Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ

Gregory Tatevatsi (of Tatev) Vartapet (Vardabed)

Բաժին

Թեմա

Theology

Եւ պարտ է գիտել զի ամենայն մեկնութիւն բանի չորս եղանակաւ առեալ լինի։ Կամ ըստ ճառին. կամ ըստ մտացն. կամ ըստ տեղւոյն. եւ կամ ըստ այլաբանութեան։ Նախ ըստ ճառին՝ է մարմնապէս մեկնութիւն. բայց ըստ մտացն՝ հոգեպէս. որպէս մարդն հոգի է եւ մարմին. նոյնպէս եւ մեկնութիւն բանին՝ ունի եւ մարմնաւոր. ունի եւ հոգեւոր մեկնութիւն։ Երրորդ՝ ըստ տեղւոյն յարմարութեան՝ որիշ մեկնի ի տեղւոջս այս. եւ որի յայլ տեղիս։ Չորրորդ՝ ըստ այլաբանութեան զանազանապէս տեսութիւն առեալ՝ ըստ բանին, եւ ըստ մտացն բաղդատութեան։ Նմանապէս եւ բան առակիս որ ասէ։ «Աչք իմաստնոյն ի գլուխ իւր». իմանի ըստ մտացն հոգեպէս, եւ զանազան այլաբանապէս. զի ոչ ունի ըստ ճառին տեսութիւն մարմնապէս. որպէս ի վերոյ ցուցեալ եղեւ։ Այլ գլուխ աստանօր՝ զիշխանութիւն է իմանալ ի վերայ հնազանդելոց. որպէս եւ Եսայի ասէ. «գլուխ արամայ դամասկոս. եւ գլուխ դամասկոսի հռասիմ». որ իշխեցօղ է նոցա։ Զոր պարտիմ զանազան եղանակաւ բացայայտեալ զբանս՝ չորեքտասան գլխով. եւ ապա ի ճշմարտութիւն նորին յանկ ելեալ կատարել։ Արդ նախ եւ առաջին՝ գլուխ եւ իշխան եւ կատարումն ամենայն արարածոց՝ զԱստուած իմանամք։ «Առ որ աչքամենեցուն ի նա յուսան ըստ մարգարէին». եւ նոյն զամենեսեան խնամէ կերակրէ եւ պահպանէ զիմանալիս եւ զգալիս. զբնականս եւ զանբանս. զիւրաքանչիւր ըստ իւրեանց կարգին։ Այս է՝ զիմանալիս եւ զբանականս բանիւ եւ իմաստութեամբ. զկենդանիս զգայութեամբ. զտունկս կելով. եւ զանշունչս գոյութեամբ կառավարելով։ Իսկ հինգ մասանց արարածոց որ ասացաւ. իմացական. եւ բանական. զգայուն. եւ տունկ. եւ անշունչ՝ յայսցանէ երեք միայն առանց խոտորման մնացին ի սահմանս իւրեանց. Որք են անասունք բոյսք եւ գոյք։ Յաղագս որոյ՝ աչք անասնոց, ի գլուխն է ամենայն բարձեալ. եւ բոյսք եւ տունկք՝ ի բարձունս աճին. եւ գոյք զգոյացուցիչն նշանակեն հանապազ։ Իսկ երկոքին արարածք՝ այսինքն են, անմարմին իմանլիք, եւ բանաւոր մարդս. գոյ խտրութիւն ի մէջ սոցա. զի յիմանալեացն դասուց որք ի մաստունք էին՝ զաչս մտաց իւրեանց առ արարիչն Աստուած ամբարձին. եւ կացին մնացին յերանելի փառս եւ յանճառ խնամս Աստուծոյ։ Իսկ որք անմտացան՝ եւ անձն իշխան կամօք զաչս իւրեանց շեղեցին յառաջին լուսոյն, նոքա զրկեցան ի փառաց. եւ խաւարեցան ի լուսոյ. եւ ի խաւար աղջամղջին յաւիտենից տանջանաց պատրաստեալ պահին. որք անուանեցան դեւք եւ հակառակ արարչին։ Այսպէս եւ ի մարդկանէ որք իմաստունք են՝ զաչս մտաց առ Աստուած ունին. որպէս ասէ Դաւիթ. «աչք իմ յամենայն ժամ առ Տէր են»։ եւ դարձեալ ասէ՝ «որպէս աչք ծառայի ձեռն Տեառն իւրոյ. ա՛յնպէս են աչք մեր առ քեզ Տէր Աստուած մեր»։ Նոքա հանապազ ի խնամս Աստուծոյ վայելեն. աստ պահպանեալք յամենայն չարէ. եւ անդ ժամանեալք ընդ երանելեաց հրեշտակացն ի փառս։ «Իսկ անմիտք ընդ խաւար գնան»։ Անմիտք են նոքա՝ որք զմտաց լոյսն ի հեշտութիւն աշխարհիս խաւարեցուցանեն . եւ յերեւելիս միայն պշնուն. եւ ոչ հաւատան, թէ ի վեր քան զգայարանս