Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Ո՞ւրէ կայանք հոգւոցն եւ պահեստ։
       Պատասխան։ Վարդապետք սուրբք՝ զպահեստ հոգւոց յերիս փոփոխմունս գիտեն. այսինքն նախ զՔրիստոս. եւ յետ Քրիստոսի. եւ յետ դատելոյն։ Նախ քան զՔրիստոս, առ հասարակ ի դժոխս. բայց յետ Քրիստոսի, առհասարակ ի կայանս 686 (1) հոգւոց։ եւ երրորդն ի կատարածի, յորժամ բաժանին օդիքն եւ այծիք. որէ արքայութիւնն երկնից եւ դժոխքն յաւիտենից։ Առաջինն վասն պատժոյն Ադամայ։ Երկրորդն վասն շնորհացն Քրիստոսի։ Երորդն վասն իւրաքանչիւր գործոցն առանձնակի։
       Եւ այլն ասացեալ է ի հարցմունս Գէորգեայ ի Գ համարն։
      
       Հարց։ Իսկ թէ այժմ ո՞ւր են կայանք հոգւոց։
       Պատասխան։ Այլք այլ իմն ասեն. իբր թէ իւրա քանչիւր մեղաւոր հոգի իգերեզմանս իւրեանց կամ ի յերկրի տանջին. ըստ որում «գերեզմանք տունք նոցա եղիցին»։
       Իսկ ազգն Ֆռանկաց ասեն ըզչարաց հոգիսն ի դժոխս իջեալ. եւ զբարեացն յերկինս ելեալ. եւ որք միջակք են, եւ նոքա ի քաւարանին մաքրին եւ յերկինս ելանեն։
       Եւ այլք ասեն ի դրախտին՝ լինիլ զկայանս հոգւոց արդարոց եւ մեղաւորաց մինչ ի կատարած աշխարհի։
       Այլ մեր վարդապետք յերկինս եւ ի ներքոյ երկնից ասեն. որպէս եւ կալիստրատոս վկայն առ ընդ երրորդ կամարաւն ուր են լուսաւորք եւ եթերային լոյսն։ Խորան ասեն աջակողմ եւ ձախակողմ. այսինքն ի քաղցր հայեցողութիւնն Քրիստոսի է աջ. եւ ի դառն եւ ահաւոր որ է՛ ձախ։
       Այլ եւ ոմանք ի մէնջ որպէս վարդապետն վարդան եւ այլք ասեն գոլ ի միում տեղւոջ զամենայն հոգիս. այլ զանազանութիւն է նոցա յիւրաքանչիւր գործս եւ ի տեսութիւնս։ Ոմն լի՛ է անմահութեամբ եւ խնդութեամ։ եւ ոմն լի դառնութեամբ եւ յուսահատութեամբ. որպէս ասացաւ ի վերոյ։
       Եւ այլք ոմանք վեցերորդ կարծիս ստացեալ ասեն զբուն կատարեալ բարեաց հոգիսն ժողովեալ ի հրեշտակացն դասս. զոր ասէ առաքեալն, «յոգիս անդրանկաց կատարելոց»։ Եւ ո՞րք են կատարեալք. այսինքն է որ ի վեր քան զհրամայեալ օրէնսն կատարեցին զգործս. որպէս առաքեալքն, մարգարէքն, մարտիրոսքն, կուսանքն, եւ այլքն։
       Եւ զբուն չարսն ի դժոխս. որք են անհաւատք, եւ չարք, եւ կռապաշտք. որք ունին ըզհին օրէնս եւ ո՛չ զնորս. այլ իներքոյ մնացեալ սկզբնական մեղաց՝ նոքա ի տանջանս ընթանան։
       Իսկ արդարքն եւ մեղաւորքն միջակք՝ որք առին զօրէնսն եւ ըստ օրինացն գործեցին զբարիս. կամ սխալեցին. են հոգիք նոցա ի միում խորանի մինչ դատաստանն ընտրեսցէ զնոսա եւ որոշեսցէ. որպէս ցուցանի յառաջիկայդ։
       Եւ այս զանազան կարծիքս վասն այն է, զի գիրք սուրբք չե՛ն յայտնի բացայայտեալ զնոսա։
       Նախ՝ վասն նորընծայ հաւատացելոցն. անկիրթ գոլով կատարեալ տեսութեանց։ եւ Երկրորդ՝ ի հաւատն եղեն ապաստան. որոյ վարձքն հետեւի. եւ ո՛չ ի քննութիւն մտաց. վասն որոյ իւրաքանչիւրոք ի բանից վկայութեանց ինչ զկարծիս իւր հաստատէ՛։
      
