Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ի կրկին գոյութեանց բաղկացեալ է մարդն, եւ մի անձնաւորութեամբ ենթակայեալ եւ կատարեալ. վասն որոյ ըստ միութեան անձին՝ մի է անձնիշխան կամք բոլորին, եւ ըստ կրկին գոյութեանց նորին. անմարմնոյն ասեմ եւ մարմնոյ. կրկին ունի իշխեցօղ ներքին մարդն եւ արտաքին։
       Եւ զի հոգին եռամասնեալ գոլով՝ բան ցասումն եւ ցանկութիւն, մասն բանին Տէր եւ իշխան է ցասման եւ ցանկութեան ներքին. որպէս եւ գլուխ մարմնոյն Տէր եւ իշխան է բոլոր մասանց անդամոյն։ Եւ այսու օրինակաւ՝ ի բոլոր բաղկացութիւն արարածոց երկնի եւ երկրի՝ մի միայն Տէր է եւ իշխան կառավար եւ նախախնամօղ արարչականն կամք, բոլորիցս արարչակերտի։ Յորմէ ի միոյ իշխանական կամաց իբր ի մի արեգակնէ՝ կրկին շառաւիղ յառաջել յաղագս մարդկան կրկին իշխանութիւն. մինն հոգեւոր եւ միւսն մարմնաւոր. ըստ որում գրէ առաքեալն. «ոչ ուստէք է իշխանութիւն, եթէ ոչ յԱստուծոյ. եւ որք կարգեալ են՝ յԱստուծոյ են կարգեալ»։ Եւ յայս կրկին իշխանութեանցս՝ զհոգ եւ որն ունին առաջնորդք եկեղեցւոյ. որպէս վարդապետք՝ քահանայք՝ եւ քահանայապետք. եւ նոքա կառավարեն զհոգեւոր տունս Աստուծոյ եւ զհոգիս մարդկան. այսինքն. զեկեղեցի սուրբ. որպէս գրէ առաքեալն աշակերտին. «զի գիտասցես թէ որպէս պարտ է քեզ ի տան Աստուծոյ շրջիլ որ է եկեղեցի Աստուծոյ կենդանւոյ»։ Իսկ զմարմնաւոր իշխանութիւն՝ ունին եկրաւոր իշխանք. որպէս իշխանք՝ եւ թագաւորք՝ պէտք՝ եւ բռնաւորք։ Եւ նոքա կարգաւորեն զմարմնաւոր տունս աշխարհի. զգեղ՝ զքաղաք՝ զերկիր՝ եւ զաշխարհ։ Եւ այսպէս երկու իշխանութեամբս կառավարին եւ հաստատին մարդիկ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ։ Եւ այս երկու իշխանութիւնս այսպէս զանազանին. այսինքն երեք կերպիւ։ Նախ՝ զի մարմնաւորին հաղորդիմք յոչ կամայ, բռնութեամբ եւ իհարկէ։
       Իսկ հոգեւորին՝ հնազանդիմք կամաւ որպէս Աստուծոյ. զի այս որդիական երկիւղէ. եւ այն ծառայական. այն անասնական. եւ այս բանական։ Երկրորդ՝ զի մարմնաւորն իշխէ որքան մերձ է եւ ձեռնհաս. իսկ հոգեւորն իշխէ ի մերձաւորս եւ ի հեռաւորս։ Զի տեղիք՝ զիշխանութիւն նորա եւ զսուր ոչ արգիքեն. ոչ ամրոց՝ ոչ պարիսպ, կամ զօրք, կամ ա՛յլ ինչ։ Երրորդ՝ մարմնաւորն իշխէ միայն ի մարմին եւ ի կեանս. այլ յետ մահու՝ ոչ. ըստ այնմ. «մի՛ երկնչիք որ զմարմինն սպանանէ. եւ զհոգին ոչ. իսկ հոգեւորն՝ իշխէ ի հոգին եւ ի մարմինն։ Ուստի յայտ է՝ զի պատժէ զմարմինն եւ կապէ զհոգին ի կեանս եւ ի մահ։ Զի թէպէտ մեռանին՝ թէ իշխանն, եւ թէ իշխեցեալն, իշխանութիւն ոչ խափանի. ըստ այնմ, «զոր կապիցէք յերկրի՝ եղիցի կապեալ յերկինս. եւ զոր արձակիցէք յերկրի՝ եղիցի արձակեալ յերկինս»։ Վասն այն ասէ։ «Ո՛րդի մարդոյ դէտ կացուցի»։ Եւ ի բանէս այս երկու ինչ ասելի է։ Մին՝ վասն դիտին։ Եւ երկրորդ՝ վասն որոյ եւ արեան։
