Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ

Gregory Tatevatsi (of Tatev) Vartapet (Vardabed)

Բաժին

Թեմա

Theology

Զիմաստութիւնն լոյս կոչէ իմաստնացեալն յԱստուծոյ Սողոմօն ասելով. «գոյ առաւելութիւն իմաստութեան քան զանմտութեան». որպէս գոյ առաւելութիւն լուսոյ քան զխաւարի։ Եւ կրկին տեսակք են իմանալի ունակութեան լուսոյ։ Նախ՝ լոյս իմաստութեան։ Երկրորդ՝ լոյս գործոյ բարութեան։ Որոց այսոցիկ սակաւ ինչ հարցափորձեալ ապա մըխիցուք ի տեսութիւն բանին որ ասէ։ «Իմաստնոյն աչք ի գլուխ իւր եւ որ անմիտն է՝ ընդ խաւար գնայ»։
       Եւ նախ առաջին՝ լոյս է իմաստութիւն. եւ խաւարն անմտութիւն, վասն տասն պատճառի։ Նախզի՝ էութիւն է լոյսն. եւ ոչ էութիւն խաւարն . նոյնպէս է եւ գոյ է իմաստութիւն. եւ ոչ է եւ ոչ գոյէ անմտութիւն։ Երկրորդ՝ բարի է լոյսն. եւ չար խաւարն. նմանապէս բարի է իմաստութիւն. եւ չարէ տգիտութիւն։ Երրորդ՝ զի գոյութիւն է լոյսն. եւ պակասութիւն նմին է խաւարն. այսպէս գոյութիւն է իմաստութիւն. եւ իմաստութեան պակասութիւն կոչի անիմաստութիւն։ Չորրորդ՝ լոյսն փարատէ զխաւարն եւ կորուսանէ. այսպէս եւ իմաստութիւն յարահետեալ՝ զանմտութիւն կորուսանէ։ Հինգերորդ՝ լուսով պայծառանայ զգալի աչք եւ տեսանէ զերեւելիս. եւ լուսով իմաստութեան պայծառանայ միտք, եւ տեսանէ զհոգեւորս եւ զիմանալիս։ Վեցերորդ՝ լուսով երեւի ճանապարհ ընթացից. այլեւ խորխորատ եւ որոգայթ. նոյնպէս եւ իմաստութեամբն երեւի ճանապարհ օրինացն. այլեւ որոգայթ մեղաց եւ վիհ կորստեան սատանայի՝ իմաստութեամբ լուսոյն երեւի. այն զորմէ ասէ մարգարէն . «ճանապարհ յոր գնայի թագուցաւ ինձ որոգայթ»։ եւ թէ՝ «լարս ձգեցին որոգայթ ոտից»։ Եօթներորդ՝ լուսովն ճանաչին եւ որոշին դէմք սիրելեաց եւ թշնամեաց. նոյնպէս եւ իմաստութեամբ ճանաչեմք եւ ընտրեմք զսիրելիս հոգեւորս եւ զթշնամիս. զհրեշտակս եւ զսատանայ. զբարիս եւ զչարս ի մարդկանէ։ Ութներորդ՝ ուրախարար է լոյսն, եւ տրտմեցուցիչ խաւարն. ա՛յսպէս ուրախութիւն է սրտի իմաստութիւն մարդոյ. եւ տրտմութիւն հանապազորդ պակասութիւն մտաց։
       Իններորդ լուսով ընթանայ իւրաքանչիւր ոք ի գործս իւր ի վարել ի վաստակել, եւ յայլն . նոյնպէս եւ իմաստութեամբն գործի ամենայն հոգեւոր եւ մարմնաւոր. հոգեւոր իմաստութիւն, եւ մարմնաւոր արհեստ։ Տասներորդ՝ թափանցի լոյսն. որպէս ընդ ջուր եւ ընդ ապակի. այսպէս եւ իմաստուն մտօք թափանց անցանեմք ընդ բնաւ ոլորտս երկնի եւ երկրի. եւ ոչ ինչ արտաքոյ մնայ ի լուսոյ իմաստութեան։ Այս առաջինն՝ զի լոյս է իմաստութիւն. եւ խաւար անմտութիւն։