       Հարց։ Եւ ո՞ր ի սոցանէ ընտրելի է ճշմարիտն։
       Պատասխան։ Առաջինն նման է այնմ որ ասեն զհոգին ընդ մարմնոյն ի հող լուծեալ կամ անդ տանջեալ. որպէս որք մահկանացու ասեն զհոգին. եւ այս խոտելի է ի բաց։ Իսկ « գերեզմանք տունք նոցա»՝ վասն մարմնոյն ասէ։
       Իսկ երկրորդն՝ որ ի բերքաթուրն ասեն քաւեալ եւ ելեալ յերկինս. նմանէ Պղատոնի մարմնափոխութեանցն. որ ի բանական մարդոյն ի զգայականն, եւ անտի ի տունկն ասեն, եւ ի տնկոցն յերկինս վերափոխիլ. եւ սոքա ի հուրն ասեն մտեալ եւ անտի յերկինս վերափոխեալ։
       Երրորդն ի տգիտա՛ց է ասացեալ։ զի կայանք մարմնաւոր՝ անմարմին հոգւոց ո՛չ է պիտոյ։
       Իսկ չորրորդն եւ հինգերորդն ընդունելի են. եւ սակաւ զանազանին։ Այլ միապէս զընտրութիւնն ի դատաստանին ասեն։
       Իսկ վեցերորդն նման է երկրորդին. այլ մե՛րձ է ի ճշմարտութիւնն այնու, զի զարդարս եւ զմեղաւորս ի դատաստնին ասեն որոշիլ։
       Եւ սոքա այսպէս։
      
       Այլ որք ուղիղ դատեցան վարդապետք եկեղեցւոյ ըստ տեսլեանն յՕհաննու. որպէս մեծն Անդրէաս եւ համախոհք նմին սուրբն Իրինոս, Եպիփան, եւ Բասիլիոս։ Այլ եւ ի մերոց վարդապետաց սկիւռացին Գրիգոր ի փոխումն Աստուածածին կուսին։ Եւ հայրապետն Ներսէս ի ճառս հրեշտակապետաց։ Եւ միւս Ներսէս ի հանգիստն Յոհաննու։ Եւ սուրբն Կալիստրատոս վկայն ի ճառս իւր։
       Կրկին ասեն զշաւիղս ընթացից հոգւոց. այսինքն մինն ի վեր յերկինս, եւ միւսն իներքոյ երկնից Նոքա որ թաղին զամենայն եւ գնացին զհետ Քրիստոսի, որոց խոստացաւ զհարիւրապատիկն աստ՝ եւ զկեանսն յաւիտենից։ Սոցա համաձայնին ընդհանուր ամենայն վարդապետք գոլ ի յերկնային խորանս անմարմնոց ի զանազան օթեւանս լուսոյ։
       Իսկ հոգիք հաւատացելոց որք ոչ գնացին այսպէս զհետ նորա, այլ ընկալան ի ներգործութեանցն սատանայի եւ ի կրից աշխարհի. ոչ թողու արդար իրաւունքն Աստուծոյ ելանել յերկինս. այլ կան եւ մնան ի ներքոյ երկնից. ակնունելով հանդերձեալ դատաստանին. որ գթով ողորմութեամբ դիւրապէս քաւեսցին եւ ողորմութեան արժանասցին։
       Իսկ թէ ո՞ւր իցեն սոքա երկոքեանս, տեսիլն յՕհաննու յայտննապէս ցուցանէ. սրբոց խորանս ասէ զվերինն սիօն եւ զհրեշտակացն դասս։ Ուր ետես ըզ ԻԴ երիցունսն շուրջ զաթոռովն Աստուծոյ. եւ զբազմութիւն հոգւոց սրբոց յամենայն ազգաց ժողովեալ անդ։
       Եւ այն է եկեղեցիք անդրանկաց կատարելոց յերկինս որպէս ասէ Պօղոս։ Եւ ի հանգիստն յՕհաննու ասէ, Ո՜ հա՛յրդ ես որոց ի վեր քան զերկինս. այսինքն հոգւոց սրբոց կատարելոցն որ ի վերեն քան զդասս հրեշտակաց մերձ Քրիստոսի որպէս քահանայք առ քահանայապետ, եւ անդամք առ գլուխն. եւ որդիք առ հայր։ Որպէս աղօթէր, «կամիմ զի ուր եսն եմ, եւ սոքա ընդիս իցեն». եւ կատարեալ է կամքն Քրիստոսի։ Զի այժմ հոգւով են առնա. եւ յետ յարութեանն հոգւով եւ մարմնով։ Եւ այն է քաղաք Աստուծոյ եւ վերին Երուսաղէմ եւ եկեղեցիք արդարոց ըստ Պօղոսի։
       Եւ գիտելիէ, զի հիմն եւ սկիզբն անդ եկեղեցւոյն եղեւ Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս յարուցեալ ի մեռելոց. եւ ընդ ինքեան հանեալ եւ վերացուցեալ զհոգիս սրբոց նահապետաց եւ մարգարէից։ Անդ ժողովեցան առաքեալք եւ վկայք սուրբք եւ կատարեալք մինչ ի միւսանգամ գալուստն. եւ սոքա ո՛չ գան ի դատաստանն. այլ ի դատել զհրեշտակս եւ զմարդիկ ըստ առաքելոյ։
       Իսկ ի ներքոյ երկնից առերկնիւ է կայանք հոգւոց կիսամասնեայ արդարոց այնոցիկ որոց պակա՛սէ արդարութիւն քան զմեղս եւ կամ առաւել։ Զնոսա աասեն գոլ առ ընդ երորդ կամարն երկնից. ամբարձեալ յիշխանութենէ սատանայի որք ի յօդս եւ ի տարերս միայն իշխեն։ Այս է խորանն առերկնիւ ուր ժողովին արդարք եւ մեղաւորք հոգիք հաւատացելոց. որք դատաստանաւն կատարին, ակնունելով ողորմութեանն Աստուծոյ։ Այսոքիկ ասին աջակողմեան խորանք։ Իսկ ձախակողմեան խորան՝ է ի յօդս յաներեւոյթ տեղիս. ուր ժողովին հոգիք չարաց եւ մեղաւորաց. որք դատաստանաւն դատապարտին։
       Եւ սկիզբն անդ ժողովելոյ՝ ի յարձակելն Քրիստոսի առ ժամանակեայ զհոգիսն անարժանից՝ անդ մննացին եւ անտի դարձցին մեղաւորք անդրէն ի դժոխս ըստ մարգարէին։ Անդ ժողովին եւ հոգիք չարաց եւ ամբարշտաց ի ձեռն հրեշտակաց չարաց. ո՛չ ըստ բնութեան, այլ սրտմտութեամբ տանջանաց արդէն իսկ դատապարտելոց ըստ աւետարանին ձայնի։
       Եւ վասն այսմ տեղւոյ ասէ տեսիլն՝ «մահ եւ դոխք ետուն զիւրեանց մեռեալս»։ այսինքն զմեղօք մեռեալ հոգիսն ի դատաստան ըստ գործոց։
       Եւ այսոքիկ են աջակողմեան եւ ձախակողմեան խորանք։
       Որք աստ ունին ըզ յաջողակ գործս բարեաց կամ ձախողակ. եւ նոյնպէս դասին յաջակողմն եւ ձախակողմն Քրիստոսի։
      
