զի յորժամ հարցանես զխրատօղն, թէ վասն է՞ր ոչ ուտեմ եւ ոչ ըմպեմ, եւ ոչ հանդերձիւ պճնիմ. զի բնութիւնս զայս ախորժէ։ Նա պատասխանէ. յորժամ ոչ յագիս՝ միտքդ սուրբ մնայ. յորժամ ոչ պճնիս՝ զհոգիդ զարդարես. յորժամ զմահ եւ դատաստանն ի միտսդ պահես՝ զգուշանաս ի մեղաց։ Յանժամ ի միտ առնու խրատովն ճշմարիտ արդարութիւն. զոր խրատօղն ուսուցանէ. քան զոր իւր միտքն ետես։ Հինգերորդն ա՛յն է որ ասէ։ «Ուղղել զիրաւունս»։ Այս է՝ յորժամ մտօքն հաւանի ճշմարիտ խրատին, յայնժամ գործով յինքն ուղղէ զամենայն իրաւունս՝ զինչ խրատօղն ուսուցանէ։ Եւ ուղղել զիրաւունս վասն այն ասէ՝ որ ամենայն մարդ բանական ի ստեղծմանէն ունի զուղղութիւն. այլ յետոյ թիւրի. յայնժամ վերստին ջանայ ուղղել որ յառաջին պայծառ ուղղութիւն հասանէ։ Այս հինգերորդ շահ ուսուցանողին։ Վեցերորդն որ ասէ։ «Տացէ անմեղաց զխորագիտութիւն»։ Անմեղն՝ պարզամիտն է. եւ խորագէտն այն է՝ որ զհեռին եւ զառաջիկայն տեսանէ. զի զգայարանքն՝ զմերձակայս տեսանեն եւ հեշտանան. իսկ միտքն զհեռաւորն. որպէս մեր Տէրն խրատէ։ «Զի՞նչ շահ է մարդոյ՝ թէ զաշխարհս շահեսցի. եւ զանձն իւր տուժէ»։ Արդ՝ շահիլն զաշխարհս՝ ի զգայարանսն է, եւ մերձաւոր. եւ տուժիլ հոգւոյն՝ յետ աստեացս է ի հեռաւորն։ Եւ այնոքիկ որք յիմարքն են զայս ընտրեն. եւ առ ժամանակ մի հետանան, եւ յետոյ յաւիտեան տանջին։ Իսկ միւս եւս խրատէ Տեառն, թէ «որ կամի զանձն իւր կեցուցանել անդ՝ կորուսցէ այժմ ի մերձակայս»։ Եւ խորագետքն զայս ընտրեն. զի գիտեն թէ մահն ամենայն իրօք յոչ կամայ յաստեացս հանէ. եւ ամենայն հեշտութիւնս կորնչի. այն է բարի՝ որք կամաւ թողուն. եւ զայն կեանսն առնուն. որպէս արարին առաջին հարքն սուրբք եւ վկայքն եւ մարտիրոսքն։
       Այս է խորագէտ լինիլն։
       Եօթներորդ շահ խորագիտութեան որ ասէ։ «Մանկանց տղայոց զմիտս եւ զհանճարս»։ Մանուկ տղայն մին փոքր հասակաւն է. եւ միւսն որ ի մեղաց սրբի եւ տղայանայ։ Արդ՝ որ մանուկ տղայն է՝ վասն կրկին պատճառի առաւել կարէ ուսանիլ։ Նախզի՝ զգայարանքն կակուղ է, որպէս մոմ որ զպատկերն նկարէ յինքն. եւ միւսն որ յաշխարհական հոգւոց եւ ի մեղաց պարապ է իմացմամբ. որպէս անգիր տախտակ՝ զամենայն գրեալսն դիւրաւ առնու։ Իսկ ընդդէմ այսմ՝ մեծահասակն պինտ ունի զգայարանս. եւ զբազում մեղաց պատկերս յինքն նկարեալ. վասն որոյ մեծ կրթութեամբ ապա կարէ յառաջին վարուցն սրբել զինքն։ Եւ յորժամ սրբի՝ որպէս հայելի առաջին բնական պայծառութիւն ի ներքս երեւի։ Իսկ տղայն թէպէտ ունի բնական միտք եւ հանճար. այլ ի յուսմանէն առաւել առատանայ. որպէս գրեալ տախտակն առաւել է քան զանգիրն։ Այս է ասելն, թէ խրատօղն տղային միտք տայ եւ հանճար։ Եւ ճշմարիտ է՝ զի զկրթութեան միտս եւ զհոգի՝ միայն իմաստասէրն ունի։ Ութներորդ շահ։ «Որոց իբրեւ լուիցէ իմաստունն՝ իմաստնագոյն լիցի»։ Իմաստուն ասէ զկատարեալն հասակաւ, կամ աշխարհական գիտութեամբ. թէ ուսումն այնպիսի իր է՝ որ զտգէտն իմաստնացուցանէ. եւ զիմաստունն առաւել իմաստնագոյն առնէ. զի իմաստուն մարդն՝ առաւել լսէ զխրատն քան զանմիտն. որպէս ասէ առակն. «խրատեա՛ զիմաստունն եւ սիրեսցէ զքեզ. զանմիտն՝ եւ ատեսցէ զքեզ»։ Ոչ միայն խրատէ զմեզ այս, այլեւ Աստուած. զի յորժամ խրատ տայ աշխարհի վասն մեղաց՝ տգէտքն ա՛յլ առաւել չարանան. եւ ծուլանան յաղօթից եւ ի պահոց, եւ այլոց բարեաց։ Իսկ իմաստունքն՝ այլ առաւել արիանան ի բարին եւ սիրեն զԱստուած զի խրատելովն՝ զմեղս թեթեւացոյց եւ սիրեաց զմեզ. ըստ այնմ , «զոր սիրէ Տէր՝ խրատէ»։ Եւ այսպէս ամենայն իմաստուն մարդ՝ զխրատն առաւել սիրէ՝ եւ պատուէ զխրատօղն. աշխարհի աթենացիքն որք իմաստունք էին, փութով տեղի ետուն քարոզութեան առաքելոցն եւ հաւատացին։ Նոյնպէս եւ Մովսէս որ յԱստուծոյ իմաստնացեալ էր՝ զխրատն յոթորայ աների իւրոյ ընկալաւ. քանի՞ առաւել մեք որք միմեանց խրատիչք եւ օգնական լինիմք. այսպէս եւ իմաստուն մարդոյն օգուտ է խրատն եւ ուսումն։ Իններորդ ասէ։ «Որ հանճարեղն է՝ զառաջնորդութիւն ստասցի»։
       Ոչ միայն իմաստնոյն ասէ. այլ թէ եւ առաւել հանճարեղ իցէ , եւ նմա օգուտ է ուսումն եւ խրատն։ Զի որպէս արգաւանդ երկիր զսերմն առաւել աճեցուցանէ. նոյնպէս եւ հանճարեղ միտքն. որպէս ի մէջ առաքելոցն Պօղոս՝ որ զկրթականն ունէր. յորժամ ընկալաւ զշնորհականն, առաւել վաստակեաց քարոզութեամբն։ Նոյնպէս եւ Դաւիթ ի մէջ մարգարէիցն՝ առաւել ունէր զբնականն։ Այսպէս եւ հանճարեղն առաւելու ի յուսումն. եւ առաջնորդ լինի յաստուածային ճանապարհն։ Եւ վասն չորս պատճառի հանճարեղն առաջնորդ լինի. ոչ միայն ի հոգեւորն, այլեւ ի մարմնաւորն։ Նախզի՝ յորժամ իշխանն հանճարեղ լինի, գիտէ ի շինութեան եւ ի խաղաղութեան պահել։ Երկրորդ՝ զի բարիսն պատուէ, եւ զչարսն պատժէ. զի ահիւ կացցեն։ Եւ զիւրաքանչիւրս՝ ըստ իւրում կարողութեան դատէ. այսինքն, զմեծատունս եւ զաղքատս։ Երրորդ՝ զդատաստանն արդարութեամբ եւ ուղղութեամբ վարէ, եւ ոչ անիրաւութեամբ։ Չորրորդ՝ իմաստուն եւ քաղցր բանիւք զոմանս պատուէ. զոմանս յուսադրէ. անկելոց ձեռն տայ եւ օգնէ. յաղքատն խնայէ. եւ այնպէս հանճարով զիշխանութիւն կառավարէ. իսկ որ ոչ է այսպէս՝ ասէ առակն. «վա՛յ քեզ քաղաք որոյ իշխանն մանուկ է. զի ասէ ընդ առաւօտս ճաշակէ եւ այլն»։ Նոյնպէս եւ հոգեւոր առաջնորդն՝ յաստուածային ճանապարհն պարտ է հանճարեղ լինիլ վասն չորս պատճառի։ Նախզի՝ բարեաց օրինակ տացէ զիւր անձն ըստ Տեառն. «լուսաւորեսցի լոյս ձեր առաջի մարդկան»։ Երկրորդ՝ զի գնասցէ զչարն դարձուցանել՝ կամ խրատելով, կամ ողոքելով. կամ զբարիսն պատմելով նոցա, խրախոյս տայ դառնալ ի չարէն։ Երրորդ՝ զի գիտասցէ ուղիղ դատաստան առնել։ Չորրորդ՝ զի առակաւոր բանս եւ զխորին ճառս մեկնէ եւ լուծանէ հետեւողացն. զի յորժամ գործով ուղիղ լինի, եւ գիտութեամբ կատարեալ, զինչեւ խնդրեն՝ առ նա գտանեն. որպէս Տէր մեր։ Յաղագս այսորիկ պարտ է առաջնորդին հանճարեղ լինիլ։ Այս իններորդ օգտութիւն ի յուսմանէ։ Տասներորդն որ ասէ։ «Ի միտ առցէ զառակս եւ զբանս խորինս եւ զճառս»։ Այսինքն՝ յորժամ աշակերտէ՝ զամենայն գիրս ընթեռնու եւ իմանայ զՀին եւ զՆոր Կտակարանս. եւ զիմաստասիրաց ճառս խորինս։ Եւ թէ ոք ասիցէ՝ վասն է՞ր այնչափ գիրք են գրեալ։
       Ասեմք եթէ, ամենայն են վասն օգտութեան մարդկան։ Զի այնչափ բազում եւ չարիք եւ տգիտութիւնք մարդկան. զի ա՛յնչափ գրոց կարօտանան ուղղելոյ։ Զոր օրինակ՝ այնքան բազում են մարդկան հիւանդութիւնք եւ ցաւք. որ այս ամենայն խոտ եւ ծաղիկք զանազանք եւ արմատք՝ դեղ են եւ սպեղանիք. իւրաքանչիւր ցաւոց բժշկութիւնք։ Նոյնպէս եւ ամենայն բազմութիւնք գրոց եւ խրատուց՝ են վասն բազում եւ զանազան հիւանդութեանց հոգւոց։ Եւ թէ ոք ասիցէ՝ վասն է՞ր դժարապատումք են, առակաւ եւ բառիւ ծածկել իմաստութիւն գրեանց։ Ասեմք թէ, եւ այս ոչ էր վայրապար։ Նախ զի մի դիւրաւ գըտանելին դիւրաւ լիցի արհամարհելի։ Եւ երկրորդ՝ զի դժուարութեան աշխատիս դու՝ եւ խնդրես զուսուցիչ եւ չարչարանօք գտանես. զի սրբի միտքդ քո. եւ ունականայ ի քեզ բանն։ Զոր օրինակ՝ տեսիլ երազոյն Փարաւօնի որ վասն հասկոյն եւ երազոյն ետես։ Եւ Նաբուգոդոնոսոր վասն ծառոյն մեծի որ փշրեցաւ։ Զի թէ այնպէս դժուարաւ չէին տեսեալ, ոչ խնդրէին զլուծումն. եւ ոչ զգուշանային խորհրդոցն։ Վասն այն Տէր մեր զամենայն բան առակաւ խօսէր. եւ յորժամ հարցանէին, մեկնէր աշակերտացն. եւ ի մոռանալն, խեթէր. «ա՛նմիտք ա՛նմիտք՝ ընդէր ոչ իմանայք. զի ոչ ասացի ձեզ զգուշանալ ի խմորոյ փարիսեցւոցն. այլ յաղանդոյ նոցին»։ Նոյնպէս եւ աշակերտք նմին անօթն ընտրութեան Պօղոս՝ ընդ կատարեալսն ծածուկ խօսէր զԱստուծոյ իմասատութիւն. զոր ոչ ոք գիտեաց յիշխանաց աշխարհիս. եւ զնոյնն տղայոց կաթն ջամբէր. եւ ոչ հաստատուն կերակուր։ Վասն որոյ պարտ է խրատողացն ըստ ժամանակին, ըստ դիմացն, եւ առ տեղեաւն խօսիլ զբանն։ Այս ամենայն օգտութիւնս՝ ի յուսմանէ լինի խրատուցն եւ իմաստութեան. վասն որոյ ասաց։
       «Սկիզբն իմաստութեան՝ երկիւղ Տեառն»։ Որ է պատճառ իմաստութեան եւ գիտութեան ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր. որում փառք յաւիտեանս ամէն։