       Իսկ երկրորդ լոյսն՝ է բարի գործոց։
       Եւ է այս վասն տասն պատճառի։ Նախ՝ որպէս հրամայէ Տէրն։ «Այնպէս լուսաւորեսցի լոյս առաջի մարդկան՝ որպէս զի տեսցեն զգործս ձեր բարիս, եւ փառաւորեսցեն զհայր ձեր որ յերկինս է»։ Զի որպէս ի լուսոյն լուսաւորին աչք. նոյնպէս ի բարի գործոցն՝ բազումք ուսանին եւ լուսաւորին։ Երկրորդ՝ որպէս լուսովն զանազանին եւ ճանաչին մարդիկ՝ սիրելիք կամ ատելիք. օտարք եւ ծանօթք. նոյնպէս եւ գործովն բարեաց՝ զանազանին եւ ճանաչին մարդիկ. թէ հաւատացեալք թէ անհաւատք. ի մեր կարգէս են, թէ յօտար։ Երրորդ՝ որպէս լոյսն զարդարէ զգոյնն՝ եւ երեւի սպիտակ կարմիր կամ թուխ. նոյնպէս գործքն բարի՝ զարդարէ զհաւատսն. եւ երեւեցուցանէ թէ ուղղափառ են, թէ չարափառ. ամուր են ի հաւատս, թէ թոյլ. «որպէս ծառ ի պտղոյ իւրմէ ճանաչի ասէ Տեառն»։ նոյնպէս հաւատացեալն ի գործոյն։ Չորրորդ՝ լոյսն հանգիստ է աչաց. նոյնպէս բարի գործն՝ հանգուցանէ զոգիս մեր ի խղճէ մտաց։ Աստ հանգչի բարեգործ մարդն ի խղճէ մտաց. եւ յետ մահու հանգչի ի գործս իւր զոր արար. եւ յետ յարութեան հանգչի եւ պսակի նոյն գործովն ի յօթեւանս լուսոյ։ Հինգերորդ՝ լոյս են փարատէ զխաւար աղջամղջին. եւ կրկին է խաւար մեր. մին մարմնոյս, եւ միւսն խաւար մեղաց. որ ծանրացուցանէ զմարմինս եւ առաւել խաւարէ։
       Նոյնպէս եւ բարի գործն՝ փարատէ զխաւար մեղաց. եւ զմարմինն քերէ եւ սրբէ ի ծանրութենէ որպէս զլուսաւոր ապակի . եւ ոչ մնայ մասն ինչ խաւարի ի մարդն։ Վեցերորդ՝ զլոյսն ընդունի՝ որքան պարզ է նիւթն՝ որպէս օդ եւ պլօր. նոյնպէս որ պարզէ զմարմինն եւ զոգին յախտից թանձրութեանց, այն կրէ յինքեան զգործս առաքինութեան եւ պայծառանայ նովաւ։ Եօթներորդ՝ զանազան են լոյսք. որպէս ճրագի, արեւու, եւ աստեղաց եւ զմի գործ ունին լուսաւորելոյ. նոյնպէս զանազան են բարի գործք մարմնոյ եւ հոգւոյ եւ մտաց. խոնարհութեան եւ երկիւղի եւ աստուածապաշտութեան եւ այլն։ Այլ ամենեքեան զմի ունին ներգործութիւն՝ որ զհոգի եւ զմարմին լուսաւորեն եւ զարդարեն։ Ութներորդ՝ զլոյսն անմարմին՝ մարմին ասեն. զի ըստ որում յանկարծակի ծագէ՝ անմարմին է. եւ ըստ որում զգայութեամբ տեսանի՝ մարմին է։ Նոյնպէս եւ լոյս գործոցն՝ անմարմին եւ մարմին է. մարմին է, զի մարմնով գործի. եւ անմարմին՝ զի զոգիս զարդարէ, եւ ի հոգիս դադարի։ Իններորդ՝ լոյսն ստուերաւ փակի. եւ գործն բարի՝ ստուերաւ կենցաղոյս խափանի եւ ծածկի։ Տասներորդ՝ լոյսն ուրախութիւն է սրտի. զի աչքն տեսանէ եւ ուրախանայ. այսպէս բարի գործն՝ ուրախութիւն է սրտի մարդոյ։ Նախզի մնացական է. զի զոր ինչ առնէ մարդ մարմնական գործ՝ յետոյ՝ զղջումն տիրէ եւ փոշիմանի։
