Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Մարմին մարդոյս կազմեալ է ի չորից տարերաց. Ի հողոյ ի ջրոյ՝ ի յօդոյ, եւ ի հրոյ. իսկ հոգին անմարմին եւ իմանալի պատկեր է Աստուծոյ. եւ ունի երեք զօրութիւնս. այսինքն, զբան՝ զցասումն՝ եւ զցանկութիւն։ Բանն է՝ որով խօսիմք առ միմեանս. եւ ցասումն որով բարկանամք միմեանց. եւ ցանկութիւն՝ որով ցանկամք եւ կարօտիմք կերակրոց, ըմպելեաց, եւ այելոցն։ Արդ՝ այսպէս սոքա երեքինս՝ զօրութիւնք են հոգւոյն. եւ բնական են ի մեզ եւ բարի են . այլ յորժամ աւելորդն ի ներս խառնի, լինին չարք եւ անպիտանք։ Որպէս ի բանն խառնի աւելորդ սուտ եւ զուր՝ հայհոյութիւնք բամբասանք, եւ այլն. եւ լինին անպիտան եւ չար։ Նոյնպէս ի ցանկութիւն խառնի աւելորդ՝ ուտել՝ ըմպել՝ ագհահել՝ շնալ՝ պոռնկիլ, եւ այլ. եւ լինի անպիտան եւ չար։ Այսպէս եւ ի ցասումն խառնի բարկութիւն՝ սրտմտութիւն՝ զայրանալ՝ կռիւ, եւ այլն. եւ լինի անպիտան եւ չար։ Վասն այն ասէ. «բարկանայք եւ մի մեղանչէք»։ Զի բարկութիւն բնական է եւ ոչ է մեղք. իսկ աւելորդն խառնի ի ներս, եւ լինի մեղանչումն։ Եւ վասն բարկութեան՝ վեց իրս գիտելի է։ Նախ՝ թէ զի՞նչ է բարկութիւն։ Երկրորդ՝ վասն է՞ր մինն առաւել լինի բարկացօղ՝ եւ մինն նուազ։ Երրորդ՝ թէ քանի՞ է եղանակ բարկութեան։ Չորրորդ՝ զի՞նչ է տեսակ բարկութեան։ Հինգերորդ՝ թէ որպէս շիջանի բարկութիւն։ Վեցերորդ՝ թէ զի՞նչ է հատուցումն։
       Տեսցուք զառաջինն։ Ա՛յսպէս սահմանեն. բարկութիւն է եռանդն շուրջ զսրտիւն արեան, ի տրտմեցուցանել փոխանակ այնր, որ տրտմեցոյցն զինքն։ Այս է՝ յորժամ բարկութեան բան լսէ սիրտն, շարժի ի վրէժն. եւ զի թագաւոր է սիրտն. ըզցրուեալ արիւնն առ ինքն է ժողովէ. որպէս զօրք առ զօրավարն։ Եւ ի խիստ շարժմանէն՝ թափէ առ ինքն զսեւ մաղձն եւ զդառն. եւ դառնանայ եւ կսկծի սիրտն. եւ բուխարն տայ յերեսն. եւ դեղնի եւ կապուտի. եւ ծածկէ զխելապատակն եւ յիմարի. եւ լինի բանն անկարգ. եւ ի խիստ շարժմանէ սրտին՝ եռայ արիւնն, եւ դողայ բոլոր մարմինն. աչքն՝ եւ շրթունքն՝ եւ ձեռքն, եւ այլք։ Եւ ա՛յնպէս գազանային է սիրտն եւ բարկացօղ. վասն այն արգելեալ է նա ի մէջ շուրջանակի ոսկերաց։ Յետուստ կողմանէ ողնաշարն. եւ յառաջուստ ոսկերք լանջացն։ Յաջ եւ յահեակ կողքն են պատեալ. եւ վերոյ եւ ներքոյ որպէս զչար գազանս ի գառագեղս շըղթայիւք կապեալ. զի մի՛ արտաքս վազեսցէ ի տեղոյն եւ վնասի կենդանին. եւ այսպէս կատարի բարկութիւն եւ տրտմութիւն։