       Եւ գիտելի է՝ զի որդի մարդոյ կրկին իր բացայայտէ։ Նախ թէ դու որ դէտ ես եւ առաջնորդ մարդկան, որդի մարդոյ ես. որպէս եւ նոքա ի մարդկան ազգէ։ Եւ ոչ ինչ ունիս աւելի բնութիւնդ քան զնոսա. ոչ ես որպէս զհովիւն ոչխարաց. զի հովիւն բանական մարդ է. եւ ոչխարքն անբան կենդանիւք։ Այլ դու որ հովիւդ ես մարդկան՝ մարդ ես նոցա հաւասար հոգւով եւ մարմնով, մտօք եւ այլովքն։ Այլ ես տուի քեզ իշխանութիւն եւ շնորհ եւ Տէր կացուցի. եւ զնոսա քեզ հնազանդ արարի։ Եւ դարձեալ դու որդի մարդոյ ես. այլ ես զքեզ ընտրեցի եւ ինձ երեսփոխան կացուցի ի վերայ մարդկան. շնորհօք զարդարեցի, եւ այդպէս բարձրացուցի. եւ զիմ տէրութեան եւ իշխանութեանս անուն քեզ տուի. եւ դու մի հպարտանար եւ կորուսաներ զքեզ եւ զդոսա՝ որոց առաջնորդես. որպէս սատանայ յորժամ ետես զիւր բարձրութիւն եւ զիշխանութիւն, հպարտացաւ եւ կորեաւ։ Այլ դու կա՛ց ի հնազանդութեանս իմում եւ արա՛ զկամս իմ։ Ապա թէ թողուս զիմ կամս, եւ հպարտանաս, որպէս ես բարձրացուցի զքեզ եւ մեծարեցի դարձեալ կարօղ եմ յետս ընկենուլ եւ արհամարհել զքեզ . զի դու մարդ ես եւ որդի մարդոյ. եւ ոչ հրեշտակ եւ ոչ հրեշտակապետ. եւ ոչ այլ ինչ գերագոյն արարած. վասն որոյ ասէ։
       «Ո՛րդի մարդոյ՝ դէտ կացուցի»։
       Եւ զի դէտ ես կացուցեալ. այսինքն հայեակ. պարտ է քեզ ստանալ զբազում յատկութիւնս գիտին։ Եւ ունի դէտն տասն յատկութիւն։ Առաջին՝ զի դէտն ի բարձր տեղւոջ լինի։ Երկրորդ՝ զի միայն է։ Երրորդ՝ զի նշան ունի ընդ իւրն։ Չորրորդ՝ ամենեքեան ի նա հային։ Հինգերորդ՝ զի արթուն լինի։ Վեցերորդ՝ զի յոտն կայ։ Եօթներորդ՝ զաչսն հանապազ ածէ։ Ութներորդ՝ զամենայն ճանապարհս դիտէ։ Իններորդ՝ տեսեալ զթշնամին ազդ առնէ։
       Տասներորդ՝ յորժամ ազդէ, ինքն զերծանի։ Եւ զայսոսիկ տասնեսին յատկութիւնս դիտին՝ պարտ է առաջնորդին յինքեան ցուցանել։ Առաջինն՝ զի գէտնի բարձր տեղւոջ լինի, որ կարէ տեսանել զամենայն. նոյնպէս պարտ է քահանային ի բարձր լեառն ելանել՝ եւ ապա կարէ զայլս տեսանել. վասն որոյ Տեառն յորժամ կամէր զաշակերտսն ուսուցանել. «ել ի լեառն եւ նստաւ անդ եւ ուսոյց»։ Զի թէ առաջնորդն ի խոնարհ եւ ի ցած տեղիս լինի. այսինքն ի մեղս աշխարհի՝ ոչ կարէ տեսանել ուղիղ։ Այլ զոր օրինակ՝ մարդ որ ի ծով է ընկղմեալ՝ ոչ կարէ զալէկոծումն տեսանել. այլ յորժամ եզրի, ապա տեսանէ զահագին դըղրդումն։ Նոյնպէս մարդ որ ի մէջ աշխարհի մեղաց է՝ ոչ կարէ զայլոյ մեղաց ծանրութիւն տեսանել. վասն որոյ պարտ է եզրիլ ի մեղաց ծովէ, եւ ի լեառն առաքինութեան բարձրանալ։ Երկրորդ՝ զի միայն է դէտն. զի թէ բազումք լինին, ի ժղուլ լինին, եւ խափանի հայիլն. նոյնպէս եւ առաջնորդին պարտ է թողուլ զամենայն, եւ առանձին եւ միայն լինիլ. զի մի զբաղեսցի միտքն ի բազումս ցրուեալ։ Վասն այն ասէր Տէրն. «որ ոչ թողու զհայր եւ զմայր՝ զկին եւ զայլն, եւ առնու զխաչն եւ գայ զհետ իմ, չէ ինձ արժանի»։ Զի առաջնորդն յորժամ թողու զամենայն, դեռեւս ոչ է կատարեալ. այլ յորժամ զխաչ եւ զչարչարանս Քրիստոսի կրէ յինքեան, ապա լինի նմա արժանի։ Երրորդ՝ զի դէտն նշան ունի կանգնեալ՝ յոր ամենեքեան հային եւ հաստատին. նոնպէս եւ առաջնորդն ունի նորա նշան կանգնեալ զսուրբ վարս իւր՝ եւ զուղղափառ հաւատս. յորժամ ժողովուրդն տեսանէ, ուրախանայ։ Զոր օրինակ՝ գլուխն որ առողջ լինի, եւ թագիւ զարդարեալ, ամենայն անդամքն ուրախանան ընդ նմա . նոյնպէս եւ գլուխ ժողովրդեանն է առաջնորդն. յորժամ առողջ լինի հոգւով, եւ զարդարեալ ուղիղ հաւատով, ժողովուրդն ամենայն ի զուարթութեան լինին եւ բերկրին։