       Իսկ բարի գործոյն՝ ոչ գոյ զղջումն, զի որքան եւ գործէ՝ առաւելու իջանն։ Եւ դարձեալ բարի գործն՝ հանապազ ուրախ պահէ զհոգի մարդոյն. որպէս ասէ Դաւիթ։ «Ուրախ եղերուք եւ ցնծասցէք արդարք ի Տէր»։ Եւ թէ՝ «ուրախ եղիցին որք խնդրեն զքեզ Տէր»։ Զի աստ ի ժամանակիս յայսմիկ՝ ի մէջ հոգեւոր ուրախութեան պահի. եւ ի հանդերձեալն՝ յանտրտում ուրախութիւն ժամանէ , եւ կատարի անզրաւ կենօք։ Ա՛յսքան նախերգաբար վասն լուսոյ իմաստութեան , եւ
       լուսաւոր գործոյ, որպէս ասէ իմաստունն։ «Գոյ առաւելութիւն իմաստութեան, քան անմտութեան»։ Այժմ եկեսցուք ի տեսութիւն առաջարկեալ բանին որ ասէ։ «Իմաստնոյն աչք ի գլուխ իւր. եւ որ անմիտն է՝ ընդ խաւար գնայ»։
       Եւ արդ՝ պարտ է գիտել. զի ամենայն կենդանեաց աչք զգայական՝ ի գլուխն է յարմարեալ։ Եւ այսմ իմանի կրկին պատճառ։
       Նախ բնական՝ եւ ապա բարոյական։ Եւ բնականն նախ այսպէս։ Զի գլուխն պատուական մասն է յամենայն անդամս մարմնոյ. զի բնաւորեալ են անդ հնգեկին զգայութիւնք՝ որովք տեսանէ եւ լսէ եւ հոտոտէ եւ ճաշակէ եւ շօշափէ. եւ այսու առաւել է քան զայլ մասնաւոր անդամս. որ միայն ունի զշօշափական զգայութիւնս։ Եւ որպէս դիրք տարերացն են. նոյնպէս կարգեալ եւ դիրք զգայութեանց ի գլուխն եւ ի դէմս կենդանւոյն։ Նախ աչքն ի վերոյ որպէս զհուր. որեւ զլոյսն տեսանէ եւ քննէ։ Եւ ապա ականջն ի կողմանէ՝ որ օդոյ է քննիչ եւ ձայնի։ Եւ ապա ճաշակելիքն՝ որ զհամս ջրոյն որոնէ։ Եւ ի ներքոյ ամենայնի շօշափելիքն. որ զթանձրութիւն հողոյ իմանայ։ Իսկ օդոյ թանձրութիւն եւ ջրոյ անօսրութիւն լինի հոտ. որ ըռընգամբք ընդունի։ Եւ զի թեթեւ է հոտն, եւ ի վերընթաց. վասն այն հոտոտելեաց դուռն ի ներքուստ է բացեալ . որ դիւրապէս ժողովէ զվերընթաց գոլոշին հոտոյ։ Այլեւ զամենայն աւելորդս գլխոյն իբր ագուգաւ ի վերուստ ի վայր հոսէ եւ արտաքս հանէ։ Նմանապէս եւ աչքն ի միոյ դիմաց տեսանէ. վասն զի տեսութիւն աչացն լոյս է. եւ լոյսն ուղիղ ծագէ եւ սփռի. եւ ոչ ի կողմանէ։ Իսկ ականջն ի կողմանէ. վասն զի ձայնն որ ի յօդոյ կաց մի՝ շուրջանակի յամենայն կողմանէ հնչէ եւ լսելի լինի. եթէ յառաջուստ, եւ եթէ յետուստ. ի վերոյ եւ ի ներքոյ ուստի եւ գայ, բոլորապէս ի պողակաձեւ դուռն լսելեացն ի ներքս տարեալ լինի։ Այս առաջին պատճառ, թէ վասն է՞ր աչք ամենայն կենդանեաց ի գլուխն է հաստատեալ։ Երկրորդ պատճառ՝ զի ի գլուխն ներգործի իմացական մասն խելացն. թէ բանական միտքն՝ եւ թէ զգայական։ Առաւել մասն գլխոյն է տեղիք եւ գործիք մտացն. որ բաժանի նախ յերեքին մասունս. ի հասարակ զգայութիւնս, յիմացականն, եւ ի յիշողականն։ Եւ է հասարակ զգայութիւն յառաջին փորուածս ճակատին. եւ իմացականն ի միջին փորուածն . եւ յիշողականն ի վերջն։ Զի միտք կոչեմք զյիշողականն. զի ի նա մտանէ ամենայն իրաց գիտութիւն եւ ժողովի. եւ այսպէս վերջին փորուածն՝ կոչի միտք եւ յիշողութիւն։ Զի ըստ որում զամենայն ինչ մուծանէ եւ հաւաքէ՝ միտք կոչի. եւ ըստ որում վերստին յիշէ եւ յարտաքս բերէ՝ յիշողութիւն անուանի։ Իսկ միջին փորուածն ունի դարձեալ կրկին զօրութիւն որ է իմացումն, եւ կամք. իմացումն է՝ որով իմանայ բանական լուսով. եւ տեսանէ արտաքոյ զամենայն ինչ զոր կարէ եւ լուսաւորի. եւ կամք է՝ որով կամենայ եւ յօժարի ի տեսանել եւ յիմանալ։ Որ բանականիս կամք կոչի յատուկ. եւ զգայականացն ցանկութիւն անուանի. եւ տնկոյն յօժարութիւն ասի։ Իսկ հասարակ զգայութիւն բաժանի ի հինգ ի տեսանելիս ի լսելիս ի հոտոտելիս ի ճաշակելիս եւ ի շօշափելիս. որպէս ասացաւ յառաջագոյն։ Եւ տեսանելիքն է մասնաւոր զգայութիւն. որով տեսանէ զգոյնս՝ զձեւ՝ զչափ՝ զշարժութիւն եւ զկայ։ Եւ լսելիքն՝ լսէ զձայնս կենդանեաց եւ անկենդանեաց. զսուր՝ զծանր եւ զբութ՝ եւ զանազան որակս խօսից։ Եւ հոտոտելիք է՝ որ իմանայ զհոտս անուշ եւ դաժան եւ միջակ։ Եւ ճաշակելիքն՝ զգայ զհամս քաղցր դառն աղի եւ կծու, եւ զայլսն։ Իսկ շօշափելիք է՝ որ ճանաչէ զջերմն եւ զցուրտ. զգէջ եւ զչոր զխոշոր եւ զողորկ. զծանր եւ զթեթեւ։ Արդ՝ այսոքիկ են մասնաւոր. Ե զգայութիւնք եւ ներգործութիւնք սոցա։
       Իսկ հասարակ զգայութիւն կոչի՝ որ ամենեքեան սոքա առ նա ժողովին. եթէ գոյն, եթէ ձայն, համ, հոտ, եւ այլն. որպէս յարտաքին դիւանատան թագաւորի ամենայն աշխարհի բան եւ գործ ժողովեալ։
       Եւ ի վերայ նորա երեւակայութիւն. որ առեալ ի հասարակ զգայութեանցն՝ երեւեցուցանէ յինքեան զզանազան ձայնս զհամս եւ զհոտս. եւ բաժանէ միմեանց, թէ ա՛յս համէ. եւ այն հոտ. եւ այն գոյն. որպէս դիւանադպիրք թագաւորին գրեն զամենայն ի թուղթս իւրեաց։ Իսկ կարծիքն ի վերայ նորա՝ առեալ յերեւակայութենէն կարծէ եւ դատէ, առաւել քան զերեւակայութիւն։ Եւ այսու կարծեօքս ճանաչէ ոչխարն զգայլն թշնամի գոլ. եւ զշունն սիրելի։ Եւ այս կարծեօքս գթայ ի ծնունդս իւր. եւ փախչի յօտարաց։ Եւ այս երեքեան զօրութիւնք՝ մտացն են յառաջին փորուածս ճակատին. այսինքն հասարակ զգայութիւն, երեւակայութիւն, եւ կարծիք։ Եւ անդ ներգործեն զգործս իւրեանց. որպէս յարտաքին դիւանս թագաւորաց՝ դիւանադպիրք մի քան մի առաւել հարցանեն եւ գրեն ի թղթի։ Իսկ չորրորդն ի վերայ սոցա՝ է տրամախոհութիւն. որ կոչի խոհեմութիւն. որ է ի միջի փորուածս գլխոյն. եւ նա է առաւել խորհրդական որպէս վէզիր թագաւորին. եւ բանական լուսով տեսանէ զամենայն ուղղապէս եւ իմանայ եւ խորհի եւ ընտրէ. եւ այս է մեծագոյն ճանաչումն, քան զամենայն որ ասացաւ յառաջագոյն։ Զի սովաւ ոչ միայն գիտէ զներկայն, այլեւ զհանդերձեալն. որպէս մրջիւն եւ մեղու։ Այլեւ սովաւ է ուղտն խոհեմ. եւ գայլն խորամանկ. եւ աղուեսն նենգաւոր քան զայլ կենդանիս։ Եւ այս տրամախոհութիւնս յորժամ զուգաւորի ընդ բանական լուսոյն որպէս ի մարդն, յայնժամ ներգործութիւնք տրամախոհութեան բազմանան. որպէս ի մարդն զանազան արուեստք հանճարք եւ իմաստութիւնք՝ են բանական մարդոյս. վասն զի տրամախոհութիւն կառավարի բանականաւն։ Եւ է բանն բազմաւորակի ի մարդն. վասն այն եւ ներգործութիւնք տրամախոհութեան բազմադիմի են մարդոյս. ի հիւսնութիւն ի դարբնութիւն եւ յայլն։
       Իսկ եթէ տրամախոհ միտքս այս՝ զուգաւորի յանբան միտս որպէս անասնոց, յայնժամ մի միայն լինին ներգործութիւն տրամախոհութեան. վասն զի տրամախոհութիւն կառավարի բնութեամբ նոցին. եւ մի է բնութիւն ի նոսա առհասարակ տեսակին։ Վասն այն ամենայն ուղտ միապէս խոհեմ. եւ ամենայն գայլ խորամանկ. եւ ամենայն աղուէս նենգաւոր. եւ ամենայն ծիծառն միապէս շինէ զբոյն իւր։ Այլեւ գիտելի է՝ զի անբան կենդանիք՝ առաւել զգան զազդումն հանդերձելոյն քան զմարդ. որպէս մրջիւն ժողովէ զկերակուրն. եւ յետ երից աւուրց լինի անձրեւ։ Եւ աքաղաղ խօսի ի դէպ ժամու. եւ նախ զգայ զփոփոխումն օդոյ։ Եւ այս է պատճառն. զի անասունք ի պարզ բնութիւնս իւրեանց յառաջ զգան զազդումն առաջին շարժունին։ Իսկ մարդ ի բազում մտածութիւնս պարապեալ, շուրջ պատեալ զտրամախոհութեամբն, դժուարաւ իմանայ զառաջին շարժունին ազդումն։ Այսոքիկ ի տրամախոհութեանցն ներգործին. որ է միջին փորուած գլխոյն. եւ չորրորդ աստիճան ներքին զգայութեանց։ Իսկ հինգերորդ միտքն որեւ յիշողական ի վերջին փորուածս ներգործեալ որպէս ցուցաւ։ Եւ այսպէս երեքին զօրութիւնք իմացականին՝ յերեքեան փորուածս գլխոյն զանազան ներգործեն։ Որք են հասարակ զգայութիւն. տրամախոհութիւն. եւ յիշողութիւն։ Հասարակ զգայութիւն՝ ճանաչէ զներկային գիտութիւն. եւ տրամախոհութիւն՝ զհանդերձելոյն . եւ յիշողութիւն՝ զանցելոյն։ Դարձեալ տրամախոհութիւն ըստ ինքեան խորհի զհանդերձեալսն եւ զանցեալն ի յիշողականէն. եւ զներկայն ի հասարակ զգայութեանցն ընդունի եւ ճանաչէ. վասն այն երկուցն ի միջի եդեալ է տեղեաւ. զի զերկուցն ներգործութիւն կարողանայ եւ կրէ յինքեան։ Այլեւ այս գիտելի է՝ զի բոլոր մարդոյն տասն են զգայութիւնք. հինգ զգայութիւնք ներքին ըստ հոգւոյն. եւ հինգ զգայութիւնք մարմնոյն արտաքին։ Եւ են ներքին որպէս ասացաւ հասարակ զգայութիւն. երեւակայութիւն. կարծիք, տրամախոհութիւն. եւ միտք։ Իսկ արտաքին տեսանելիք. լսելիք. հոտոտելիք. ճաշակելիք. եւ շօշափելիք որպէս ասացաւ ի վերոյ։ Արդ ներքին եւ արտաքին զգայութիւնքս հաւասարին այսու. զի ամենեքեան առ հասարակ զգոյութիւն էիցս ըմբռնեն. եթէ ներքին եւ եթէ արտաքին զգայութիւնք։ Սակայն զանազանին ըստ վեց իմն եղանակաց։ Նախ՝ զի արտաքին զգայարանք զգալի մարմին ճանաչեն. իսկ ներքինք զիմանալիս եւ զանմարմինս. զի մտօք հասանեմք յիմանալեաց բնութիւն, եւ ոչ զգայութեամբ։
       Երկրորդ՝ միտք տեսանեն զգոյացութիւն ի ներքոյ եդեալ, իսկ զգայութիւնք զպատահումն ի վերայ եկեալ. որպէս որակ քանակ եւ այլն։ Երրորդ՝ զգայութիւն զմասնաւորն տեսանէ, որպէս այս ինչ մարդ. իսկ միտք զբոլորն. եւ զընդհանուրն, որպէս մարդկութիւն։ Չորրորդ՝ զգայութիւն զիրն տեսանէ որպէս քար. եւ միտք զնմանութիւն ըմբռնէ, որպէս զնմանութիւն քարի։
       Հինգերորդ՝ զգայութիւն զմերձաւորն եւ զներկայն ճանաչէ, որպէս աստ եւ այժմ. իսկ միտք զհեռաւորն եւ զանցեալն եւ զհանդերձեալն մտածէ որպէս ցուցաւ։ Վեցերորդ՝ միտքն տեսանէ որպէս ներգործական պատճառ եւ արհեստաւոր. եւ զգայութիւն որպէս գործիական պատճառ եւ միջնորդ ի մէջ զգալի իրաց եւ իմացօղ մտաց։ Այսպէս վեց իմն եղանակաւ ներքին զգայութիւնք եւ արտաքին զգայարանք՝ զանազանին ի միմեանց որպէս ցուցաւ։ Եւ այս է բնական պատճառ՝ որ ամենայն կենդանւոց զգայարանք ի գլուխն է պատշաճեալ. իմաստնոյ եւ անմտի. բանականի եւ անբանի։ Իսկ բարոյական պատճառ այն է՝ զոր ասէ առակախօսն. «իմաստնոյն աչք ի գլուխ իւր». եւ զի ոչ զայս զգալի աչացն ասէ, եւ ոչ զմարմնական գլխոյս. զի ահա ցուցաւ որ ամենեցուն աչք ի գլուխն է եդեալ։ Այլ զիմանալի աչաց՝ եւ զիմանալի գլխոյն է բանս. վասն այն բացորոշ ցուցանէ ասելով. «Աչք իմաստնոյն՝ ի գլուխ իւր»։ իմաստունք որք են հաւատացեալք. որք հաւատովք իմացան զՔրիստոս. որ եղեւ գլուխ եւ առաջնորդ կենաց ամենայնոցն նոյն ինքն Տէր մեր. որում փառք եւ զօրութիւն յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։