       Իսկ թէ որո՛վ զանազանի բարկութիւն եւ սրտմտութիւն։ Ա՛յս է՝ բարկութիւն բնական ախտ է հոգւոյն որպէս ասացաւ, զօրութիւն եւ մասն հոգւոյ. իսկ սրտմտութիւն է աւելորդ խառնումն ի բարկութիւն. որպէս աղաղակն՝ հարկանելն, կամ ըսպանանելն։ Ա՛յս է բարկութիւն. եւ սրտմտութիւն աւելորդ ի գործ նորա. որպէս ասէ մարգարէն. «սրտմտութիւն է ի բարկութեան նորա». վասն գործոյն ասէ որ յառաջ գայ ի բարկութենէ սրտին։ Այս առաջին գլուխն։ Երկրորդ՝ վասն է՞ր առաւել մինն բարկացօղ լինի, եւ մինն նուազ։ Այսմ չորս պատճառ տեսանի։ Առաջին՝ զի ի մինն առաւել է բարկութեան ախտն բնական ի հոգին . եւ ի միւսն նուազ. որպէս մինն ցանկասէր է. եւ միւսն ողջախոհ բնական։ Եւ մին մարդն ուշիմ եւ մտացի. եւ մինն ապուշ եւ բռնամիտ. այսպէս մինն առաւել ունի զբարկութեան ախտ. եւ մինն նուազ։ Երկրորդ պատճառ խառնուած մարմնոյն է. կամ ի ծնողացն նմանութենէ՝ խառնուածն առաւել եւ նուազ լինի տարերաց։ Զի բարկաղօղք են դառնամաղձոտքն. եւ տրտմազդեաց՝ որ զսեւ մաղձն առաել ունի. եւ վայրաբեր՝ որ զարիւնն առաւել ունի. եւ թոյլ եւ ծոյլ է՝ որ զջուրն առաւել ունի. եւ օդատեսակն՝ թեթեւամիտ եւ սրընթաց առնէ։ Երրորդ՝ պատճառ աներկիւղութին է. զի ոչ երկնչի ի պատժոյն, «թէ որ բարկանայ եղբօրն ի տարապարտուց՝ պարտաւոր լիցի հրոյ գեհենին»։ Նաեւ ամենայն չարեաց պատճառ է աներկիւղութիւն. յորժամ ոչ երկնչի ի դատաստանէն Աստուծոյ, թէ «ընդ ամենայն դատարկ բանի համարս տալոց էք յաւուրն դասատստանի՝» նա դատարկաբանէ. հայհոյէ. բարկանայ. ըսպանանէ, եւ այլն ամենայն։ Ապա ուրեմն երկիւղն սկիզբն է ամենայն բարեաց. «զի երկիւղիւ Տեառն խորշի ամենայն ոք ի չարէ». յորժամ երկնչիմք ի յԱստուծոյ, պահեմք զօրէնս նորա եւ զբարիս գործեմք. եւ բարեացն Աստուծոյ արժանաւորիմք։ Չորրորդ պատճառ բարկութեան է սատանայ. որ զբարկացօղ մարդն՝ առաւել իւրն բնակարան եւ տեղի է գտեալ սատանայ. որպէս զմինն դիւահար առնէ. զմինն զուսնոտ. եւ այլն։ Նոյնպէս եւ զմինն բարկութեան ախտիւն կորուսանէ. եւ յայտ է զի յորժամ շարժէ զնա եւ լլկէ ի բարկութիւն, ամենեւին զկերպ դիւահարի ցուցանէ. եւ իմացումն մոլորի. բերանն փրփրի. եւ շրթունքն դողայ. եւ այլն որպէս ասացաւ ի վերայ։ Զայս չորսն են ասացեալ պատճառ բարկութեան ախտին։