գոյ էութիւն, կամ փառք արդարոց, կամ տանջանք մեղաւորաց։ Այլ միայն փառք եւ տանջանք՝ զմարմնաւորս գիտեն. այնպիսիքն ընդ խաւար գնան ի կենցաղս. եւ յետ վըճարման աստի կենացս՝ ի խաւարն արտաքին ընդ սատանայի եւ դիւաց նորա տանջեսցին. որպէս ասէ Տէրն առ մեղաւորսն։ «Երթա՛յք յինէն անիծեալք ի տանջանս. որ պատրաստեալ է սատանայի եւ հրեշտակաց նորա»։ Այս առաջին միտք բանիս որ ասէ։ «Իմաստնոյն աչք՝ ի գլուխն. եւ որ անմիտ է, ընդ խաւար գնայ»։ Երկրորդ՝ ըզգալապէս գլուխ է արեգակն լուսոյ աչաց, զի նա է իշխանաւոր եւ կատարումն տեսութեան աչաց։ Եւ լոյս աչաց՝ հանապազ զհետ լուսոյ ընթանայ. եւ յերկուց լուսոյն տեսութիւն կատարի. յորժամ լինի բընական լոյս աչացն՝ եւ խառնի լոյս արեգականն ի նմա, յայնժամ տեսանէ աչքն զգալի իրս մարմնականս։ Իսկ թէ մինն պակասի ի սոցանէ, ի խաւար ընթանայ տեսութիւն. եթէ բնական լոյս կայ՝ եւ արտաքինն խաւար է եւ պակաս, ոչ տեսանէ։ Եւ թէ արտաքինն կայ՝ եւ բնականն պակաս է, ոչ տեսանէ. այլ թէ լոյս աչացն՝ եւ լոյս արտաքին համազուգին, յայնմանէ լինի տեսութիւն։ Եւ վասնզի ազգակից է բնական լոյսն, արտաքին լուսոյն. յաղագս այնորիկ ի տեսանելն զլոյսն, զուարճանայ աչքն, եւ ի նա ձգի հանապազ, քան իյայլ իրս։
       Զայս ասէ ըզգալապէս թէ, «Իմաստնոյն աչք՝ ի գլուխն իւր. եւ անմիտն ընդ խաւար գնայ»։
       Երրորդ՝ իմաստունին գլուխ է իմաստնոց եւ ճշմարիտն սիրողաց. եւ երեք է իմաստութիւն. բնական՝ կրթական՝ եւ շնորհական։ Բնականն՝ է ի պատշաճ խառնուածոյ կազմութեանց մարդոյն. եւ Կրթականն՝ որպէս ուսմամբ յիմաստասիրացն. եւ Շնորհականն՝ որպէս Սողոմօնին։ Եւ զինչ եւ իցէ՝ թէ բնական, թէ ուսմամբ, եւ թէ շնորհօք, իմաստութիւն գլուխ եւ կատարումն եւ զարդ է իմաստնոց. եւ ի նա ունին հանապազ զխոկումն իւրեանց. նոյնպէս եւ զճշմարտութիւն սիրողաց։ Զի իմաստասէրն եւ ճշմարտասէրն հանապազ իմաստութեամբն եւ ճշմարտութեամբն կառավարին. եթէ ի միտս եւ եթէ ի խորհուրդս. եւ թէ ի բանս եւ թէ ի գործս. եւ ոչ կամին թէ սակաւ ինչ ստութիւն, կամ տգիտութիւն ինչ խառնեսցի ի նոսա. Այլ զամենայն ինչ իմաստութեամբ եւ ճշմարտութեամբ կատարեն։
       Չորրորդ՝ հաւատն է գլուխ հաւատացելոց. զի հաւատացեալն՝ զամենայն ինչ հաւատով ուղղէ։ Եւ է հաւատն լոյս շնորհաց հեղեալ յԱստուծոյ ի բանական հոգիս, առ ի ճանաչել զհոգեւոր բարիս։ Եւ զորօրինակ՝ լոյս արեգականն հեղանի եւ մտանէ ընդ լուսանցս տան մեծ եւ փոքր՝ եւ լուսաւորէ զյարկն. նոյնպէս ըստ չափու ունակութեան մտացս՝ ճառագայթի լոյս շնորհացն Աստուծոյ մեծ կամ փոքր՝ եւ նովաւ տեսանի եւ ճանաչի հոգեւոր բարութիւն եւ հանդերձեալ կեանքն։ Այլ ի մարդկանէ ոմանք են ամենեւին անհաւատք. եւ ոմանք դժուարահաւատք. եւ ոմանք դիւրահաւատք. եւ ոմանք թերահաւատք։ Եւ չորեքին սուրբք արտաքոյ են հաւատացելոց. զի անհաւատ է՝ որ ոչ հաւատայ Աստուծոյ. եւ ոչ գրոց սրբոց. եւ ոչ ունի ակն հանդերձեալ դատաստանին. ոչ պատժոց եւ ոչ փառաց. այլ սիրէ միայն զկենցաղս աշխարհի. եւ ըստ կամաց իւրոց ընթանայ. որպիսիք են հեթանոսք աշխարհի եւ չարք ի մարդկանէ։ Իսկ դժուարահաւատ է՝ որ զամենայն ինչ ըստ կարգի բնութեան տեսանէ. եւ ոչ հաւատայ սքանչելեաց Աստուծոյ՝ որ ի վեր քան զբնութիւն ներգործէ. որպէս էր քահանայն Զաքարիա որ պատժեցաւ ի հրեշտակէն։ Եւ դիւրահաւատն է՝ որ ամենայն սուտ իրաց հաւատայ եւ մոլորի. որպէս Եւա. զի դիւրաւ հաւատաց օձին եւ մոլորեցաւ։ Իսկ թերահաւատն է՝ որ ի կարծիս ունի զիմացումն, եւ առանց քննութեան մտաց իւրոց ի կարծիս է. եւ ոչ հաւատայ եւ ո՛չ հաւանի. որպէս էին հերետիկոսացն դասք։ Այսպէս չորեքին դասք են անհաւատից։ Իսկ հաւատացեալն ընդդէմ սոցա՝ գտանէ զճշմարտութիւն, եւ առանց կարծեաց հաւատայ Աստուծոյ. եւ հոգեւոր բարեացն, եւ հանդերձեալ կենացն։ Այսպիսի կատարեալ հաւատս՝ գլուխ է հաւատացելոյն. եւ նովաւ տեսանէ զամենայն. եւ նովաւ հաստատի եւ կատարէ զամենայն գործս առաքինութեան. վասն որոյ ասէ. «Իմաստնոյն աչք՝ ի գլուխ իւր»։
       Հինգերորդ՝ օրէնքն գլուխ է օրինաւորաց. եթէ բնական եւ բանական օրէնք. եւ եթէ գրաւոր եւ աւետարան. եւ եթէ ուխտեալ եւ առանձնական օրէնք։ Գլուխ եւ կատարումն է պահողաց զօրէնսն, եւ ի նա հային հանապազ մտօք։ Զի զօրէնսն՝ օգնական ետ Աստուած մարդկային բնութեանս որպէս ասէ Եսայի. «զի որպէս զլոյս՝ օգնական է աչաց, եւ ճանապարհ գնացողաց»։ Վասն այսորիկ ասէ. «իմաստնոյն աչք ի գլուխ իւր»։ Վեցերորդ՝ գործն բարի՝ գլուխ է գործաւորաց. եւ դիտաւորութիւն գործոց. զի կատարումն գործնականին է՝ բարի գործն. եւ բարի գործոյն՝ դիտաւորութիւն նորին. ըստ այսմ օրինակի։ Զի է բարեգործութիւն՝ խոտորիլն ի չարէ, եւ առնելն զբարի. որպէս խրատէ Դաւիթ. «խոտորեա ի չարէ եւ արա զբարի»։
       Եւ այսպէս բաժանի. զի թէ խոտորի ի չարէ եւ ի բարւոյ ի միասին յերկուցն՝ ոչ ինչ է. ոչ չար է, եւ ոչ բարի. այլ նման է երկրին սոդոմայ. որ ոչ բարի բոյս, եւ ոչ փուշ բուսուցանէ։ Իսկ թէ ոչ խոտորի ի չարէ եւ ոչ ի բարւոյ, այլ զերկուսն ի միասին կատարէ, եւ այս եւս ոչ ինչ է. եւ խառնակ եւ ապականեալ կենօք։ Իսկ թէ խոտորի ի բարւոյ եւ առնէ զչարս, ամբարշտութիւն է եւ չարագործ. որ ոչ ունի մասն բարութեան։ Իսկ չորրորդն որ խոտորի ի չարէ՝ եւ առնէ զբարի է բարեպաշտութիւն եւ գործ արդարութեան։ Եւ այսպէս արդարութեան գործն գլուխ եւ կատարումն է գործողին. եւ մի՛շտ ի նա ունի ցանկութիւն. եւ ոչ կամի թէ խոտորի ի բարի գործոյն։ Նմանապէս եւ դիտաւորութիւն գլուխ եւ կատարումն է բարի գործոյն. զի ոմն գործէ ի փառս Աստուծոյ. եւ ոմն ի փառս մարդկան. «եւ այն իսկ է վարձ նորա հրամայեաց Տէրն»։ Եւ դարձեալ ոմն գործէ ծառայական սիրովն՝ զի մի պատժեսցի. եւ ոմն վարձկականաւն՝ զի պսակեսցի. եւ ոմն որդիական սիրովն՝ զի հաճոյասցի կամացն Աստուծոյ։ Եւ ա՛յս է գերազանց սէրն եւ կատարեալ առաքինութիւն։ Զի ոչ վասն վարձու, եւ ոչ վասն երկիւղի, այլ վասն կամացն Աստուծոյ կատարէ. վասն որոյ ասէ Յօհաննէս։ «Սէրն կատարեալ՝ ի բաց մերժէ զերկիւղն»։ Այս է որ ասէ։ «Իմաստնոյն աչք ի գլուխ իւր»։ Եօթներորդ՝ սէրն գլուխ է պատուիրանաց. որպէս ասէ առաքեալն. «լրումն օրինացն սէրն է»։ Եւ բանս այս չորս իրօք տեսանի։ Նախ որպէս ասացաւ՝ քան զվարձն եւ քան զերկիւղն՝ սէրն է գերագոյն եւ կատարեալ բարի, որ որդիական է եւ ազատ եւ հաճոյ Աստուծոյ։ Երկրորդ՝ սէրն է գլուխ եւ կատարումն աստուածային առաքինութեանց. որ է հաւատն եւ յոյս. որպէս ասէ առաքեալն. «սոքա երեքեան՝ եւ մեծ քան զսոսա սէրն է»։ Զի հաւատն դադարի յետ մահու. եւ յոյսն յետ յարութեան. եւ սէրն մնայ յաւիտեան անսպառելի։ Երրորդ՝ զի վասն սիրոյն Աստուծոյ զամենայն պատուիրանս նորա կատարեմք. որպէս ասէր փրկիչն. «եթէ սիրէք զիս՝ զպատուիրանս իմ պահեսջիք». զի նշանակ սիրոյն Աստուծոյ՝ է պատուիրանաց նորա կատարելն. այսինքն, սիրել զընկերն, գործել զարդարութիւն, ողորմիլ աղքատաց, ճգնիլ ի պահս, եւ յաղօթս, եւ զայլն ամենայն։ Զմի շնարն՝ զմի գողնարն եւ զայլն ամենայն։ Զմի շնարն՝ զմի գողանարն. եւ զինչ հրաման է պատուիրանացն Աստուծոյ ի հին եւ ի նոր կտակարանս՝ վասն սիրոյն Աստուծոյ կատարի. եւ նա է գլուխ եւ կատարումն ամենայն պատուիրանաց. որպէս ասացաւ յօրինականն. «ամենայն օրէնք եւ մարգարէք յայս բովանդակին. այսինքն, ի սէրն Աստուծոյ , եւ ի սէրն ընկերին»։ Չորրորդ՝ սէրն է գլուխ ամենայն եւ պատուիրանաց. զի վասն սիրոյն՝ որ մարդասէր է Աստուած, մարդ եղեւ. եւ վասն սիրոյ զամենայն օրէնս իւր եդեալ կատարեաց եւ զպատուիրանս։ Եւ վասն սիրոյն զբանս մարգարէիցն ելից եւ աւարտեաց. եւ մահուամբ զմահ ելոյծ. եւ զկեանս վերստին պարգեւեաց։ Ել ի յերկինս՝ եւ մեզ զնոյն տեղիսն խոստացաւ։ «Ո՛ւր եսն եմ, անդ եւ պաշտօնեայն իմ եղիցի»։ Եւ մեք այնմ սիրոյ միաւորութեան ակն ունիմք. որպէս ասաց. «դու հայր յիս, եւ ես քեզ. զի եւ սոքա ի մեզ իցեն. զի եղիցուք կատարեալք ի մի։ Այս է սէրն գլուխ պատուիրանաց. եւ ակնկալութիւն մեր ի նա։ Ութներորդ՝ «այրն գլուխ է կնոջ. որպէս ասէ առաքեալն»։ Արդ՝ այրն գլուխ է եւ իշխան. եւ կինն մարմին է նմա եւ անդամ եւ կապակցեալ են սիրով եւ օրհնութեամբ պսակին մի մարմին եղեալ. որպէս ասաց մարգարէն. «եղիցին երկոքեան ի մարմնի մի»։ Եւ որպէս գլուխն առանց մարմնոյ, եւ մարմին առանց գլխոյ, անպիտան եւ անկենդան է։ Նոյնպէս այրն առանց կնոջ եւ կինն առանց առն՝ անպիտան են. եւ ոչ ունին զմարմնաւոր կենդանութիւնս։ Եւ որպէս մարմնաւոր կենդանութիւնս։ Եւ որպէս այս մարմին՝ ընդ օտար գլխոյ ոչ լինի մի մարմին եւ անդամ, եւ ոչ այլոյ գլուխ այլոյ մարդոյ. Նոյնպէս այրն ոչ լինի գլուխ օտար կնոջ. եւ ոչ կինն օտար առն։ Եւ է այրն եւ թէ կինն խզէ զկապս սիրոյ եւ օրհնութեան որ ի մէջ նոցա, եւ կապի ընդ այլոյ եւ օտարի, ինքն բաժանեցաւ յօրհնութեան պսակէն. եւ եղեւ հատեալ անդամ ի բոլորէն. այսպէս այրն գլուխ է կնոջ։ Եւ իմաստուն կինն՝ պարտի ունել հանապազ զաչս իւր ի վերայ առն իւրոյ. եւ ըստ կամաց նորա գնալ. ոչ ինքն դարձուսցէ զսէրն յառնէն իւրմէ. եւ ոչ թողցէ զայրն հեռանալ ի սիրոյ նորա. վասն որոյ ասէ. «աչք իմաստնոյն ի գլուխ իւր»։ Իններորդ՝ տեարք գլուխ են ծառայից՝ եւ վարձկան մշակաց։ Եւ տիկինն գլուխ է աղախնեաց եւ իշխան նոցա. պարտ է զամենայն հարկաւոր պէտս նոցա լնուլ. որպէս գլուխն զմարմնոյն իւրոյ. եւ ոչ է պարտ զվարձս մշակացն եւ ծառայիցն հատանել եւ զրկել զնոսա. քան զօտարի զրկելն եւ յափշտակելն՝ առաւել զրկանք է զվարձս մշակացն եւ ծառայիցն պակասեցուցանել. զի աշխատեալ է՝ եւ ակն ունի վասն վարձուն։ Որոց ասէ մարգարէն. «զրկեալն ի ձէնջ աղաղակէ. եւ բողոք հնձողացն էհաս յականջս Տեառն զօրութեանց»։ Այլեւ պարտ է իմաստուն ծառայից եւ աղախնեաց՝ զաչս մտացն ունել ի վերայ տէրանցն. եւ արտաքոյ կամաց նոցա ոչ ինչ առնել. եւ ապա հաճոյասցին նոցա. ըստ մարգարէն որ ասէ. «որպէս աչք ծառայից ի ձեռս տէրանց իւրեանց, եւ աչք աղախնեաց ի ձեռս տիկնաց իւրեանց, ա՛յնպէս են աչք մեր առ քեզ Տէր Աստուած մեր»։ Այս է որ ասէ. «Աչք իմաստնոյն»։ Տասներորդ՝ թագաւորք երկրի եւ իշխանք եւ զօրավարք՝ գլուխ են զօրաց իւրեանց։ Զի որպէս թագաւորք իշխանացն են իշխանք. եւ իշխանք եւ պէտք իշխեցելոց իւրեանց. այսպէս եւ զօրավարք գլուխ են եւ իշխանք զօրաց իւրեանց եւ կառավար. որպէս սուրբն Վարդան Մամիկոնեան ի վերայ զօրացն հայոց. որք հրամանաւ նորին նահատակեցան եւ պսակեցան ի Քրիստոսէ։ Ապա պարտ է ամենեցուն ընդ ձեռամբ անկելոցն, հնազանդ լինիլ իշխանաց իւրեանց. որպէս զօրք զօրավարին. եւ ռամիկք իշխանին. եւ իշխանք թագաւորին իւրեանց։ «Զի ոչ ուստէք եւ իշխանութիւն, եթէ ոչ յԱստուծոյ, եւ որք կարգեալ են՝ յԱստուծոյ են կարգեալ»։ Եւ որք իմաստունք են՝ լինին հնազանդք եւ մտերիմք իշխանաց իւրեանց. եւ ի բարութեան վայելեն։ Իսկ որք անմիտք են՝ լինին ապստամբք եւ երկմիտք իշխանաց իւրեանց եւ ի խաւարի գնան. եւ զչար պատիժս կրեն ի պետաց իւրեանց. որպէս աքար ի հինն անլուր եղել զօրավարին յԵսուայ, խորեաց ի յանիծիցն երիքովի եւ քարկոծեցաւ։
       Այսպէս ի նորս ուրացօղն Վասակ ապստամբեալ ի զօրավարէն հայոց ի մեծէն Վարդանայ սրբոյ, աստ չարաչար մահուամբ մարմնով սատակեցաւ ի պարսս. եւ անդ զանէծս եւ զյաւիտենից տանջանս ընկալաւ ի Տեառնէ։ Եւ թէ ոք ասիցէ՝ ամենայն իշխանի պա՞րտ է հնազանդ կալ՝ թէ չար եւ թէ բարի։ Ասեմք այո՛ ամենայն իշխանի պարտ է հնազանդ կալ. բարի իշխանին վասն բարութեան իւրոյ. եւ չար իշխանին վասն հրամանացն Աստուծոյ։ Եւ պարտ է գիտել՝ զի երկու իրօք ոչ լսեն չար իշխանին. մին՝ թէ ի հաւատոյն թիւրեսցէ. եւ երկրորդ՝ թէ ի գործ չարութեան ձգեսցէ, ոչ է պարտ լսել։ Զի կրկին է իշխան. մինն Աստուած. եւ միւսն իշխանք երկրի։ Եւ իշխանին Աստուծոյ՝ է հաւատք եւ գործք օրինացն. այսոքիւք պա՛րտ է հնազանդիլ Աստուծոյ. եւ զկամս նորա կատարել. եւ ի բաց յայսցանէ՝ զամենայն հրամանս զի՛նչ եւ իցէ իշխանին լսել եւ կատարել։ Եւ թէ ոք ասիցէ՝ թէ արիւն հեղուլ հրամայէ իշխանն. եւ կամ ա՛յլ ինչ վնաս առնել։ Ասեմք եթէ՝ կրկին է արիւն հեղուլն. մին որ մեղապարտ լինի, կամ գող, կամ աւազակ, կամ վատագործ, կամ թշնամի թագաւորութեան, զայնպիսին օրէնքն հրամայէ սպանանել. իշխանն որ հրամայէ՝ եւ սպանօղն՝ անմեղք են. զի վասն այն ունին զէնս ըսպանողի. եւ վրէժխնդիրք են օրինացն Աստուծոյ։
       Իսկ թէ անմեղ է արիւնն, իշխանն որ հրամայէ՝ եւ դու որ սպանանես՝ արեան նորա պարտական էք ի միասին։ Նոյնպէս թէ ի գողութիւն, կամ յայլ ինչ վնասս կցորդ լինի իշխանին, ի միասին է պատիժ նոցա. զի ըստ չարկամաց իւրեանց գործեցին, եւ ոչ ըստ օրինացն Աստուծոյ։ Մետասաներորդ՝ պէտք եւ առաջնորդք տեղւոյ՝ գլուխ են միաբանից եղբարց. Պարտ է ամենեցուն զնորին կամս կատարել։