       Իսկ թիւրն հաւատով՝ եւ անառակ վարուք՝ տրտմութիւն է ամենայն ժողովոյն. որպէս գլուխն յորժամ ցաւոտ լինի ի խոցոտ, բոլոր մարմինն դժուարի։
       Չորրորդ՝ զի աչք ամենեցուն ի դէտն հային հանապազ. նոյնպէս ժողովրդեանն ամենայն աչք եւ միտք՝ յառաջնորդն լինին. ոմն նայի յուսումն. եւ ոմն եւ ի վարսն. եւ այլք ի հաւատն. ոմանք հային զի ուսանին. ոմանք հային զի պարսաւեն. եւ այսպիսի բազմացն բազում աչք լինին ի վերայ քահանային. որպէս ասէ աւետարանն։ «Եւ ամենեցուն որք ի ժողովրդեանն էին աչք՝ ի նա հայէին»։ Եւ այնպէս զգաստ պարտ է լինիլ առաջնորդին . զի ամենեքեան հաճեսցին ի նա. իւրքն եւ օտարքն. հաւատացեալք եւ անհաւատք. ըստ այնմ, «զվարս ձեր առաջի հեթանոսաց պարկեշտս ցուցանել». զի ասաց՝ «տեսցեն զգործս ձեր բարիս, եւ փառաւորեսցեն զհայր ձեր որ յերկինս է»։
       Ապա թէ ոչ՝ լինի գայթակղութեան պատճառ։ «Եւ վայ որ գայթակղեցուցանէ զմի ի փոքրկանցս յայսցանէ, եւ այլն»։ Հինգերորդ՝ զի դէտն հանապազ արթուն լինի։ Եւ կրկին է հոգեւոր արթնութիւն։ Նախ՝ ի մեղաց։ Երկրորդ՝ ի տգիտութեանց։ Զի տգիտութիւն՝ մտացն է ննջումն, եւ գործ մեղաց հոգւոյն. վասն որոյ եւ աղօթէր Դաւիթ։ «Լոյս տուր Տէր աչաց իմոց. զի մի երբէք ննջեցից ի մահ»։ զի որ ննջէ ի մէջ մեղաց՝ թմրի եւ ոչ կարէ զգալ զմեղս։ Եւ որ նընջէ տգիտութեամբ՝ կոյր է մտօք. որպէս ննջեալն ոչ տեսանէ. ոչ գնայ, եւ ոչ գործէ. նոյնպէս եւ նա։ Եւ որպէ՞ս լինի առաջնորդ եւ դէտ այլոց, յորժամ ինքն ննջեալ է ի մեղս. վասն որոյ պարտ է առաջնորդին հանապազ արթուն լինիլ մտօք եւ իմաստութեամբ։ Այլեւ արթուն ի գործս առաքինութեան. զի բարիս գործեսցէ. եւ այլոց ուսուսցէ. զա՛յն հրամայէր Տէրն մեր. «զոր ձեզդ ասեմ, ամենեցուն ասեմ արթուն կացէք»։ Վեցերորդ՝ զի դէտն յոտն կայ յոտն կալն՝ զարիութիւն նշանակէ յամենայն բարի գործս . ի յուսումն ի ժամակարգութեան, յաղօթս, յարտասուս, եւ յայքն. մին վասն իւր, եւ մին վասն ժողովրդեանն։ Այսպէս արիանալ եւ տքնիլ, որպէս թէ համարս տալոց են վասն նոցա առաջի Աստուծոյ. ըստ այնմ, «ունկնդիր լերուք առաջնորդաց ձերոց. զի նոքա տքնին վասն հոգւոց ձերոց. որպէս թէ համարս տալոց են ընդ ձեզ»։
       Եօթներորդ՝ զաչսն հանապազ ածէ դէտն. եւ նոյնպէս եւ առաջնորդն ի վերայ ժողովրդեանն հանապազ պահէ զտեսութիւն եւ զլսելիսն իւր։ Թէ զոք տեսանէ թիւր՝ զումմէ լսէ վատ համբաւ, յամենայն տեղիս ընթանայ ի ժողովուրդս իւր. յամենայն մարդ հարցանէ եւ քննէ. զոմն խրատէ՝ զոմն յանդիմանէ՝ զոմն մըխիթարէ. որպէս խրատէ առաքեալն. «հասի վերայ ժամու եւ տարաժամու. յանդիմանեա՛ սաստեա՛ մըխիթարեա՛ ամենայն երկայնամտութեամբ»։ Ա՛յս է ածելն հանապազ՝ եւ ի բաց ունել զաչս մտացն ի վերայ ժողովրդեանն։ Ութներորդ՝ հայեակն զամենայն ճանապարհս դիտէ. եւ կրկին է ճանապարհն. մին է ի ծննդենէ մինչեւ ի գերեզմանն. երկու վարուցն. եւ վարուց ճանապարհն բարի գործն է. եւ կատարումն անտի՝ կեանքն։ Յայս ճանապարհս ոմանք բարեաւ ընթանան, եւ հասանեն յարքայութիւն երկնից. եւ ոմանք չարեաւ, եւ ոչ ժամանեն անդ։ Վասն այն պարտ է առաջնորդին յամենայն ճանապարհս դիտել, թէ ո՞յք ընթանան ի բարութիւնս . եւ ո՞րք ի չարս։ Այլեւ բազում ճանապարհ է բազում մարդկան. զի ա՛յլ ճանապարհ է իշխանաց, եւ ա՛յլ ռամկաց. արանց եւ կանանց. ծերոց եւ տղայոց. պարտ է յամենայն ճանապարհս մարդկան դիտել առաջնորդին եւ ուղղել։ Իններորդ՝ դէտն տեսեալ զթշնամին, ազդ առնէ. նոյնպէս քահանայն՝ յորժամ տեսանէ զթշնամին հոգւոյ, կամ զսատանայ, կամ զմեղս, կամ զհերձուածս որ մտանէ ի ժողովուրդն, պարտ է ազդ առնել նոցա եւ քարոզել. եւ ցուցանել նոցա զպակասութիւն, ի մեղաց ի հերձուածողաց ի սատանայէ, յանօրինաց, եւ զայլն ամենայն. զի մի ծածկապէս մտեալ ի ժողովուրդն փոքր փոքր սովորելով ընտելանան նոցա. եւ այլ ոչ կարէ դարձուցանել։
       Զի մուտն մեղաց հեշտ է. եւ ելն դժուար. նա քանի դեռ չէ բնակեալ ի մարդն, պարտ է որ անդ առնէ եւ հանէ ի մեղաց։ Տասներորդ՝ յորժամ ազդ առնէ հայեակն, եւ ինքն փախչի եւ զերծանի. նոյնպէս եւ առաջնորդն զոր ինչ քարոզէ ժողովրդեանն՝ հեռասցի եւ ինքն յայն չարեացն. եթէ մեղք է, եւ եթէ հերձուած. չլինի թէ այլոց զբարին ուսուցանէ՝ եւ ինքն զչարն առնէ. որպէս ասէ առաքեալն. «որ ուսուցանես զընկերն՝ զանձն քո ոչ ուսուցանես. որ ասես չգողանալ՝ գողանաս, եւ այլն»։ Այնպիսւոյն կամ պարտ է ոչ ուսուցանել զբարին, կամ թէ այլոց ուսուցանէ, պարտ է զի նախ ինքն ուսանի եւ կատարեսցէ։ Այս է գործ եւ յատկութիւն գիտին. զոր յինքեան ցուցանել պարտ է առաջնորդին։ Այս առաջին գլուխն որ ասէ։ «Դէտ կացուցի զքեզ»։
       Երկրորդ գլուխն որ ասէ։ «Յորժամ տեսանիցես զսուրն եկեալ՝ զգացուցանիցես նոցա»։ Սուր ասէ զպատուհասն մեղաց. զսով՝ զսուր՝ զգերութիւն եւ զմահ տարաժամ. զոր ածէ ի վերայ մեղաց մարդկան. որպէս կործանումն Նինուէի զոր քարոզեաց Յովնան եւ դարձան ապաշխարութեամբ եւ զերծան ի պատուհասէն։ Այլեւ վասն մեղացն Դաւթի հրամայեաց նմա երեք պատուհաս. կամ երեք ամ սով. կամ երեք ամիս սուր. կամ երեք օր մահ. վասն երկու պատճառի։ Նախզի՝ երեք ամ սովն՝ եւ երեք ամիս սուրն՝ առաւել սաստիկ էր քան զերեքօրեայ մահն։ Եւ երկրորդ՝ զի ի սովն եւ ի սուրն՝ արդարք եւ մեղաւորք կրէին զպատուհասն. իսկ յերեքօրեայ մահն՝ յանցաւորքն միայն պատժէին։ Եւ ել հրեշտակն ասէ մինչ ի յերեք ժամն առաւօտին՝ եօթանասուն հազար ի սուր էարկ յերկիր։
       Եւ տեսանէր ասէ մարգարէն զհրեշտակն ունելով զսուրն՝ եւ եկան ի քաղաքն իւր. վասն որոյ անկաւ ի վերայ երեսացն առաջի Աստուծոյ եւ ասէ. «սուր քո յիս եւ ի տուն հօր իմոյ. անմեղ ժողովուրդս զի՞ մեղաւ եւ գնաց եւ մատոյց զողջակէզն ի կալն ուռնայի. եւ վերացաւ պատուհասն մահու։ Եւ տե՛ս զի պարտ է առաջնորդին՝ թէ մահ տարաժամ լինի, թէ ա՛յլ ինչ պատուհաս, պաշտմամբ եւ պատարագօք խնդրել յԱստուծոյ. եւ նա վերացուցանէ զցասումն, յորժամ սրտի մտօք թողուն զմեղս, եւ դառնան առ Աստուած. որպէս յորժամ Դաւիթ եւ ժողովուրդն թողին զմեղս եբարձ զցասումն։ Այս է ասելն։ «յորժամ տեսանես զսուրն եկեալ»։ Եւ որպէս տեսանէ առաջնորդն զսուր պատուհասին Աստուծոյ, եւ խրատէ զժողովուրդն։ Ասեն վարդապետք, եթէ երկու իրօք ճանաչի գալուստ պատուհասին Աստուծոյ։ Նախ ի մեղաց եւ յանհաւատութեանց. յորժամ մարդիկ թերանան ի հաւատոց եւ յաճախեն ի մեղս. այն է նշան պատուհասին Աստուծոյ. եթէ ի վերայ միոյ մարդոյ. եթէ ի տան՝ եթէ ի գեղ՝ եթէ ի քաղաքի, կամ ի վերայ երկրի. յո՛ր տեղիք չարիք եւ անօրէնութիւնք բազմանան՝ անդ երեւի պատուհասն Աստուծոյ. որպէս ասէ «եթէ գնայցէք ընդիս խոտորնակ՝ գնացից եւ ես ընդ ձեզ խոտորնակին խոտորնակ»։ Զի յորժամ խոտորիմք մեք յօրինացն Աստուծոյ, նոյնպէս խոտորի իրաւունքն Աստուծոյ ի վերայ մեր ի ցասումն, եւ ի պատուհաս։ Մին՝ ի մեղացն երեւի սուր ցասման Աստուծոյ ի վերայ մարդկան։ Երկրորդ յայնմանէ՝ երբ համբաւ բարկութեան Աստուծոյ գայ ի հեռաւոր տեղեաց, հիւանդութեան՝ սովու՝ մահու՝ սրոյ. վասն այն ա՛նդ երեւի, որ մեք գիտեմք թէ եւ ա՛ստ է գալոց ըստ կարգի. եւ մեք եթէ զնորա պատճառն վաղվաղակի կարեմք ի մէնջ, դառնայ պատուհասն Աստուծոյ. զի խընդիր այն պատուհասին մեղքն մեր լինի. յորժամ զխնդրակն արգիլեմք, նա այլ ոչ գայ առ մեզ։ Նախ վասն այն պարտ է առաջնորդին յորժամ տեսանէ զսուրն եկեալ, խրատէ զժողովուրդն դառնալ առ Աստուած, եւ թողուլ զմեղս. զի մի անկցին ի սաստ բարկութեան Աստուծոյ։ «Եւ թէ դարձցի ժողովուրդն ի մեղաց ասէ , զանձն քո ապրեցուցեր եւ զնոցայն։ Ապա թէ ոչ դարձցի անօրէնն ի մեղաց, անօրէնն յանօրէնութեան իւրում մեռցի. եւ դու զանձն քո ապրեցուցեր»։ Ա՛յս է՝ յորժամ քարոզելով խրատես զժողովուրդն եւ դառնայ ի մեղաց՝ շահեցար զնա եւ զքեզ. եւ բաց երես լինիս առաջի Քրիստոսի. որպէս այն որ ասէ. «ահաւասիկ ես եւ մանկունք իմ զորս ետ ինձ Աստուած»։ Եւ թէ դու քարոզես՝ եւ նա յամառի ի մեղս եւ ոչ լսէ, նայիւր մեղսն մեռանի. եւ դու անպարտ ես։ Զի ի քոյ վերայ քարոզելն եւ խրատելն էր հարկ, եւ նորա լսելն. յորժամ ոչ լսէ, նա՛ եղեւ իւր արեանն պարտական. եւ դու ազատ մնացեր։ «Իսկ թէ դու ոչ ասիցես անօրինին զմեղսն եւ ըզպատուհասն, նա յիւր մեղսն մեռանի, զարիւն նորա ի ձեռաց քոց խնդրեցից»։
       Ահա սարսափելի սպառնալիք. ահա մեծ պատիժ եւ անբերելի կսկիծ։ Զի թէ այլ յանցանք ոչ ունիմք՝ այս միայն բաւական է որ տանջէ զմեզ ի հուր գեհենին։ Ասէ՝ «անօրէնն յիւր մեղսն մեռանի. եւ արեանն Տէր դու լինիս»։ Եւ վասն է՞ր արեանն Տէր. զի առաջնորդն երաշխաւոր եւ Տէր է կացել ժողովրդեանն։ Եւ սովորութիւն է աշխարհի՝ որ երաշխաւորն պարտական է վճարել զպարտսն, կամ ի հնազանդութիւն պահել զերաշխաւորեալն. նոյնպէս քահանայն եւ առաջնորդն որ երաշխաւոր է ժողովրդեանն՝ կամ պարտ է որ զժողովուրդն ի հնազանդութիւն Աստուծոյ պահէ՝ եւ կամ ինքն փոխանակ նոցա զպարտսն վճարէ. վասն այն խրատէ իմաստունն ասելով։ «Մի՛ տար զանձն քո յերաշխաւորութիւն օտարաց. զի եթէ ոչ ունիս հատուցանել՝ առնուցուն զանկողինս քո». Եւ զի՞նչ են անկողինքն. այսինքն մեր սեփհական առաքինութիւնքն եւ գործքն. նոքա հանգիստք մեր եւ անկողինք. եւ իւրաքանչիւր մարդ՝ ի գործս իւր հանգչի առ Աստուած. որպէս եւ յայլ ուր ասէ. «զե՛րծ ի նմանէ զհանդերձն. զի երաշխաւոր եղեւ օտարաց. հանդերձ՝ զշնորհն է իմանալ. զոր տայ Աստուած եւ զարդարէ զմարդն. որպէս գիտութիւն՝ իշխանութիւն հաւատքն՝ մըկրտութիւն, եւ այլն. իսկ անկողինք՝ իւրաքանչիւր գործք բարութեան մարդոյ։
       Ցուցանէ բանս թէ, զերկուսն հանէք յերաշխաւորութենէն. այսինքն զշնորհս որ տուեալ է ձրի, եւ զգործս առաքինութեան որ գործեալ լինի. փոխանակ ժողովրդեանն՝ տուժեն զառաջնորդն։ Եւ զո՞ր առաջնորդն. ա՛յս է՝ որ ինքնահաճութեամբ ի պատիւ ելանէ եւ գլուխ ժողովրդեանն նստի առանց ընտրութեան մարդկան, եւ առանց հաճութեան Աստուծոյ։ Եւ դարձեալ որք նստին առաջնորդ՝ թէ կամաւ թէ ակամայ, եւ զհաւատացեալ ժողովուրդն ոչ հնազանդեն օրինացն Աստուծոյ. նոցա ասէ աստուածային հրամանն, թէ եւ «զարիւն նորա ի ձեռաց քոց խնդրեցից»։ Զի՞նչ է արիւնն. այսինքն, զխիղճ եւ զմեղս նորա ի ձեռաց քոց խնդրեցից. զի նա ոչ գիտէ զվնաս մեղացն. եւ դու ո՛չ ուսուցեր նմա. վասն այն ի քէն խնդրեմ զմեղս նորա ասէ։
       Դարձեալ «զարիւն նորա ի ձեռաց քոց խնդրեցից». զչափ պատժոյն ասէ . թէ որպէս ի մարդասպանէն զարիւն խնդրեմ զսպանելոյն. նոյնպէս եւ դու մարդասպան ես. զի ո՛չ ուսուցեր զբարին. եւ չար գործօք հոգի նորա սպանաւ. վասն այն մարդասպանի արիւնն խնդրեմ ի քէն։ Եւ այսպիսի չար է ծուլութիւն առաջնորդին , որ ո՛չ տանի հոգ ժողովրդեանն իւրոյ։ Եւ աստ է հարցումն ինչ, թէ ինքն այն ժողովուրդն որ զչարն գործեաց՝ որ առաջնորդն տանջեցաւ, զի՞նչ եղեւ նա. ազատեա՞լ է ի մեղացն թէ ո՛չ։
       Ասեմք թէ՝ ո՛չ է ազատեալ. զի թէ խրատեաց առաջնորդն, եւ նա ո՛չ լսեաց, մահու չափ է մեղքն, եւ աններելի տանջանքն. իսկ թէ ո՛չ խրատեցաւ, եւ նա ո՛չ գիտէր զմեղս ի գործեաց, մեղք է. սակայն անգիտութեամբ է եւ ներելի է պատիժն. այլ անմեղ ո՛չ է. եւ զայս ցուցանէ ըստ վեց եղանակաց։ Զի որ զմեղս գործէ՝ ո՛չ է անմեղ. թէպէտ ո՛չ ունի խրատօղ եւ առաջնորդ։ Նախ զոր օրինակ՝ աշխարհի երաշխաւորին յորժամ տէր կենայ, երկուքն պարտական են փոխատուին. այսինքն Տէրն եւ տիրեալն. եւ թէ Տէրն վճարէ, դեռ եւս տիրեալն պարտական է նմա։ Նոյնպէս ի հոգեւորն՝ քահանայն եւ ժողովուրդն պարտական են Աստուծոյ. որ քահանայն ուսուցանէ՝ եւ ժողովուրդն առնէ զբարիս։ Արդ թէ քահանայն ոչ խրատէ , պատժի. եւ թէ ժողովուրդն ոչ առնէ, պատժի. սակայն թեթեւ կրէ զպատիժն. զի անգիտութեամբ եւ առանց խրատողի գործեաց զչարիս։ Երկրորդ՝ դարձեալ որպէս երաշխաւորեալն երկուց պարտական է. այսինքն փոխատուին, եւ նմա որ Տէր է կացեալ . նոյնպէս ժողովուրդն