       Երրորդ՝ թէքանի՞ եղանակ բարկութեան։ Գիտելի է՝ զի եօթն եղանակաւ կատարի գործ բարկութեան ի սկզբանէն մինչ ի կատարումն նորին։ Այսինքն, նախ՝ մախանքն եւ ատելութիւն. զի ի նախանձէ եւ յատելութենէ՝ յառաջ գայ բարկութիւն։ Երկրորդ՝ խիստ բանքն որք ծնանին առ սիրտն։ Երրորդ՝ դառնութիւն զոր փսխէ ի սրտէն։ Չորրորդ՝ աճումն աղաղակին ի մէջ խռչափողին։ Հինգերորդ՝ կռիւ եւ հայհոյութիւն լեզուին։ Վեցերորդ՝ հարկանումն ձեռացն։ Եօթներորդ՝ սպանումն գործեօք փայտին եւ սրոյն որ ի ձեռն է։ Յայսպիսի նենգութենէ եւ յատելութենէ՝ ծնանի բարկութիւն ի հոգին. եւ սպանումն կատարի վախճանն. վասն այն զնենգաւորն ընդ սպանողացն դասէ մարգարէն։ «Զայր արիւնահեղ եւ զնենգաւոր՝ պիղծ առնես դու Տէր»։ Իսկ առաքեալն՝ զատեցօղն ասէ մարդասպան. «ամենայն ատէ զեղբայր իւր՝ մարդասպան է»։ Եւ Տէրն օրէնս եդ ի նորս։ «Ասացաւ առաջնոցն թէ՝ մի սպանաներ. այլ ե՛ս ասեմ, թէ մի բարկանար»։
       Զի բարկութիւն սկիզբն է սպանման. վասն որոյ ասէ առաքեալն. «բարկութիւն մարդոյ՝ զարդրաութիւն Աստուծոյ ոչ գործէ»։ Եւ այսպէս է կարգ սոցա. առաջինն նախանձն է ի հոգին չար եւ ի նախանձէն՝ նենգելն. եւ նենգելոյն՝ ատելն. եւ յատելոյն՝ բարկանալն. եւ յայնմանէ՝ դառնանալն. եւ ապա ի գործ ածելն, կամ լեզուաւ հայհոյելն, կամ ձեռօք հարկանելն, կամ սրով սպանանելն։ Դարձեալ գիտելի է՝ զի բուռն բարկութիւն եւ հզօր. եւ ըմբռնէ զիմաստունս որպէս ասէ առակն։ Եւ այս յա՛յտ է յերկու պատճառէ՝ որքան զամենայն ախտ հզօր է բարկութիւն։ Նախզի՝ բարկութիւն է ի միջին մասն զօրութեան հոգւոյն. եւ ոչ միայն ըմբռնէ զներքին մասունսն ուր ցանկականն է եւ զգայական. այլեւ զվերին մասն ըմբռնէ՝ ուր բանն է եւ կամքն. զի զլոյս բանին եւ զիմաստութիւն՝ խանգարէ. եւ զիշխանական կամսն ընդ իւր քարշէ եւ նուաճէ։ Երկրորդ յայտ է յայսմանէ՝ որ ոչ միայն զձախակողմեանս ըմբռնէ բարկութիւն. այլեւ զաջակողմեանս որք ընտիր արքն եւ առաքինիք. որք զամենայն ախտս կոխեցին. զհպարտութիւն. զնախանձն զծուլութհիւն, եւ զայլն. եւ ի բարկութեան ախտէ՝ ոչ կարացին զերծանիլ։ Որպէս Մովսէս յորժամ էջ ի լեռնէն, եւ բարկացեալ ընդ անցումն ժողովրդեանն, եւ եհար զաստուածագիծ տախտակսն եւ խորտակեաց։ Նոյնպէս եւ Եղիա բարկութեամբ զերկինս կապեաց զերիս ամս եւ զվեց ամիս վասն նախանձուն Աստուծոյ. եւ վրէժ խնդիր ել օրինացն Աստուծոյ կոտորեաց զութն հարիւր եւ յիսուն մարգարէսն բահաղու. եւ զերկու յիսունսն այրեաց հրով։ Այսպէս եւ առաքեալն Պօղոս՝ յատենաբանութեան շարժեաց զձեռն իւր եւ խօսեցաւ ընդ նոսա. որ զբարկութիւն նշանակէր. նոյնպէս եւ առաքեալն Փիլիպպոս՝ ի կախաղանին բարկացեալ անէծ զքաղաքն եւ ընկղմեցաւ։ Եւ այսպէս իմաստնոցն պատահեցաւ բարկութիւն. ոչ որ ախտն է, այլ բարկութիւն ի վրէժխնդրութեան Աստուծոյ օրինացն։ Չորրորդ պա՛րտ է գիտել զբարկութեան տեսակն։ Զի կրկին է տեսակ բարկութեան. ոմն չար, եւ ոմն բարի. բարի բարկութիւն խրատու՝ է օրինաւոր . եւ չար բրակութիւն՝ է ատելոյ եւ նենգաւոր. եւ այսպէս զանազանին սոքա։ Նախզի՝ բարի բարկութիւն՝ է ի սիրոյ եւ ի գթութենէ յառաջ եկեալ. իսկ չար եւ ախտաւոր բարկութիւն՝ յառաջ գայ յանգութ եւ ատեցօղ կամաց։ Երկրորդ՝ բարի բարկութիւն՝ է վրէժ խընդիր լինիլ օրինացն Աստուծոյ եւ խրատել. իսկ չարն՝ վրէժխնդիր լինի իւր կամացն եւ իւր ախտին։ Երրորդ՝ բարի բարկութիւն դարձուցանէ ի չարէ ի բարի. իսկ ախտաւոր բարկութիւն՝ ըզչարն բորբոքէ. որպէս փայտ զհուրն վառէ։ Չորրորդ՝ բարի բարկութիւն՝ ի վերջն ցածնու եւ հանդարտի յորժամ ողոքեն. իսկ չար բարկութիւն՝ ո՛րքան առաւել ողոքեն, առաւել բարկանայ եւ զայրանայ. եւ ոչ կամի հանդարտիլ։ Հինգերորդ՝ բարի բարկութիւն ի խնդութիւն եւ յուրախութիւն դադարի. իսկ չարն ի տրտմութիւն անկանի, թէ է՞ր խափանեցաւ չարութիւն սրտին։ Վեցերորդ՝ չար բարկութեան վախճանն ի սպանումն տանի. եւ բարի բարկութեան վախճանն կեանքն է. ոչ միայն մարմնաւոր, այլեւ հոգեւոր։ Զի յորժամ բարկանայ ոք ի վերայ յանցաւորաց, զբարկութիւն Աստուծոյ դարձուցանէ ի նոցանէ. որպէս վասն որթագործութեան յորժամ բարկացաւ Մովսէս՝ եւ եհար ի նոցանէ երեք հազար այր, որք սրտի մտօք երկիր էին պագեալ որթոյն, յայնժամ զբարկութիւն Աստուծոյ ցածոյց որ կամէր զամենեսեան սատակել։ Նոյնպէս եւ փենեհէզ բարկացաւ եւ եհար զզմամրի եւ զքասփի. վասն որոյ սատակումն մահու վերացաւ ի բանակէն որ վասն պղծութեան ի բելբեգովր։
       Յաղագս՝ այսորիկ զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր առաջնորդ եւ իշխանս է կարգեալ Աստուած իւրն փոխանորդ ի յերկրի. զի զմեղապարտսն թէ հոգեւոր եւ թէ մարմնաւոր՝ նոքա դատեսցեն. եւ զերծանիցին ի դատաստանէն Աստուծոյ։ Ապա թէ փախչին ի սոցանէ եւ ոչ գան ի քննութիւն, անաչառ դատաստանին Աստուծոյ մատնեն զինքեանս. որ անփախչելին է եւ յաւիտենից տանջանքն։ Ա՛յս է վեց զօրութիւն բարի եւ չար բարկութեանց որ առ այլս։
