Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա
Theology  
Ո՛վ անստուեր Լոյս իմանալի, եւ փառաց ճառագայթ անճառելի. ճաճանչ գերարփի եւ ծագումն անթարգմանելի։ Երրորդութիւն Սուրբ ի միում բնութեան պաշտելի եւ երկրպագելի։ Տուր ինձ զնշոյլ լուսոյդ քո իմաստութեան. եւ փարատեա զխորհուրդ խաւարին եւ տակարութեան։ Բաց զաչս մտաց իմոց . «եւ նայեցայց ի սքանչելիս օրինաց քոց»։ Առաքեա զլոյս քո եւ զճշմարտութիւն. զի հանցեն զմեզ ի լեառն սրբութեան, եւ ի յարկ վերնոյդ բնակութեան»։
       Եւ լուսով երեսաց քոց առաջնորդութեան՝ տեսանել զլոյս աստուածային բանիցս թարգմանութեան որ ասէ։ «Քանզի ճաճանչ է Աստուծոյ զօրութեանն. եւ ծագումն փառաց ամենակալին»։ Անօրինակ է եւ առանց բաղդատութեան Երրորդութիւնն Սուրբ եւ մի աստուածութիւն։ Սակայն միտք մարդկան տկար գոլով եւ ի մարմնի կապեալ, կարօտանայ միջնորդի եւ օրինակի. եւ ապա բարձրանայ յիմաստութիւնն վերին։ Եւ զի ի զգալի գոյութիւն արարածոց՝ միայն արեգակն է պայծառ եւ միայնակ լուսաւորօղ երկնի եւ երկրի։ Վասն այն զնա տան օրինակ արարչին էից, զմիտս մեր հաստատելով ի նա։ Որպէս ասէ Մաղաքիա. «Ծագեցից երկիւղաց իմոց զարգեակն արդարութեան»։ Եւ Զաքարիա ասէ. «այց արար մեզ արեգակն ի բարձանց, լուսաւոր առնել զխաւար մեր»։ Եւ իմաստունն ասէ։ «Քանզի ճաճանչ է Աստուածոյ զօրութեանն եւ ծագումն փառաց ամենակալին»։ Եւ թէպէտ աստ զհոգին սուրբ ակնարկէ ճաճանչէ եւ ծագումն ասելով, եւ արեգակն արդարութեան զբանն մարմնացեալ։ Սակայն զբոլոր արեգակն առցուք տիպ եւ պատկեր բոլոր երրորդութեանն. զի կարասցուք հասանիլ ի վերայ բանիս քննութեան։ Նախզի մի արգակն՝ սկիզբն է երկուց լուսոյն, յորմէ յարաջ գայ եւ սփռի առ մեզ. այսինքն, դեղին լոյսն, եւ սպիտակ լոյսն։ Եւ է պատկեր Հօր՝ բոլորակ արեգական։ Եւ պատկեր որդւոյ՝ լոյսն դեղին։ Եւ պատկեր Հոգւոյն Սրբոյ՝ լոյսն սպիտակ։ Եւ յայտնի է յատկութիւն արեգականն. զի սկիզբն է կրկին լուսոյն։ Նոյնպէս հայր Աստուած՝ սկիզբն է Որդւոյ ծննդեան. եւ Հոգւոյն բղխման։ Այլ նախ բաղդատութեան քննեսցուք զհասարակութիւն լուսոյն երկուց. եւ ապա զզանազանութիւն նոցին։ Արդ՝ նախ եւ առաջին՝ զի կրկին լոյսն՝ ի միոյ սկիզբնէ են։ Նոյնպէս որդին ծնունդ է ի Հօրէ. եւ Հոգին բղխումն ի Հօրէ. ըստ այնմ, «Հոգին որ ի Հօրէ ելանէ»։ Երկրորդ դարձեալ՝ այսու հասարակ են. զի կրկին լոյսն՝ սփիւռք եւ տարածքեն. նմանապէս եւ անմարմին է ծնունդ բանին Աստուծոյ, եւ բղխումն Հոգւոյն Սրբոյ։ Երրորդ՝ զի երկու լոյսքն՝ մի եւ նոյն են բնութեամբ. եւ մի եւ նոյն է բնութիւն Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, ի միոյ Հօրէ ծնեալ եւ բղխեալ։ Չորրորդ՝ զի կրկին լոյսքն՝ յամենայն տեղիս հասանին ի ծագաց երկնից մինչեւ ի ծագս երկրի։ Եւ վասն բանին ասէ առաքեալն. «կրէ զամենայն բանիւ զօրութեան իւրոյ»։ եւ հոգիան՝ ելից զտիեզերս ասէ մարգարէն»։ Հինգերորդ՝ զի կրկին լոյսքն՝ համագոյք են լինելութեամբ. այսպէս Բանն եւ Հոգին՝ համագոյք են ընդ Հօր Ծնողին. զի ոչ երբէք է հայր առանց Բանին, եւ առանց Հոգւոյն։ Նոյնպէս եւ ոչ Բանն առանց կենդանութեան Հոգւոյն. եւ ոչ Հոգի առանց իմաստութեան Բանին. այլ համագոյ եւ միասնական դաւանի Երրորդութիւնն Սուրբ։ Վեցերորդ՝ որպէս կրկին լոյսքն լուսաւորեն զաչս մեր. Նոյնպէս լոյս է Բանն, եւ լոյս է Հոգին. որք զմիտս եւ զՀոգիս հրեշտակաց եւ մարդկան լուսաւորեն ըստ չափոյ ընդունակութեան մերում։ Եօթներորդ՝ զի երկու լոյսքն՝ զխաւար հալածեն. այսպէս Բանն եւ Հոգին՝ հաւասարապէս զխաւար մեղաց եւ զանգիտութեան փարատեն. եւ լուսով գիտութեան եւ արդարութեան լուսաւորեն զմեզ։ Ութներորդ՝ զի կրկին լոյսքն զտիւ կատարեն։ Այսպէս Որդին եւ Հոգին Սուրբ՝ զտիւ նորոյ օրինացս կատարեն, եւ լուսսաւորեն աւետարանին ծագմամբն։ Իններորդ՝ երկոքեան լոյսքն՝ զաստեղս ծածկեն. նոյնպէս ի ծագիլ Բանին եւ Հոգւոյն Սրբոյ յօրէնս նորս, ծածկեցաւ գիշերային եւ ստուերական օրէն հնոյն. յորում մարգարէքն ծագէին որպէս զաստեղս. եւ յորժամ ծագեցաւ ճշմարտութեան արեգակն Քրիստոս, նուաղեցան եւ ծածկեցան ամենայն օրինակքն ի գալ ճշմարտութեանն։ Տասներորդ՝ զի կրկին լոյսքն՝ զուրթարարք են աչաց եւ ուրախութիւն սրտից։ Նոյնպէս Բանն եւ Հոգին Սուրբ՝ զուարթութիւն եղեն մտաց մարդկան եւ ուրախութիւն սրտից. ըստ այնմ , «նշանեցաւ առ մեզ լոյս երեսաց քոց. եւ ետուր ուրախութիւն սրտից մերոց»։ Այսպէս եւ այլք բազումք են հասարակութիւնք երկուց լուսոյն՝ բաղդատեալ ի Բանն Աստուած, եւ ի Հոգին Սուրբ։ Եւ արդ՝ զի հասարակ են էութեամբ. եւ յատուկ առանձնութեամբ . յաղագս որոյ զանազանելի է զյատկութիւնս ըստ երկուց լուսոյն։ Նախզի՝ դեղին լոյսն ձեւանայ ընդ երդս, կամ ընդ լուսանցս մտեալ. իսկ սպիտակն ոչ. նոյնպէս Բանն մարմին եղեւ. եւ հոգին ոչ։ Երկրորդ՝ ըստ չափոյ մտիցն՝ քանականայ մեծ, կամ փոքր. եւ ըստ չափոյ ընդունողաց ծնանի Քրիստոս ի սիրտս մեր։ Երրորդ՝ դեղին լոյս ստուեր ունի. եւ սպիտակն ոչ. զի Բանն Աստուած ընդ ժամանակաւ եմուտ. եւ զստուեր օրինացն կատարրեաց։ Չորրորդ՝ մանր փոշի ի շօղն երեւի. եւ զմասնաւոր խորհուրդս Բանն յայտնեաց։ Հինգերորդ՝ զարեգակն արեւն ցուցանէ. եւ զՀայր Որդի յայտնէ։ Վեցերորդ՝ դեղին զառաքինութիւն մարմնոյն. եւ սպիտակն զանմեղութիւն հոգւոյն։ Եօթներորդ՝ ջերմութիւնն ընդ դեղին լուսոյն է. եւ սէրն առ Աստուած Բանիւն բորբոքեցաւ. ըստ որում «հուր էարրկ յերկիր»։ Ութներորդ՝ սպիտակ լոյսն առաւել թափանցիկ է. որպէս ընդ ամպս եւ յայլ նիւթս. եւ հոգւոյն շնորհք ի ջանէ ի մեղաւորս եւ լուսաւորէ։ Իններորդ՝ ի դեղին լոյսն տեսանեմք զսպիտակ լոյսն. այսպէս եւ մարգարէն ասէ. «լուսով երեսաց քոց՝ տեսանեմք զլոյս»։ Այս է՝ զի Հոգին Սուրբ՝ որդւով պարգեւ ամենայն արարածոց յերկնիցս եւ յերկրի։ Տասներորդ՝ նախընթաց է եւ յետնամնաց սպիտակ լոյսն. որպէս յառաւօտս եւ յերեկոյս տեսանի։ Եւ նախ եկաւորի հոգին յամենայն ուրեք. որպէս ի մարգարէսն եւ ի կոյսն Սուրբ եւ ապա բանն մարմնացաւ. եւ յետոյ հոգին էջ յառաքեալսն եւ յեկեղեցի մնաց։ Վասն որոյ ասէ իմաստունն յաղագսսս հոգւոյն Սրբոյ։ «Քանզի ճաճանչ է աստուածային զօրութեանն՝ եւ ծագումն փառաց ամենակալին»։ Եւ գիտելի է՝ զի որպէս աստուածաբանն Յօհաննէ, ս զաստուածութիւն բանին աստուածաբանէ ասելով։ «Իսկզբանէ էր Բանն. եւ Բանն էր առ Աստուած. եւ Աստուած էր Բանն»։ Նաեւ առաքեալն ասէ վասն բանին. «որ է լոյս փառաց եւ նկարագիր էութեան նորա»։ Նմանապէս եւ իմաստուն Սողոմօն՝ աստուածաբանէ զաստուածութիւն հոգւոյն սրբոյ եւ ասէ։ «Քանզի ճաճանչ է Աստուծոյ զօրութեանն եւ ծագումն փառաց ամենակալին»։ Զորս կարգաւ առեալ պատմեցից աստ։ Նախ եւ առաջին՝ կարճառօտ բանիւս դաւանէ զհոգին սուրբ բղումն ի հօրէ. Աստուած յԱստուծոյ՝ եւ ընդ Աստուծոյ. եւ նոյն բնութեամբ. եւ համագոյ եւ զուգափառ ընդ հօր Աստուծոյ։ Զվեցեքին գլխաւոր աստուածաբանութիւնս՝ սակաւ բանիւս պարունակէ։ Զի ճաճանչն՝ եւ ճառագայթն՝ եւ ծագումն՝ եւ լոյսն՝ զմի իր նշանակեն. որպէս յարեգակնէն առ մեզ ծագի եւ լուսաւորէ։ Նախ՝ որպէս ճաճանչ լուսոյն անընդմիջաբար յարեգակնէն սփռի. նոյնպէս Սուրբ Հոգին՝ յանսկիզբն Հօրէ բղխի եւ ելանէ. ըստ Քրիստոսի՝ «Հոգին Սուրբ որ ի Հօրէ ելանէ». եւ լնու զարարածս։ Երկրորդ՝ որպէս լոյսս այս ի լուսոյն բղխի. նոյնպէս Աստուած յԱստուծոյ բղխի։ Երրորդ՝ որպէս լոյսս այս բղխի յարգեւէն, եւ է ընդ արեգականն անբաժանելի . այսպէս Հոգին Սուրբ՝ բղխի ի Հօրէ Աստուծոյ. եւ է ընդ Աստուծոյ անբաժանելի ի նմանէ։ Չորրորդ՝ նոյն է բնութիւն եւ էութիւն լուսոյն եւ արեգականն. եւ նոյն է բնութիւն բղխողին հօր, եւ բղխեցելոյ հոգւոյն։
       Հինգերորդ՝ որպէս համանգամայն է լոյսն եւ արեգակն. նոյնպէս համագոյ է հոգին ըստ Հօր եւ ընդ Որդւոյ, եւ ոչ վերջին եւ կրտսեր։ Վասն որո զուգական եւ միասնական դաւանի Երրորդութիւնն Սուրբ։ Վեցերորդ՝ որպէս մի է փառք լուսոյն եւ արեգականն. զի փառք տրեկանն՝ լոյսն է իւր. նոյնպէս զուգափառ եւ համապատիւ է հոգին Սուրբ ընդ Հօր եւ ընդ որդւոյ։ Վասն որոյ ասէ։ «Ճաճանչ է Աստուծոյ զօրութեանն՝ եւ ծագումն փառաց ամենակալին»։ Եւ դու տես թէ որպէս զԵրրորդական անձնաւորութիւնս հաւասար աստուածաբանեն եւ ուսուցանեն մեզ գիրք սրբոք . զի կարկեսցին չարափառքն. հերձեալն Արիոս. եւ անիծեալն Մակեդոն։ Որք նուաստ ասացին զհոգին քան զորդին. եւ զորդի քան զհայր։ Իսկ առաքեալն Պօղոս զորդին միածին՝ լոյս փառաց Հօր կոչէ։ Զնոյն եւ իմաստունն զհոգին ճշմարիտ՝ ծագումն փառաց ամենակալին անուանէ։ Յորմէ հաւատամք եւ դաւանիմք Աստուած զհայրն. Աստուած զՈրդին. Աստուած զորդին. Աստուած զՀոգին Սուրբ. միով բնութեամբ. մի աստուածութիւն։ մի տէրութիւն. մի թագաւորութիւն. մի իշխանութիւն. մի կամք. մի պատիւ. մի երկրպագութիւն յամենայն արարածոց։ Մի բնութեամբ յերիս դէմս յակացեալ է անձնաւորեալ. եւ Գ դէմքն՝ ի մի բնութիւն միացեալ եւ հաւասարեալ։ Այս առաջին բանն որ ասէ։ «Ճաճանչ է Աստուծոյ զօրութեան՝ եւ ծագումն ճշմարիտ փառաց ամենակալին»։ Երկրորդ որ ասէ. «վասն այնորիկ ոչ մի ինչ պղծեալ խառնի ի նա»։ Որպէս լոյս արեգականս առ մեզ ծագեալ, լուսաաւորէ զխաւար եւ սրբէ զգարշութիւնս. եւ ոչ ինչ խառնի ընդ նմա։ Նոյնպէս պղծութիւն չարին սատանայի՝ որ անհնազանդութեամբ եմոյծ ի բարի արարածս Աստուծոյ, ոչ խառնի ի նա . այլ տեղի տայ եւ հալածի. որպէս խաւարն ի լուսոյն։ Եւ դարձեալ՝ զամենայն մեղս մերր սրբէ. եւ զտգիտութիւնս լուսաւորէ. եւ զտկարս զօրացուցանէ։ Վասն զի՝ «ճաճանչ է Աստուծոյ զօրութեան՝ եւ ծագումն»։ Երրորդ զի ասէ։ «Նշոյլ է մշտնջենաւոր լուսոյն»։ Լոյսն մշտնջենաւոր՝ է հոգին սուրբ որպէս ցուցաւ։ Եւ նշոյլք հոգւոյն՝ շնորհն բազմադիմի. որ ծագի առ եղանակսս։ Նախ եօթնարփեան զօրութիւնն. որպէս Եսայի. «հոգի իմաստութեան. զօրութեան. գիտութեան. հանճարոյ. խորհրդոյ. երկիւղի. եւ աստուածապաշտութեան»։ Երկրորդ դարձեալ՝ նոյնս շնորհ՝ է բազմադիմի ըստ ներգործութեանն. զորոց ասէ առաքեալն։ «Ումեմն ի հոգւոյն տուել է բան իմաստութեան. գիտութեան. եւ բժշկութեան. եւ ազգ լեզւաց. եւ թարգմանութիւն, եւ այլն»։ Եւ սոքա մշտնջենաւոր է յաւիտենից նշոյլք են հոգւոյն սրբոյ. թէպէտ ըստ ներգործութեան երբեմն երեւի առ արժանաւորս եւ սրբոյս իւր. եւ ծածկի յանարժանից։ Որպէս լոյս արեգականն միշտ ծագի. որք բաց ունին զաչս՝ լուսաւորէ. եւ որք խաւար են տեսութեամբ, եւ կամ խփեն զաչս, արգելի ի նոցանէ։ Նոյնպէս որք զլոյս հաւատոյն պայծառ ունին եւ մաքուր են յախտից մեղաց, լուսաւորին ի հոգւոոյյն սրբոյ։ Իսկ յանարժանիցն հեռանայ եւ ծածկի. ըստ այնմ, «սուրբ հոգին իմաստութեան՝ փախչի ի նենգութենէ, եւ յանմիտ խորհրդոց։ Նենգութիւն է թերահաւատութիւնն. եւ անմիտ է երկրաւոր խորհուրդ եւ ցանկութիւն աշխարհի։ *Այլ աստ է երեք հարցումն։ Նախ եթէ՝ շնորհքս այս որ առ մեզ ի ջանէ զանազան պարգեւօք, անե՞ղ է թէ եղանակ։ Երկրորդ՝ մի՞ է թէ բազում։ Երրորդ՝ անչաափ է թէ չափաւոր։ Վասն առաջնոյն գիտելի է՝ զի ամենայն շնորհք՝ բղխումն են եւ ճառագայթ յանեղական լուսոյն իջեալ առ էակս ամենայն իմանալի եւ զգալի. եւ զարդարեն զսոսա ըստ նմանութեան այնմ պարգեւեալ շնորհի. եթէ. ըստ բնութեան, եւ եթէ անձնական ի հրեշտակս, եւ ի մարդիկ։ Այլ արդ՝ շնորհն ըստ իւրում ինքնութեան՝ է անեղ յանեղէն յառաջեալ. եւ նախախնամաբար եղելոցս հաղորդի. եւ յիւրմէ էոութենէ ոչ փոփոխի։ Վասն երկրորդին՝ մի է թէ բազում։ Ասեմք եթէ՝ սկիզբն մի է ըստ էութեան ի մոյ պատճառ է յառաջեալ։ Եւ ի բազումս բազմանայ ըստ որակութեան. որպէս եօթնարփեանն, եւ ըստ աստիճանացն. եւ դարձեալ զբազումս միաւորէ ինքեամբ առ պատճառն իւր. որպէս լոյս արեւու ի բազում տեսութիւնս։ Վասն երկրորդին՝ անչա՞փ է թէ չափաւոր։ Գիտելի է՝ զի անչափ է շնորհն ըստ իւրում ինքնութեան. այլ չափաւորի ըստ տուողին կամաց, եւ ըստ ընդունողին կարեաց. որպէս բան մարդոյ ի լսելիս. նոյնպէս է պարզութիւնն անփոփոխութիւնն, եւ այլն։ Չորրորդ բան որ ասէ վասն հոգւոյն։ «Հայելի է անարատ Աստուծոյ ազդեցութեանն»։ Այսինքն, որպէս լոյսս այս արեգականն հայելի է Գ կերպիւ։ Նախ՝ հայելի է իբր ամենահայեաց. որպէս լոյս արեգականն զամենայն տեսանէ եւ հայի. նոյնպէս եւ Հոգին Սուրբ՝ զամենայն տեսանէ եւ հայի. եթէ յերկինս, եւ եթէ յերկիր։ Զխորհուրդս՝ զբանս՝ եւ զգործս մարդկան։ Զի ասէ իմաստունն. «երիկամանց նորա վկայ է Աստուած. եւ սրտին նորա ոսստիկան ճշմարիտ. եւ լեզուի նորա ունկնդիր»։ Երիկամունք կոչեն գիրք սուրբք՝ զցանկական մասն հոգւոյս. եւ սիրտ՝ զսրտմտականն. եւ լեզու՝ զբանականն։ Եւ հոգին սուրբ՝ քննօղ եւ վերակացու է սոցա։ Եւ մարգարէն ասէ. «Տէր յերկնից յերկիր հայեցաւ»։ Երկրորդ հայելի. որպէս ի լոյսսս հայիմք եւ տեսանեմք զարեգակն. նոյնպէս տեսեալ զհոգին սուրբ, տեսանեմք զհայր Աստուած. ըստ այնմ, «որ ետեսն զիս՝ ետես զհայր». վասն նոյնագոյ բնութեանն։ Երրորդ՝ որպէս լոյսս այս՝ հայեցօղս առնէ զմեզ ամենայն երեւելեաց. նոյնպէս Հոգին Սուրբ՝ հայեցօղս առնէ եւ ուսուցանէ մեզ զամենայն իմաստութիւն եւ զգիտութիւն. եթէ զայժմուս, եւ եթէ զհանդերձեալն։ Վասն այն ասէ. «հայելի Աստուծոյ ազդեցութեանն». այսինքն գիտութեանն։ Եւ թէ վասն է՞ր ասէ թէ «անարատ»։ Զի են որք արատաւորք են. որպէս դիւական ազդմունքն՝ որք զուղիղն թիւրեն, եւ զճշմարիտն ստեն ի գայթակղութիւն մեզ. որպէս առ Եւա. զի աստուածանալոյ պատճառաւ ասաց զպտղոյն ճաշակելն՝ եւ եղեւ մահու պատճառ. այլ իմաստութիւն հոգւոյն սրբոյ՝ առանց արատոյ, ուղիղ եւ ճշմարիտ է. զի աստուածային է։ Հինգերորդ ասէ։ «Եւ պատկեեր առատութեան նորա»։ Զի որպէս ասացաք. այլ պատկեր է սպիտակ լուսոյն. եւ այլ պատկեր դեղին լուսոյն. եւ այլ տիպ բոլորակն։ Նոյնպէս եւ Հոգին՝ այլ պատկեր եւ անձն է կատարեալ. եւ այլ անձն է Որդւոյ. եւ այլ անձն է Հօր ծնօղ Որդւոյ եւ բղխօղ հոգւոյն։ Զի որպէս ճաճանչն եւ ծագումն զբնութեան հաւասարութիւնն նշանակեն. նոյնպէս եւ պատկերն՝ զանձնաւորութիւն հաստատէ. որպէս առաքեալն ասէ վասն Որդւոյ. «պատկեր աներեւութին Աստուծոյ»։ Զայսմ բանէ ասէ Աստուածաբանն Գրիգոր։ «Միակն յերկեակն եկաց։ Եւ այս է մեզ՝ հայր եւ Որդի եւ Հոգի Սուրբ. զմինն ծնօղ եւ յառաջ առաքօղ ասեմ անախտաբար եւ անժամանակ»։ Եւ դարձեալ՝ ի հաւատոյ ճառին ասէ։ «Պահի որպէս իմ բանս է մի Աստուած հայր՝ ի մի պատճառ Որդոյ եւ Հոգւոյ վերաբերելով»։ Վեցերորդ ասէ իմաստունն։ «Մի է եւ յամենայն կարօղ»։ Որպէս մի է արեգակն եւ մի բնութիւն նորա եկակի լուսովն. նոյնպէս մի է Աստուած եւ միակ ըստ մի բնութեանն եւ մի աստուածութեանն՝ երկրպագել Սուրբ Երրորդութիւնն. որպէս ասէ մարգարէն։ «Լո՛ւր Իսրայէլ՝ Տէր Աստուած քո Տէր մի է»։ Տէր եւ Աստուած եւ Տէրն՝զանձինսն նշանակէ . եւ միութիւնն՝ բնութիւնն։ Զնոյն եւ սերովբէքն սրբաբանէին։ «Սուրբ Սուրբ Սուրբ Տէր զօրութեանց. երեք Սուրբ եւ մի Տէր»։ Զի ի Սուրբ Երրորդութիւնն՝ մի է տէրութիւն եւ զօրութիւն. եւ այլն ամենայն որպէս ասացաք։ Եւ գիտելի է՝ զի արիոս չարաչար բաժանէ. զի ըստ անձանցն եւ զբնութիւնն որոշի։ Եւ Սաբէլ ընդդէ նմին՝ խառնաբար միաւորէ. մի բնութիւն եւ անձն ասելով։ Եւ երկոքինն՝ յաջ եւ ի ձախ խոտորին։ Զի միապէս կորնչին թէ ի վերին կողմն, կամ ի ներքին կամրջին անկանին ի գետն եւ հեղձնուն. նոյնպէս եւ նոքա։ Այլ մեք զմիջին ճանապարհն գնալով, ոչ յաջ խոտորիմք, եւ ոչ յահեակ. զի ոչ որպէս Սաբէլ միաւորեմք. եւ ոչ որպէս Արիոս բաժանեմք. այլ երեք անձինք ի միում բնութեան գաւանիմք եւ երկրպագեմք. հայր՝ եւ Որդի՝ եւ Հոգի Սուրբ. անձամբ եւ դիմօք յատկացեալ. եւ բնութեամբ եւ էութեամբ միաւորեալ։ Եւ այսպէս է յատկութիւն անձանցն. հայր անծին՝ եւ ծնօղ որդւոյ եւ բղխօղ հոգւոյ։ Որդի ծնեալ՝ ոչ ծնօղ, եւ ոչ բղխօղ։ Հոգին բղխումն՝ ոչ ծնօղ, եւ ոչ բղխօղ։ Մի է հայրն. եւ ոչ երբէք լինի որդի կամ հոգի. այլ միշտ հայր։ Մի է որդին. եւ ոչ երբէք լինի հայր եւ ոչ հոգի. այլ միշտ եւ յաւիտենից ծնունդ։ Մի է հոգին Սուրբ. եւ ոչ երբէք լինի հայր. եւ ոչ որդի. այլ մշտնջենաբուղխ հոգի։ Աստուած Հայր. Աստուած Որդի. Աստուած Հոգի. ոչ Գ Աստուածք, այլ մի Աստուած։ Տէր հայր . Տէր Որդի. Տէր Հոգին Սուրբ։ Ոչ երեք Տէրք, այլ մի տէրութիւն. մի իշխանութիւն. թագաւորութիւն, արարչութիւն, եւ այլն ամենայն. բաց յանձնաւորութեանց։ Եւ թէ ոք օրինակ խնդրէ՝ որպէս է միութիւն յերրորդութեանն. եւ Երրորդութիւն ի միութեանն։ Ասեմք թէ՝ երրորդութիւնն Սուրբ ի վեր է քան զօրինակ եւ քան զհասսումն մտաց. այլ զի առանց միջնորդի եւ օգնականի՝ ոչ կարեն միտք ուղիղ տեսանել. վասն այն ասեն վարդապետք։ Որպէս ի մեզ միտքն եւ իմացումն եւ կամքն՝ մի են բնութեամբ եւ երեք յատկութեամբ։ Դարձեալ՝ մի է հոգիս մեր. եւ Բանն եւ շունչն ի նմանէ յառաջ եկեալ, մի են եւ երեք։ Դարձեալ՝ մի է հուրն եւ լոյսն եւ ջերմութիւնն իւր որպէս ի ճրագն. եւ Գ յատկութիւն։ Դարձեալ՝ մի է հոգիս մեր եւ Բանն եւ շունչն ի նմանէ յառաջ եկեալ. մի են եւ երեք։ Դարձեալ՝ իմաստունն ասէ. «մի է արեգակն եւ լոյսն եւ ճառագայթն իւր»։ Դարձեալ՝ մի է Ադամ եւ Եւա եւ Սէթ ի նմանէ. մինն ծնունդ. եւ միւսն ոչ. եւ մի է բնութիւն երիցն։ Դարձեալ՝ մի է մարդն հոգւով եւ մարմնով եւ մտօք ըստ ոմանց։ Դարձեալ՝ մի է բոլոր մարմինն եւ ձեռն եւ մատն ի նմանէ։ Դարձեալ՝ մի բնութիւն են ջրոյ՝ ծովն եւ գետն եւ աղբիւրն երեք յակութեամբ։ Դարձեալ՝ մի է արմատն եւ ծառն եւ պտուղն։ Դարձեալ՝ մի է ծաղիկն եւ գոյնն եւ հոտն ի նմանէ յառաջ եկեալ։ Դարձեալ՝ մի է խնծորն. եւ հոտն եւ համն եւ գոյնն իւր։ Եւ այսպէս բազում են օրինակք. եւ նա ի վեր է քան զօրինակն որպէս ճշմարտութիւն։ Վասն որոյ ասէ աստուածաբանն. «լսես ծնունդ՝ զորպէսն մի քններ. լսեր թէ Հոգին Սուրբ յառաջ եկեալ է ի Հօրէ՝ զորպէսն մի հարցափորձեր»։ Զի քննելն յանդգնութիւնն է. հաւատալն բարեպաշտութիւն. եւ ճանաչելն կեանք յաւիտենական։ Եօթներորդ ասէ իմաստունն թէ՝ «յամենայնի կարօղ է»։ Նախ զի՝ «կրէ զամենայն բանիւ զօրութեան իւրոյ ասէ առաքեալն»։ Երկրորդ՝ զի նախախնամէ զամեանայն զբոլորս եւ զմասսնաւորս. «զի ի ձեռն նորա են տիեզերք երկրի ասէ»։ Երրորդ՝ ամենակարօղ է. զոր կամի, կարօղ է. եւ զոր կարէ՝ զնոյն եւ կամի, համահաւասար գոլով կամաց եւ կարողութեան նորա։ Իսկ ի մեզ ոչ այսպէս. զի բազում ինչ կամիմք, եւ ոչ կարեմք։ Դարձեալ ցուցանի ամենակարողութիւնն Աստուծոյ ի սկիզբն աշխարհի՝ ի մէջն, եւ ի կատարածն։ Ի սկիզբն՝ զի յոչնչէ ստեղծ զամենայն։ Ի մէջն՝ պահելով. զի մի դառնայցեն յոչ ինչ։ Իսկ ի վախճանն՝ զի զմեռեալսն զարմանալի եւ երագ սքանչելօք յարուցանէ եւ նորոգէ, ըստ այնմ, «առաքեն զոգի քո՝ եւ ստանաս զնոսա եւ նորոգես զերեսս երկրի»։ Ութներորդ զի ասէ. «կայ յինքեան՝ եւ զամենայն նորոգէ»։ Յինքեան կալով՝ զամենայն արարածս նորոգէ եւ կատարէ։ Ոչ ոպէս ջուր զի յոյս մտանէ ցնդի եւ փոփոխի. որպէս ի տունկս եւ ի բոյսս. ի ծաղիկս ի պտուղս եւ յայլն։ Այլ նա որպէս զարեգակն կայ յիւրում էութեանն. եւ զամենայսն նորոգէ ըստ կերպի իւրեանց. զերկնաւորսն եւ զերկրաւորսս։ Նախ լուսովն նորոգէ եւ զարդարէ. եւ ապա ջերմութեան տապովն սնուցանէ եւ աճեցուցանէ։ Նախ՝ զիմանալի զօրութիւնս երկնայնոցն դասուց. զի մաքրէ լուսաւորէ եւ կատարելագործէ. եւ այս իմացմամբ՝ բանիւք՝ եւ խօսիւք ըստ այսմ օրինակի։ Իմացմամբ ի Հօրէ. բանիւք ի բանէն. եւ խօսսիւ ի Հոգւոյն Սրբոյ։ Դարձեալ՝ իմացմամբ լուսաւորին առաջին դասքն անընդմիջաբար յԱստուծոյ. որպէս աթոռքն քերովբէքն եւ սրովբէքն։ Եւ բանիւք լուսաւորին միջին դասքն. տէրութեանց զօրութեանց եւ իշխանութեանց։ Եւ խօսիւք լուսաւորին վերջին դասքն. պետութիւնքն հրեշտակապետքն եւ հրեշտակաց դասքն։ Զի իմացումն նախ է քան զներտրամադրեալ բանն ի սրտի . որպէս նա յառաջէ քան զխօսս լեզուի։ Դարձեալ՝ մաքրի ի հոգւոյն սրբոյ. լուսաւորին ի բանէն լուսոյ. կատրեալագործին ի Հօրէ Աստուծոյ։ Դարձեալ՝ բանիւն է առաւօտեան ճանաչումն նոցա. եւ խօսիւքն երեկոյի։ Զի տեսանելն ի Բանն Աստուած եւ ի Հոգին Սուրբ զխորս անճառ իմաստիցն Աստուծոյ, է առաւօտեան ճանաչում նոցա. եւ տեսանելն ի նոյն բանն զարարածոցս գիտութիւն, է այս երեկրոյեան ճանաչումն ի նոսա։ Եւ այսպէս առաջինքն լուսափայլին յստակ եւ մաքուր գիտութեամբ հոգւոյն սրբոյն. որ տպաւորի ի նոսա , եւ զուարճացուցանէ յանճառ գիտութիւնս. եւ ի նոցանէ լուսաւորին միջինքն. եւ ապա ի նոցանէ վերջինքն։ Եւ ըստ կարգի ի մեզ իջանեն շնորհք՝ լուսաւորութիւն եւ իմաստութիւն, եւ խնամքն Աստուծոյ. որրպէս աստուածաբանէ մեծն Դիոնէսիոս ըստ հնչման ձայնի։ Զի առաջինքն եւ մերձակայքն պարզ եւ յստակ լսեն զբանն եւ զձայնն. եւ միջինքն նուազ. եւ վերջինքն ընդ աղօտ։ Այսպէս «կայ յինքեան՝ եւ նորոգէ զամենայն». ըստ կարողութեան ունակութեան իմացմանցն առաւել եւ նուազ։ Իններորդ ասէ. «ըստ ժամանկաց փոփոխէ. բարեկամս եւ մարգարէս յօրինէ»։ Որպէս ասաց նախ թէ՝ «կայ յինքեան եւ զամենայն նորոգէ»։ Իսկ այժմ ասէ թէ՝ փոփոխէ։ Այսինքն է, որ ասաց կայ յինքեան՝ ցուցանէ թէ բնութեամբ անփոփոխ է եւ մնացական. ըստ այնմ, «դու նոյն ես եւ ոչ փոփոխիս»։ Իսկ փոփոխել ա սէ ըստ ներգործութեանն. զի ի զանազան ժամանակսս եւ յազգս՝ փոփոխէ զներգործութիւնն իւր։ Որպէսս արեգակն յայսմ ամի սնուցանէ զպտուղն. եւ ի միւս ամին դարձեալ սնուցանէ։ Այսպէս եւ Հոգին Սուրբ՝ որ յառաջին ժամանակն զԱբրահամ ի մէջ ազգին իւրոյ արդարացոյց եւ բարեկամս յօրինեաց. եւ յորժամ փոխեցաւ ժամանակն եւ ազգն, զՄովսէս զՍամուէլ եւ զԴաւիթ՝ մարգարէս յօրինեաց։ Եւ յետ ժամանակաց՝ զառաքեալսն կազմեաց։ Եւ այսպէս ըստ ժամանակաց եւ ազգաց փոփոխելոյ՝ փոփոխէ զներգործութիւնն իւր։ Երբեմն մարգարէ. երբեմն առաքեալ . երբեմն վարդապետ. հովիւս եւ վկայս. եւ զայլսն ըստ կարգի հրաշագործէ մինչեւ ի կատարած աշխարհի։ Որպէս ասէր փրկիչն. «Հոգին Սուրբ ընդ ձեզ բնակեսցի, եւ ընդ ձեզ եղիցի ի յաւիտեան»։ Տասներորդ ասէ։ «Ձկտի ի ծագաց մինչեւ ի ծագս»։ Որպէս լոյս արեգական տարածի եւ սփռի ընդ ոլորտս աշքարհի. նոյնպէս մարգարէանայ վասն շնորհաց հոգւոյն սրբոյ՝ որ ոչ միայն ի Պաղեստին յազգն Իսրայէլի, այլեւ յամենայն ոլորտս տիեզերաց յամենայն ազգս եւ ի լեզուս տարածեցաւ. շնորհ հոգւոյն Սրբոյ ի ձեռս առաքելոցն. «զի չիք խտիր. ոչ հրէի եւ ոչ հեթանոսի. զի ամենեքեան դուք մի էք ի Քրիստոս Յիսուս»։ Եւ քաղցրութեան ճաշակ է մարմին եւ արիւնն Քրիստոսի. որպէս ասէ մարգարէն. «ճաշակեցէք եւ տեսէք զի քաղցր է Տէր»։ Եւ դեղ առաղջութեան եւ անմահութեան է. ըստ այնմ, «որ ուտէր զմարմին իմ, եւ ըմպէ զարիւն իմ, զմահ մի տեսցէ ի յաւիտեան»։ Եւ այսոքիկ ամենեքեան՝ պարգեւեացն մեզ ի ձեռն Հոգւոյն Սրբոյ՝ որ է Աստուած եւ համագոյակից ընդ Հօր եւ ընդ Որդւոյն Միածնի։ Վասն այն ասէ. «ճաճանչ է Աստուծոյ զօրութեանն՝ եւ ծագումն փառաց ամենակալին»։ Դարձեալ վկայութեամբ Սուրբ Գրոց ցուցից զՀոգին Սուրբ համագոյ եւ զուգապատիւ Սուրբ Երրորդութեան եւ Աստուած ճշմարիտ։ Նախզի՝ արարիչ է հայր. արարիչ է Որդի. արարիչ է եւ Հոգին Սուրբ. որպէս եւ գրեալ է։ «Ողորմութեամբ Տեառն լի եղեւ երկիր. եւ բանիւ Տեառն երկինք հաստատեցան. եւ Հոգւով բերանոյ նորա ամենայն զօրութիւնք նոցա»։ Երկրորդ՝ զաշխարհս ամենայն ելից հայր՝ այլ ոչ առանց Որդւոյ . ըստ գրեցելումն. «զերկին եւ զերկիր ես լնում ասէ Տէր»։ Ելից եւ որդի. «զի ամենայն ինչ նովաւ եղեւ»։ Եւ վասն հոգւոյն ասացեալ է. «հոգի Տեառն ելից զտիեզերս»։ Երրորդ՝ Պօղոս ասէ. «որ ներգործեաց զայս ի մեզ Աստուած է. որ եւ էօծ զմեզ եւ կնքեաց»։ Կնքէ եւ հոգին Սուրբ։ «Մի տրտմեցուցանէք զհոգին Սուրբ Աստուծոյ. որով կնքեցայք յաւուր փրկութեան ձերոյ»։ Չորրորդ՝ մեծ է հայր. մեծ է եւ որդի. անբովանդակելի է եւ հոգին Սուրբ. ըստ հոգենուագին որ ասէ։ «Մեծ է Տէր մեր. եւ մեղ է զօրութիւն նորա՝» որ է Քրիստոս Աստուծոյ զօրութիւն. «իմաստութեան նորա ոչ գոյ բաւ». այսինքն, Հոգւոյն Սրբոյ։ Հինգերորդ՝ խաղաղութիւն է հայր. «յորդեմ ասէ իբրեւ զգետ զխաղաղութիւն իմ»։ Խաղաղութիւն է եւ Որդի. ըստ Պօղոսի. «նա է խաղաղութիւն մեր. որ արար զերեկոսեանն մի. եւ արար խաղաղութիւն արեամբ խաչին իւրոյ»։ Խաղաղութիւն է եւ Հոգին Սուրբ. «Պտուղ Հոգւոյն այս է ասէ. սէր. խնդութիւն. խաղաղութիւն»։ Վեցերորդ՝ աղբիւր է հայր. զի ի նմանէ է աղբիւր կենաց։ Աղբիւր է եւ որդի որ ասաց. «թողին զիս զաղբիւր ջրոյ կենդանւոյ»։ Աղբիւր է եւ հոգին. որպէս ասէ Պօղոս. «քանզի մեք ամենեքեան զնոյն հոգի արբաք»։ Եօթներորդ՝ լոյս է հայր. վասն զի Աստուած լուսոյ ասի։ Լոյս է եւ որդի. որպէս ասէ. «ես եմ լոյս աշխարհի»։ Լոյս է եւ Հոգին Սուրբ. որպէսս ասէ Պօղոս. «զհոգին մի շիջուցանէք»։ Ութներորդ՝ կեաանք է Հայր Աստուած. ըստ որում, «ես սպանանեմ եւ ես կեցուցանեմ»։ Կեանք է եւ Որդի. որպէս ասաց. «ես եմ յարութիւն եւ կեանք»։ Կեանք է եւ հոգին Սուրբ. ըստ այնմ, «Հոգին է կենդանարար»։ Իններորդ՝ Տէր է Հայր. ըստ Եսայեայ. «Տէր հայր մեր»։ Տէր է եւ Որդի. ըստ Պօղոսի՝ «մեզ մի է Տէր Յիսուս Քրիստոս»։ Տէր է եւ Հոգին Սուրբ. «զի Տէր Հոգին է ա սէ»։ Տասներորդ՝ բարի է հայր. «զի չիք ոք բարի՝ բայց մի Աստուած»։ Բարի է որդի. որպէս ասէ. «ո՛ որ միայնդ ես բարերար Աստուած իմ Յիսուս»։ Բարի է եւ Հոգին Սուրբ. ըստ այնմ, «Հոգի քո բարի առաջնորդեսցէ ինձ»։ Արդ Սուրբ Հոգին եւ բարի առաջնորդն կենաց՝ առաջնորդեսցէ մեզ ի յերկիր ուղիղ. եւ ի նաւահանգիստն փրկութեան մերոյ։ Որ էջ Հոգին Տէառն եւ առաջնորդեաց որդւոցն Իսրայելի ի յանապատին ուր օձն խածանէր եւ կարիճն։ Նոյն Հոգին Աստուած՝ առաջնորդեսցէ մեզ ի կենցաղս յայս՝ որ անապատ է ի բարեաց. եւ խածանէ ցանկութիւն օձին անիծելոյ. եւ խողոտէ կարիճ մեղացն. որպէս նոցա յերկիրն պարգեւաց. եւ մեզ յյերկիրն աւետեաց վերինն Երուսաղէմի։ Նա եղիցի մ եզ վերակացու եւ ամպ հովանի։ Որ ստեղծ զմեզ. որ ծնաւ զմեզ. որ նորոգեաց զմեզ. եւ նա պահեսցէ անփորձ ի չարէ։ Եւ մեք եղբարք՝ առ նա դիմեսցուք։ Մեղուցեալքս, առ քաւիչն։ Հիւանդքս, առ բժիշկն։ Խաւարեալքս, առ լոյսն։ Ծարաւեալքս, առ աղբիւն։ Օտարացեալքս, առ ծնօղն։ Աղքատացեալքս, առ փարթամն։ Մեռեալքս, առ կեանսն։ Դառնացեալքս_-առ քաղցրութիւնն։ Մոլորեալքս, առ հոգիւն։ Ամենաթշուառքս, առ քաղցրութիւնն։ Վշտացեալքս, առ մխիթարիչն։ Մոլորեալքս, առ հովիւն։ Ամենաթշուառքս, առ ամեներանեան եւ ամենաբունն Աստուած, եւ ճշմարիտ Սուրբ Հոգին։ Զի քաղցր եւ բարեսէր կամօք՝ հայեսցի ի գործս ձեռաց իւրոց. եւ անխռով ուղղեսցէ զկեանս մեր։ Այլեւ զՀոգիս ննջեցելոց մերոց՝ հարց եւ եղբարց յուսով հանգուցելոցն ի Քրիստոս, հանգուսցէ ընդ Հոգիս անդրանկաց կատրելոց ի տեղւով լուսոյ եւ ի տեղղւոջ հանգստեան յօթեւանս արդարոց. ուստի մերժեալ են ցաւք եւ տրտմութիւնք եւ հեծութիւնք։ Եւ ի նորոգման աւուրն աներեկի՝ նորոգեսցէ զմարմին խոնարհութեան մերոյ լուսազարդ փառօքն իւրովք Սուրբ Հոգին կենդանարար։ Որով եւ ընդ որում Հօր ամենակալի, եւ Որդւոյն Միածնի, փառք եւ գոհութիւն եւ երկրպագութիւն Սուրբ Երրորդութեանն. յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։