պարտական է Աստուծոյ օրինացն որ կատարէ. եւ քահանային պարտական է հրամանացն որ կատարէ։ Արդ՝ թէ քահանայն ուսուցանէ՝ եւ նա ոչ առնէ, ոչ զօրէնս Աստուծոյ, եւ ոչ զխրատ առաջնորդին, մեծ է պատիժն. եւ երկոցունցն պարտական է՝ Աստուծոյ եւ քահանայութեան կարգին. եւ թէ քահանայն ոչ խրատէ, եւ նա մեղանչէ, միայն Աստուծոյ է պարտական որ զօրէնսն յանցեաւ. եւ ոչ քահանային. եւ լինի մեղքն թեթեւ. զի անգիտութեամբ գործեաց. այլ անմեղ ոչ է ժողովուրդն որ զմեղսն առնէ։ Երրորդ՝ զի այնպիսի է մեղքն՝ յորս եւ իցէ, առանց ակնառութեան վնասէ զնա. եթէ ի մարդս, եթէ ի հրեշտակս որք յանցաւորք եղեն. եթէ ի սուրբս, եւ եթէ յանսուրբս. ի քահանայս, կամ յաշխարհականս ի պարոն, կամ ի ծառայ, յայր կամ ի կին. ի ծեր կամ ի տղայ. յոր անձն որ մտանէ մեղքն, չար է եւ վնասակար. որպէս ասէ Յոբ. «թէ մի օրեայ իցեն կեանք մարդկան ի վերայ երկրի՝ անհնար է առանց մեղաց լինիլ»։
       Զի թէ մի աւուր զայն ոչ է անմեղ՝ այլ ունի զմեղս սկզբնական եւ պատժի վասն նորա՝ քանի՞ առաւել ժողովուրդն զմեղս գործէ. թէպէտ ոչ խրատէ քահանայն՝ մեղանչական է եւ պատիժ կկրէ։ Չորրորդ դարձեալ՝ թէպէտ քրիստոնեայն յամենայն ժամ ոչ լսէ զխրատս քահանային՝ սակայն տարին մի անգամ, կամ աւելի կամ պակաս լսեալ լինի. պարտ էր զայն ի միտ պահել եւ ոչ յանցանել. եւ զի պահեաց ի մըտի եւ մեղանչեաց՝ յիրաւի պատժի։ Հինգերորդ եւ այլ եւս՝ թէպէտ ժողովուրդն ոչ ունի քահանայ՝ եւ ոչ խրատօղ արտաքին. այլ ունի զներքին խրատօղն դատաւոր զմիտս իւր եւ ուսուցիչ եւ ունի զբնական օրէնս որ ամենայն մարդ զբարին սիրէ բնութեամբ եւ է՛ ինքն անձնշիխան, եւ այս բնական օրինօքս պարտ է, որ գործէ մարդ զբարին, զի ունիմիտք եւ անձնիշխան կամք. թէ կամի, նա կարէ ընտրել զբարին եւ առնել։ Յորժամ ոչ կատարէ անձնիշխան կմօք, յիրաւի պատժի յԱստուծոյ եւ ի խղճէ մտաց իմոց։ Վեցերորդ՝ եւս յայտնի օրինակ, թէ յանշունչ անօթ յորժամ պիղծ ի ներքս մտանէ, պղծէ զնա եւ խառնակէ. եւ մին կենդանին սուրբ է վասն բնական նշանին զոր ունի. եւ մինն պիղծ որ ոչ ունի զնշան սրբութեան։ Նոյնպէս եւ մարդն՝ գիտութեամբ թէ անգիտութեամբ գործէ զմեղս՝ պղծի որտեղ անշունչ անօթն, եւ որպէս այն կենդանի յոր ոչ երեւի նշան սրբութեան պիղծ է եւ չար, եւ պատժի յԱստուծոյ. սակայն զանազանապէս կրէ. ըստ կամաւորի եւ ակամայի . գիտութեան եւ անգիտութեան. այլ անմեղ ոչ է. թէպէտ չունի խրատօղ։ Եւ թէ չունի խրատօղ, եւ կամ չար է եւ տգէտ առաջնորդն, ընդէ՞ր ոչ երթայ յայլ տեղիս առ բարի եւ իմաստուն խրատօղն եւ ուսանի։ Զի որպէս հիւանդն հարցանէ զբժիշկն եւ խընդրէ զդեղն. նոյնպէս մեղաւորին պարտ է խնդրել եւ գտանել զբարի եւ զիմաստուն առաջնորդ. եւ ուսանիլ ի նմանէ զօրէնս Աստուծոյ, եւ զփրկութիւն հոգւոյ՝ եւ յորժամ ծուլանայ, եւ լաւ համարի զհեշտութիւն մարմնոյն քան զփկութիւն հոգւոյ, յիրաւի զի մեռանի ի մեղս իւր։ Այլ չար առաջնորդն նորա առաւել պատժի. զի ոչ ուսոյց զկամս Աստուծոյ. եւ ոչ խրատեաց զնա յորժամ յանցեաւ. վասն այն ասէ՝ «անօրէնն ի մեղս իւր մեռանի. եւ զարիւն նորա ի ձեռաց քոց խնդրեցից»։ Եւ չորս իրօք է խտրութիւն՝ որ առաջնորդն կարէ զերծանիլ ի մեղաց ժողովրդեանն։