       Դարձեալ բարի է բարկութիւն որ եդեալ է իհ մեզ. զի բարկանամք ընդդէմ չար խորհրդոց եւ չտամք տեղի ընդդէմ ախտից, եւ ընդդէմ սատանայի, եւ ընդդէմ չար ոմանց. որք կամին խաբել զմեզ եւ ձգել ի յորոգայթ. որպէս ուրացութիւն հաւատոյ, եւ կամ չար ինչ գործոց։ Այսպիսեացս ընդդէմ՝ բարկութիւն բարի է։ Զի որպէս տիրասէր կենդանին որ ի դուրս արթուն կայ հա՛նապազ եւ ընդ գողոց եւ գազանաց եւ թշնամեաց պատերազմի եւ գուշակէ ձայնիւն. նոյնպէս բարկութիւն է ի մեզ պատերազմօղ եւ թշնամի ընդդէմ չարին եւ ցուցանօղ նմա։ Իսկ չար բարկութիւն է՝ յորժամ ընդդէմ բարւոյն պատերազմի. եւ ընդ սիրելիս եւ ընդ բարեկամս. ընդդէմ օրինացն Աստուծոյ առ ծնօղս եւ վերնագոյնս որք խրատիչք են նորա. առ եղբարս եւ ընկերս. առ աստիճանակիցս եւ առ նոյնպիսիսն բարկանայ. այնպիսին ի չար բարկութիւն է որպէս կատաղեալ շուն որ ոչ ճանաչէ զիւրսն եւ զօտարսն. այլ խածանէ զնոսա. Նոյնպէս եւ չար բարկացօղն որ կատաղեալ է եւ յիմարեալ բարկութեամբն՝ առհասարակ զամենեսեան խածանէ եւ վիրաւորէ. վասն որոյ խրատէ զմեզ սիրով. «բարկանայք եւ մի մեղանչէք»։ Բարկանայք ասելովն՝ բարի բարկութեան ներէ եւ թոյլ տայ։ Իսկ մի մեղանչէքն՝ զչար բարկութիւն արգիլէ եւ խափանէ. զի այսպէս չար է իւր անձինն եւ այլոց։ Հինգերորդ, թէ ո՞րպէս շիջանի բարկութիւն։ Գիտելի է՝ զի չորս իրօք շիջանի բարկութիւն։ Առաջինն լռելով. զի յորժամ նա բարկացեալ լինի՝ դու լուռ լեր եւ համբերեա՛. անցանի բարկութիւն նորա. մարգարէին. «լռեցի ի բարկութենէ իմմէ»։ իսկ թէ պատասխանի տաս, այլ եւս աճէ բարկութիւն. որպէս այն որ զփայտն դնէ ի հուրն՝ առաւել բորբոքի։ Երկրորդ՝ շիջանի բարկութիւն ողոքական եւ խոնարհ բանիւք. զի աղաչանաց բանքն՝ ոչ միայն զմարդիկ հանդարտեն, այլեւ զանասունս. որպէս թովիչք զթոյնս օձից հնազանդեն։ Այլեւ զգազանս եւ զշունս՝ կակուղ ձայնիւ հնազանդեմք . եւ զանասունս դարձուցանեմք հնազանդ ձայնիւ. այսպէս եւ զմարդ. իսկ խիստ բանք՝ եւս գռգռէ զբարկութիւն։ Եւ թէոք զձետոյ շան բուռն հարկանէ ասէ Սողոմօն՝ ա՛յլ առաւել զայրանայ։ Երրորդ՝ ի միտ ածելով զչարչարանս Քրիստոսի եւ զհրամանս. այլեւ զնախատինս սրբոց . եւ համբերել վասն մեծամեծ վարձուց։ Զի թէ զՔրիստոս արհամարհեցին եւ զամենայն սուրբս նորա եւ համբերեցին, քանի՞ առաւել պա՛րտ է մեզ համբերել եւ պռակիլ. ըստ այնմ, «յորժամ նախատիցեն զձեզ եւ այլն՝ ցընծացէէք եւ ուրախ լերո՛ւք. զի վարձք ձեր բազում են յերկինս»։ Այլ աստ գիտելի է՝ զի յորժամ զընկերն նախատեն կամ զօրէնս, ոչ է պարտ լռել. այլ վրէժխնդիր լինիլ. այլ թէ զինքն նախատեն, պա՛րտ է լռել եւ ոչ պատասխանել։ Ուսեալք ի Քրիստոսէ յորժամ զինքն նախատէին, սամարացի եւ բարկացօղ կոչէին, լռէր եւ ոչ պատասխանէր. իսկ յորժամ զհայր, կամ զհոգի հայհոյէին, վրէժխնդիր լինէր ասեսելով. «ամենայն բան զոր ինչ ասիցեն զորդւոյ մարդոյ թողցի. բայց որ զհոգին սուրբ հայհոյէ՝ մի թողցի նմա»։
       Այսպէս սատանայի ոչ բարկացաւ յորժամ ասաց՝ «թէ որդի ես Աստուծոյ՝ ասա՛ քարինդ զի հաց լիցի». այլ հեզութեամբ պատասխանեաց. թէ «ո՛չ միայն հացիւ կեցցէ մարդ, այլ ամենայն բանիւն Աստուծոյ»։ Իսկ յորժամ ըզհայհոյութիւն ի հայր ձգեաց ասելով, անկեալ երկիրպագանիցես ինձ, յա՛յնժամ ընդդէմ նորա բարկացաւ եւ ասէ. «ե՛րթ յետս իմ սատանայ. գրեալ է Տեառն Աստուծոյ քում երկիրպագցես եւ զնա միայն պաշտեսցես»։ Այսպէս ամենայն ումեք պա՛րտ է վասն իւրոյ հայհոյութեան լռել եւ համբերել. այլ վասն ընկերին հայհոյութեան, կամ վասն հաւատոց, կամ վասն օրինաց, վրէժխնդիր լինիլ եւ զմահ ի յանձն առնուլ։ Չորրորդ շիջանի բարկութիւն ըստ խրատու առաքելոյն որ ասէ. «մի յաղթիր ի չարէն. այլ յաղթեա՛ բարեաւն չարին». այսինքն, նա որ բարկացեալ է՝ յաղթեալ է ի չարէ բարկութեան. «զի ամենայն որ առնէ զմեղս՝ ծառայ է մեղացն». դու մի բարկանար. եւ մի յաղթիր ի չարէն։ Այլ թէ կամիս որ յաղթես զնա, մի բարկանար. զի չարչարի ոչ յաղթէ. որպէս հուր հրոյ ոչ յաղթէ. զի միատեսակք են։ Այլ բարեաւն յաղթեա՛ չարին. զի բարին յաղթէ զչարն. որպէս ջուրն զհուրն շիջուցանէ. եւ լոյս զխաւարն կորուսանէ. այսպէս դու բարեաւն յաղթեա՛ նմա. որպէս Տէրն հրամայէ. «օրհնեցէք զանիծիչս ձեր. բարի արարէ՛ք ատելեաց ձերոց եւ այլն»։ Զի չորս իր կայ ի բարկացելոյն բանն։ Դու չորիցն ընդդէմ արա եւ շիջո զբարկութիւն նորա։ Նախզի՝ դառնութիւն կայ ի բարկութեան նորա. դու քաղցրութեաեմբ խօսեաց ընդդէմ նորա։ Երկրորդ՝ զի աղաղակ է ի ձայն նորա. դու կակուղ ձայնիւ խօսեաց ընդ նմա։ Երրորդ՝ զի անկարգ եւ տգիտութեամբ խօսի. դու կարգաւոր եւ իմաստութեամբ պատասխանեա։
       Չորրորդ՝ զի հայհոյութիւն տայ լեզուաւն. եւ ձեռօքն հարկանէ. դու աղաչեա՛ զնա եւ բարի ասա եւ օրհնեա՝ եւ զգլուխդ ի վայր բեր. եւ զձեռն եւ զոտն համբուրեա՛։ Եւ թէ հարու զծնօտդ, զմիւսն ի դէմ տար. յայնժամ շիջանի բարկութիւն նորա. զնորա հոգին ազատեցեր ի չարէն. նաեւ զքո հոգիդ եւ մարմինդ։ Զի խրատքն Քրիստոսի եւ առաքելոցն՝ ոչ միայն զշահ հոգւոյն խրատեն, այլեւ զմարմնոյն. զի յորժամ բարկացեալն դառնացեալ է եւ անիծանէ, դու օրհնեա՛ զնա. այլ ոչ անիծանէ եւ հայհոյէ։ Եւ յորժամ մի անգամ եհար զծնօտդ՝ զմիւսդ ի դէմ տար. այլ ոչ հարկանէ եւ լինի խաղաղութիւն։ Նոյնպէս զբաճկոն ի հանելն, եւ զտարապարտ վարելն իմացիր։
       Եւ եղեւ նմա մին շահ՝ յորժամ ի բարկութենէն շիջաւ, եւ հոգի նորա ապրեցաւ. այլ քեզ եղեւ երեք շահ։ Նախ՝ որ ի նախատանացն նորա եւ ի չարեացն զերծար։ Եւ երկրորդ՝ որ քո հոգիդ ապրեցաւ երբ չարին չար փոխանակ ոչ արարեր։ Եւ երրորդ՝ որ վասն նորա վարձս առեր յԱստուծոյ։ Նա վասն այն պարտ է չարին բարի հատուցանել՝ եւ ոչ չար։ Վեցերորդ գիտելի է՝ զի չորս է եղանակ հատուցմանց. այսինքն, բարի փոխանակ բարւոյ. եւ չար փոխանակ չարի. բարի փոխանակ չարի. եւ չար փոխանակ բարւոյ։ Առաջին բարի փոխանակ բարւոյ՝ մասնաւորէ բարի։ Եւ չար փոխանակ չարի՝ մասնաւորէ չար. իսկ բարի փոխանակ չրաի՝ ամենեւիմբ է բարի։ Եւ չար փոխանակ բարւոյ՝ ամենեւիմբ է չար։ Առաջինն՝ որ բարի է փոխանակ բարւոյ է՝ այս բնական օրինացն է քաղաքաց։ Երկրորդ՝ չար փոխանակ չարի՝ այս գրաւոր օրինացն է Մովսէսի։ Երրորդ՝ բարի փոխանակ չարի՝ այս նոր օրինացս է Քրիստոսի։ Իսկ չորրորդ՝ չար փոխանակ բարւոյ՝ անօրինաց է, որք ոչ ունին յերեք օրինացն. ոչ ի բնական օրինացն. եւ ոչ ի գրոյն. եւ ոչ յաւետարանէն։ Որպէս չար փոխանակ բարւոյ արար Ակիտոփել Դաւթի. եւ մատնիչն Քրիստոսի. բարւոյն չար փոխանակեցին. վասն որոյ ի խղճէ մտացն հեղձան ի խորհուրդս, եւ մարմնով խեղդեցան. եւ անկան ի պատրաստեալ տանջանսն յաւիտենից։ Այսպէս վնա՛ս է բարւոյն չար հատուցանել։ Դարձեալ ասէ իմաստունն. «որ բարւոյն չար հատուցանէ, չար ի տանէ նորա մի պակասեսցի». որպէս ազգն հրէից բարւոյն Քրիստոսի չար հատուցին։ Նա ի թքոյն կաւ արար եւ զկոյրն լուսաւորեաց. եւ նոքա ընդ երեսն թքին։ Նա զջուրն ի գինի փոխեաց եւ արբոյց նոցա. նոքա լեղի ընդ քացաք խառնեալ արբուցին։ Նա զհիւանդութիւն նոցա բժշկէր զհոգւոյ եւ մարմնոյ. եւ նոքա զձեռս եւ զոտս ի խաչին բեւեռեցին եւ խոցեցին։ Վասն որոյ յԱստուծոյ աչացն ելին, եւ ամենայն մարդկան ատելիք եղեն մինչեւ ի կատարած։ Այսպէս եւ ամենայն մարդոյ՝ որ բարւոյն հատուցանէ, չար ի նմանէ ոչ պակասի. ոչ աստ, եւ ոչ ի հանդերձեալն։ Ապա ուրեմն ընդդէմ է այսմ. որ չարին բարի առնէ, բարին ի նըմանէ ոչ պակասի. որպէս Տէրն մեր աղօթս արար ի վերայ խաչողացն։ Սուրբն Ստեփաննոս աղօթէր ի վերայ քարաձգողացն։ Այսպէս եւ ամենայն մարդոյ պարտ է փոխարէն չարին