       Նախզի՝ մի իցէ այլ եւ այլ կամք, որ պատճառ է քակտելոյ եւ բաժանելոյ։ Երկրորդ՝ որ զամենայն ինչ եթող ըստ հրամանացն Աստուծոյ՝ պարտ է եւ զիւր կամսն թողուլ։
       Երրորդ՝ զի քան զամենայն մեծ նուէրք է, որ զսիրտս եւ զկամս իւր նուիրէ Աստուծոյ։ Չորրորդ՝ զի լիցի աստուածապաշտ՝ եւ մի կամապաշտ եւ կռապաշտ։ Դարձեալ գոյ եւ այլ իմն պատճառ հրամանակատարութեան. այսինքն, զի պարտ է ամենայն մարդոյ՝ զի զիւր կամսն հետեւեցուցանէ կամացն Աստուծոյ։ Որպէս առաջինքն մարգարէք եւ առաքեալքն. եւ թէ ոչ գիտէ, հետեւեսցի կամաց օրինացն. զի օրէնքն զկամս Աստուծոյ հրամայէ. եւ թէ ոչ կարէ, հետեւեսցի կամաց առաջնորդին. զի նա՝ զկամս Աստուծոյ եւ զկամս օրինացն ուսուցանէ. բայց միայն առաջնորդն բարեգործ եւ ուղիղ լինի վկայեալ։ Եւ թէ ոչ գտանէ, հտեւեսցի խղճմտանաց իւրոց. եւ զբնական բարութիւն խնդրիցէ յինքեան, որ սերմանեալ է ի բնութիւնս. եւ նորա հետեւեսցի։ Եւ մի ամենեւին գնասցէ զհետ կամաց իւրոց. զի ի չարիս ընթանայ. ըստ այնմ, «բարձի թողի զնոսա երթալ զհետ կամաց իւրեանց. զի գնացին նոքա ըստ կամս անձանց իւրեանց»։ Վասն զի ոչ գիտէ մարդ զկամս Աստուծոյ կատարել. զի բազում ինչ թուի մեզ թէ բարի է՝ եւ լինի այն չար. եւ բազում ինչ որ չար թուի մեզ՝ լինի այն բարի. եւ ցուցից քեզ վկայութեամբ առաջնոցն։ Զի ահա ողջակէզն եւ խունկն բարի էր ըստ օրինացն Աստուծոյ. Սաւուղ մատոյց զողջակէզ եւ անարգեցաւ եւ խունկ մատոյց Ոզիայ, եւ բորոտեցաւ։ Նոյնպէս Սաւուղ խնայեաց եւ փրկեաց Զագագ, եւ խոտորեցաւ։ Եւ հեղի ներեաց որդեացն՝ եւ պատժեցաւ ինքն եւ որդիքն մեռան. եւ տապանակն Աստուծոյ գերիվարեցաւ։ Զի նա ներեաց եւ ոչ բարկացաւ ի վերայ որդւոցն եւ ոչ խրատեաց զնոսա։ Այսպիսիքս չար հանդիպեցան. զի ոչ էին ըստ կամացն Աստուծոյ։ Նմանապէս եւ չար էր ըսպանութիւն. եւ ահա Եղիա եսպան զամենայն մարգարէսն Բահաղու, եւ հաճոյացաւ Աստուծոյ։ Նոյնպէս եւ Սամուէլ եսպան Զագագ, եւ չէ մարդասպան։ Եւ Փենեհէզ եսպան զԶամբի, եւ դադարեաց մահն։ Այսպէս պոռնկութիւն խոտեալ էր յօրինացն. եւ Աստուած հրամայեաց Ովսէի առնուլ կին պոռնիկ եւ պոռնկիլ, եւ ոչ եղեւ մեղք. զի պատկեր ժողովրդեանն արար. որ այնպէս պոռնկեալք էին զհետ կռոցն. եւ թողեալ զԱստուածն իւրեանց։ Նոյնպէս եւ զկամս բարի առաջնորդին՝ պարտ է առանց քննութեան զամենայն կատարել . եւ հետեւիլ նմա զինչ եւ կամեսցի եւ հրամայեսցէ. զի այն է բարի նորա. վասն որոյ ասէ. «իմաստնոյն աչք ի գլուխ իւր»։ Երկոտասաներորդ՝ վարդապետք գլուխ են աշակերտաց իւրեանց. զի նոքա առաջնորդեն եւ ուսուցանեն տգիտաց. թէ զարուեստս բանից, եւ թէ զարուեստս ձեռաց իւրեանց, եւ բերեն ի կատարումն։ Եւ այն որ բանից վարդապետն է՝ բանիւ ընդ լսըսելիսն զիմացական միտս նոցա ուսուցանէ եւ վարժէ. եւ որ գործոց վարդապետն է՝ ձեռօք ընդ աչսն զզգայականս նոցա վարժէ եւ կրթէ։ Վասն այն որ իմաստունն է յաշակերտաց՝ հետեւեսցի մտօք եւ զգայութեամբ. եւ կրեսցէ յինքն զամենայն գիտութիւնս նորա։ Զոր օրինակ՝ պատկերագործ զորպիսութիւն նախատպին զամենայն բոլորովին տեսանէ եւ նկարէ. Նոյնպէս եւ աշակերտին պարտ է գաղափար եւ նախօրինակ դընել զբանս եւ զգործս վարդապետին. եւ ուսանիլ եւ համանմանիլ նմա։ Եւ ոչ միայն զոր տեսանէ եւ լսէ ի նմանէ՝ զայն ուսանի. այլեւ զներքին շարժումն սրտին, եւ զորպիսութիւն կամացն պարտ է գտանել, եւ հետեւիլ իմաստնոցն. եւ այնպէս լինի եւ ինքն իմաստուն. որպէս ասէ առակն։ «Ջրհոր խոր է սիրտ առն իմաստնոյ. եւ այր իմաստուն քամէ զնա»։ Երեքտասաներորդ՝ քահանայք գլուխ են ժողովրդեանն. պէտքն՝ քահանայիցն եւ ժառանգակցացն. զի քահանայն հովիւ է եւ առաջնորդ. եւ ժողովուրդն հօտ եւ հետեւեալ։ Նոյնպէս եւ եպիսկոպոսապետն՝ եպիսկոպոսաց. եւ քահանայապետն՝ քահանայից. եւ այլն ամենայն՝ ամենայն ժառանգակցաց եկեղեցւոյ մինչեւ ցվերջինսն։ Եւ պարտ է նոցա բանիւք վերակացու լինիլ. եւ հովիւ ի վայրի դալարւոջ որ է զբանաւոր հօտս կերակրել. եւ ի ջուր հանգստեան սնուցանել. զհիւանդս բժշկել. զբեկեալս պատել ի ձեռն խոստովանութեան եւ ապաշխարութեան. քարոզութեամբ եւ բանիւ մըխիթարել. եւ յեկեղեցիս եւ ի փարախն երկնաւոր առաջնորդել. թէ պէտք են, զքահանայս եւ պաշտօնեայս իւրեանց. եւ թէ քահանայք՝ զսուրբ ժողովուրդն իւրեանց։ Զի դէտ են կարգեալ ի վերայ նոցա. որպէս ասէ մարգարէն. «ո՛րդի մարդոյ՝ դէտ կացուցի զքեզ ի վերայ տանդ Իսրայէլի»։ Եւ հանապազ պա՛րտ է դիտին արթուն կալ՝ եւ զգուշացուցանել ի թշնամեացն. այսինքն, ի սատանայէ ի մեղաց եւ ի հերձուածողաց։ Ապա թէ ոչ՝ «զարիւն նոցա ի ձեռաց քոց խնդրեցից ասէ»։ Եւ որպէս նոքա դէտ են եւ առաջնորդ՝ զիւրեանց գործն կատարեսցեն. նոյնպէս եւ ժողովուրդքն՝ հնազանդ լիցին քահանայիցն. եւ քահանայքն իւրեանց տեսուչ եպիսկոպոսին եւ առաջնորդին։ Զբարի բանս եւ զգործս նոցա պարտ է զի ուսանիցին եւ առնիցեն. եւ զպակասութիւնս նոցա՝ ոչ է պարտ առնել եւ ոչ քննել. որպէս հօտն ոչ ընդ իմանայ հովուին. եւ ոչ ունկն լեզուին. վասն այն զգուշացոյց Փրկիչն. «զորր ինչ ասիցեն ձեզ՝ արարէք. բայց ըստ գործոց նոցա առնէք»։ Այսպէս է «իմաստնոյն աչք՝ ի գլուխ իւր»։
       Չորեքտասաներորդ՝ եւ ուղղակի տեսութիւն բանիս՝ գլուխ քրիստոնէից է Քրիստոս Փրկիչն մեր. որպէս ասէ առաքեալն. «առն ամենայնի գլուխ Քրիստոս է»։ Եւ գլուխ է նախ աստուածութեամբն. զի արարիչ եւ սկիզբն է ամենայնի։ Երկրորդ՝ շնորհօք եւ արդարութեամբ. զի եղեւ երկրորդ Ադամ եւ շնորհօք արդարացոյց զմեզ։ Երրորդ՝ գլուխ եղեւ ուսմամբ. եւ առաջնորդեաց ի հաւատս ճշմարիտս։ Չորրորդ՝ գլուխ եւ անդրանիկ եղեւ յարութեամբն , եւ ընդ աջմէ հօր նստելոյն. որպէս առաքեալն։ «Պատկեր աներեւութիւն Աստուծոյ. եւ անդրանիկ ամենայն արարածոց. եւ զնա եդ մարմնոյ եկեղեցւոյ գլուխ»։
       Դարձեալ որպէս գլխոյ՝ ամենայն ինչ անդամոցն է. այսինքն, փառք, խնդութիւն, շարժողութիւն, կեանք եւ այլն. նոյնպէս եւ անդամոցն՝ գլխոյն վերաբերի։ Նախզի՝ ի մեղաց էառ. եւ յանէծս մատնեալ եղեւ ինքն բանն Աստուած. առեալ զբնութիւնս մեր, մեղք եղեւ եւ անէծք. եւ զմեզ արդարացոյց եւ յօրհնութիւնս էած. որպէս ասէ առաքեալն. «Քրիստոս գնեաց զմեզ յանիծից օրինացն, եղել վասն մեր անէծք. եւ որ ոչ գիտէր զմեղս՝ վասն մեր մեղս արար. զի