       Նախ՝ թէ ուսուցանէ հանապազ անդադար եւ անպարապ բանիւ եւ գործով. բռնութեամբ եւ աղաչանօք. օրհնութեամբ եւ անիծիւք. եւ զի՛նչ կերպ որ է՝ հնարի եւ զիւր աւել շնորհն ոչ ծածկէ առինքն. այլ արկանէ ի սեղանաւորս առաջի ժողովրդեանն, թէ լսեն եւ եթէ ոչ. «եւ ինքն եկեալ Տէրն շնորհաց, տոկոսեօք պահանջէ ի նոցանէ ըստ աւետարանին»։
       Երկրորդ խտրութիւն է՝ որ իւր ժողովրդեան է պարտական ուսուցանելոյ. որպէս կաթուղիկոսն իւր ազգին. եպիսկոպոսն իւր թէմին. քահանայն իւր ժողովրդեանն. վարդապետն իւր աշակերտացն, եւ ոչ օտարաց։ Զի օտար ազգի եւ ժողովրդեանն՝ ոչ ունի հրաման քարոզելոյ։ Եւ ոչ զարիւն օտարացն խնդրէ ի նմանէ։ Երրորդ խտրութիւն է՝ որ զլսողաց եւ զհնազանդելոց արիւնն խնդրէ, եւ ոչ զանհնազանդից։ Զի թէպէտ լինին յայս թէմս բազում այլազգիք եւ բազում անհնազանդք, ոչ են առաջնորդք նոցա պարտական. զի կամօք ոչ հնազանդին մեզ. եւ ոչ լսեն զխրատս մեր։ Վասն այն ասէ. «դէտ կացուցի զքեզ տանդ Իսրայէլի». Իսրայէլն՝ աստուածատեսն եւ քրիստոնեայն եւ հնազանդն է։ Այն որ անաստուած եւ անօրէն է՝ որ ոչ լսէ մեզ, չեմք նմա պարտական։ Չորրորդ խտրութիւն է՝ որ ի մեր ժամանակս որքան կենդանի եմք, պարտական եմք ուսուցանելոյ եւ խրատելոյ. այլ յառաջ քան զմեզ՝ եւ յետոյ մեզ ոչ եմք պարտական մեղաց նոցա. այլ միայն ի մեր ժամանակս. որպէս ասէ Դաւիթ։ «Մինչեւ յալեւորիլ եւ ծերանալ իմում, պատմեցից զարդարութիւնս քո»։
       Զի թէպէտ ընտիրքն եւ հայրապետքն՝ հոգ տարան կանոնօք եւ գրովք աւանդել մեզ զխրատ եւ զօրէնս Աստուծոյ՝ վասն. առաւել սիրոյն Աստուծոյ եւ վարձուց պսակացն. սակայն չափն մեր ուսուցանելոյն որ աւետարանելն՝ տնտեսութիւն է։ Այս է՝ որքան եմք ի մարմնի, ազգիս մերոյ եւ ժողովրդեան մերոյ որ առ մեզ են, եւ հընազանդիցն մերոց, պարտէ հանապազ աւետարանել. որպէս ասէ առաքեալն. «թէ աւետարանեմ, հարկ է ինձ եւ տնտեսութիւն». զի զպարտս մեր վճարեմք եւ ազատիմք։ «Իսկ եթէ ոչ աւետարանեմ, վայ է ինձ». զի պարտական մնամք հրամանացն Աստուծոյ որ ասաց. «երթայք եւ քարոզեցէք եւ ուսուցէք պահել զամենայն զոր ինչ պատուիրեցի ձեզ»։ Զայս ասէ մարգարէիւն Աստուած «Ո՛րդի մարդոյ՝ դէտ կացուցի զքեզ եւ այլն ըստ կարգի»։ Որեւ արժանաւորս արասցէ՝ որ ետ զբան քարոզելոյ եւ հրաման խրատելոյ. տացէ եւ մեզ բան իմաստութեան, եւ ձեզ ունկն հնազանդութեան. ձեզ առնել, եւ մեզ ուսուցանել զօգուտն ձեր, եւ զհաճոյս բարերար կամաց իւրոց. խորհիլ եւ խօսիլ եւ գործել։ Աստ մարմնական կենօք եւ հոգեւոր իմաստիւք եւ յետ աստեացս՝ արժանի լինիլ երանական ձայնին օրհնութեան՝ թէ «եկ ծա՛ռայ բարի եւ հաւատարիմ մո՛ւտ յուրախութիւն Տեառն քոյ» հրեշտակերամ դասուցն, անթառամ ցնծութեանն, եւ մշտաւէտ ուրախութեան յաւիտենից կենացն, ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր. որ է օրհնեալ յաւիտեանս Ամէն։