բարի վճարել. զի այն բարին որ այլոց առնեմք՝ ի մեզ դառնայ. վասն այն հրամայեաց Քրիստոս. «օրհնեցէ՛ք զանիծիչս ձեր. բարի արարէք ատելեաց ձերոց»։ Զի որ բարւոյն բարի առնէ՝ չունի վարձս. եւ որ չարին չար առնէ՝ նոյնպէս տանջանս։ Այլ որ բարւոյն չար առնէ՝ մե՛ծ է պատիժն. եւ որ չարին բարի առնէ՝ մե՛ծ է պսակն եւ վարձն յԱստուծոյ։ Նա վասն այն յորժամ նա բարկացեալ լինի, դու ողոքական բանիւք եւ քաղցր խօսիւք՝ հաշտեցո՛ եւ ած զնա յուղղութիւն. զի դու առնուս զպսակն հաշտութեան։ Վասն որոյ ի յերկուց թշնամւոյ մէջն՝ որ յառաջն գնայ եւ խոնարհի եւ հաշտի, նորա է պսակն հաշտութեան։ Այսինքն, որդի Աստուծոյ կոչիլն. որպէս հրամայէ Տէրն. «երանի խաղաղարարաց՝ զի նոքա որդիք Աստուծոյ կոչեսցին». որպէս ինքն Տէր մեր Քրիստոս արար խաղաղութիւն ի մէջ մարդկան եւ Աստուծոյ. եւ հաշտեցոյց զհայր ընդ արարածս։ Այսպէս ամենայն որ առնէ խաղաղութիւն ընդ ինքն եւ ընդ թշնամին՝ կամ ի մէջ երկուց թշնամեաց, որդի Աստուծոյ կոչի եւ մասնակից Քրիստոսի լինի։ Նա վասն այն պարտ է մեզ փութով յառաջել եւ հաշտիլ ընդ ընկերին. որպէս խրատէ առաքեալն. «արեգակն ի վերայ բարկութեան ձերոյ մի մտցէ»։ Զի այսպէս փութով հաշտիլ պարտին քրիստոնեայք՝ որ գիշերն ի վերայ չանցանի. ապա թէ գիշերն ի վերայ էանց՝ սատանայ ազգի ազգի չա եւ ոխ եւ քէն ուսուցանէ մարդոյն եւ հաստատէ ի չարն, որ թշնամութիւն յերկարի։
       Նա այսպէս պարտ է շուտով այսօր որ խռովութիւն եղեւ՝ ի նոյն այսօր հաշտութիւն լինի. եւ ապա յերկոյին հաշշտութեամբ ննջեմք, որ ամենայն չար կորընչի ի մըտաց մերոց։ Զայս ուսուցանէ մարգարէն Դաւիթ. «բարկանայք եւ մի՛ մեղանչէք. զոր ինչ ասէք ի սիրտս ձեր՝ յանկողինս ձեր զղջարացուք»։ Ա՛յս է՝ որ այսօր բարկացաք՝ ի նոյն եւ այսօրն հաշտիմք եւ խաղաղութեամբ ննջեմք ի յանկողինս, եւ խաղաղութեամբ յառնեմք։ Որ նշանակէ զկենցաղս մեր. զի կռիւ եւ նախանձ եւ այլ ամենայն ինչ մեղաց տեսակ որ ի յայս կեանս լինի, դարձեալ ի յայս կեանս թողումք եւ ապաշխարեմք։ Զի յորժամ յանկողինս՝ այսինքն, ի գերեզմանս մտանեմք եւ ննջեմք, խաղաղութեամբ եւ առանց մեղաց ննջեմք եւ խաղաղութեամբ յառնեմք ի յառաւօտն վերջին աւուր, եւ բաց երես ընթանամք դէմ ընդառաջ Քրիստոսի։
       Որ եւ արժանաւորեսցէ ըզմեզ ողորմութեամբն իւրով՝ աչալրջութեամբ եւ թողութեամբ մեղաց տեսանել զինքն Քրիստոս Աստուած մեր ի գալստեան աւուրն. եւ նմա փառք եւ սուրբ հոգւոյն յաւիտեանս ամէն։