մեք եղիցուք նովաւ յարդարութիւն Աստուծոյ»։ Երկրորդ՝ ցաւք եւ կսկիծ մարմնոյն՝ ի գլուխն վերաբերի. այսպէս եւ Տէր մեր չարչարեցաւ եւ մեռաւ. «եւ զցաւս մեր եբարձ. որպէս ասէ Եսայի». զի մեք էաք մեղաչականք եւ մահու արժանի. նա վասն մեր մեռաւ. եւ զպարտս մեր հատոյց. ըստ այնմ, «Տէր հատուսցէ ընդ իմ»։ Երրորդ՝ զի դեռեւս ամենայն անհնազանդութիւն անդամոցս՝ գլխոյն մեր վերաբերի. եւ նա որ ամենեւին հնազանդ եղեւ հօր մահու չափ եւ մահու խաչի, վասն մեր անհնազանդութեանս, անհնազանդ կոչի եւ նա. որպէս գրէ առաքեալն. «յայնժամ եւ ինքն որդի՝ հնազանդեսցի այնմ, որ հնազանդեցոյց նմա զամենայն»։ Չորրորդ՝ հեշտութիւն անդամոցն՝ գլխոյն վերաբերի. նա եւ տրտմոււթիւն. նմանապէս եւ ի բարի գործս մեր՝ գլուխն մեր հեշտանայ եւ բերկրի. ըստ այնմ, «բերկրեսցի ի բարւոք կեալն մեր. ուրախ լիցի ի կրօնաւորութեան մերում»։ Նմանապէս եւ ի վատթարն տրտմի. վասն որոյ զգուշացուցանէ աւետարանիչն Յօհաննէս. «մի տրտմեսցի ի ձէնջ բարերաց Աստուածն իմ Յիսուս»։
       Դարձեալ եւ այլապէս՝ զի գլուխ է մեր եւ կարեկից. փորձանաւորացս օգնական լինի. զի զփորձ է առեալ մարմնովն. այլեւ զտկարս զօրացուցանէ եւ զգայթակղեալս. զի անգամք եւ հաւատացեալ եմք նմա։ Այլեւ զհիւանդութիւնս մեղօք բժշկէ. եւ դարձուցանէ. զի յուսացեալ եմք ի նա։ Այլեւ միշտ պատարագաւն իւրով քաւէ. եւ վասն մեր առ հայր իւր միջնորդէ եւ բարեխօսէ, կալ մնալ ի սէր նորա։ Այսպէս եւ առաւել քան զայս՝ Տեառն մեր Քրիստոս գլուխ կոչի քրիստոնէից. եւ մարմնոյ իւրոյ եւ եկեղեցւոյ։ Վասն որոյ խրատէ զմեզ իմաստնացեալն յԱստուծոյ Սողոմօն եթէ. «իմաստնոյն աչք՝ ի գլուխ իւր»։ Իմաստուն կոչէ զքրիստոնէից դասս. որք հաւատով իմացաք զՔրիստոս. եւ իմաստնացաք նովաւ, որ է «իմաստութիւն Աստուծոյ ըստ առաքելոյ»։ Եւ չորս կերպիւ լինի աչք մեր ի գլուխն մեր Քրիստոս։ Նախ իմացմամբ՝ «զվերինն խորհելով ուր Քրիստոս նըստի ընդ աջմէ Աստուծոյ։ Երկրորդ՝ ակնկալցուք ի նա զամենայն պատուիրանս նորա պահելով. երէց եւ աշխարհական. այր եւ կին. առաջնորդ եւ հետեւեալք. զի «որ սիրէ զիս ասէ՝ զպատուիրանս իմ պահեսցէ»։
       Երրորդ՝ զի եւ բանիւ խոստովանեսցուք նմա. որ թարգմա՛ն է սրտի. «սրտիւ հաւատալն՝ արդարութիւն է. եւ բերանով խոստովանիլն՝ փրկութիւն գործէ ասէ առաքեալն»։ եւ ինքն յոյսն մեր ասէ. «որ խոստովանեսցի զիս առաջի մարդկան, խոստովանեցոյց եւ ես զնմանէ առաջի հօր իմոյ որ յերկինս է»։
       Չորրորդ՝ զչարչարանս յանձինս բերելով, նեղ եւ անձուկ ճանապարհի նորա հետեւիլ. «զի թէ չարչարանացն կցորդիմք, եւ փառացն հաղորդիցուք»։ Եւ ընդ նեղ ճանապարհս նորա գնալով, յօթեւանս լուսոյ ակնունելով հասանիլ. եւ անճառ խոստմանց նորին արժանաւորիլ ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր. որում փառք , եւ զօրութիւն, եւ երկրպագութիւն, եւ մեծութիւն, եւ բարեբանութիւն, ի բոլոր եւ ի մասանց արարածոց. եւ ի ներգեւեալ եւ ի չարարդի անձնէ իմմէ, օրհնուի, գոհութիւն, եւ բարեբանութիւն, արարչին մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի՝ ընդ Հօր իւրում ծնողի, եւ ամենասուրբ Հոգւոյն ամէն։