       Հարցումն։
       Ապա որպէ՞ս է մի կայանք հոգւոցն որ ասացաւ յառաջն։
       Պատասխան։
       Ի մի ասացին գոլ խորանս ի ներքոյ երկնից զարդարս եւ զմեղաւորս. որք դատաստանաւն որոշին։ Այլ թէպէտ մի է տեղեւ, այլ արդարքն յուսով ուրա՛խեն, եւ մեղաւորքն տանջին։ Որպէս ծառայքն փարաւօնի ի տան բանտին ընդ Յովսեփայ։
       Մատռուակն ուրա՛խ էր. եւ խոհագործն տրտում վասն ցուցման երազոյն։
       Դարձեալ՝ մի ասի կայանք երկուցն վասն միոյ ակնկալութեան. զի արդարքն ակնունին պսակաց։ եւ մեղաւորքն տանջանաց։ Եւ ո՛չ ոքն է առեալ արդեամբ զգործոց հատուցումն մինչ ի գալուստն դատաւորին որպէս ասէ աւետարանն։ Ապա թէ ոչ՝ ո՛չ կարէ մեղաւոր հոգին ելանել յերկինս. ուստի եւ հրեշտակք վասն մեղաց անկան. եւ մարդն ի դրախտէն։ Նոյնպէս եւ հոգիք արդարոց ո՛չ մնան ուրեք ընդ ներքոյ դատապարտեալ տարերաց. զի ազատեցան ի պատժոց եւ առ հայր աւանդեցան. որպէս Տեառն մերոյ որ ասէր «հա՛յր ի ձեռս քո աւանդեմ զհոգի իմ. այսինքն զամենայն հաւատացելոց իմ։ Այլ հոգիք սրբոցն ելանեն յերկինս որ անապա՛տն է չարաց. որպէս փախեաւ կինն որ ծնաւ զմանուկն արու ի տեսիլն։ Եւ ո՛չ կարաց հրեղէն վիշապն հասանիլ։ «Զի հոգիք արդարոց ի ձեռին Աստուծոյ են. եւ ո՛չ մերձեսցի ի նոսա չար». որպէս ասէ Սողոմոն։ եւ են ի խաղաղութեան։
       Զի այժմ յուսով են յերկինս եւ առ երկնիս. եւ յետ մահու հոգւով. եւ յետ յարութեանն հոգւով եւ մարմնով յանճառելի փառսն։
      
       Հարցումն։
       Հոգիք արդարոց կամ մեղաւորաց ունի՞ն այժմ զփառս կամ զտանջանս թէ ոչ։
       Պատասխան։
       Յետ աստեացս փառք երանելեացն կրկին է. այսինքն է փառք գործոց ըստ ինքեան, եւ փառք հատուցմանց։
       Եւ այժմ հոգիք սրբոց առնուն զփառս գործոց ըստ ինքեան. զի հանգչին եւ ուրանան ի գործս իւրեանց։ Եւ ի յարութեանն առնուն զփառս հատուցմանց հոգւով եւ մարմնով. եւ այնպէս փառաց ի փառս բարձրանան որպէս ասի յերգս։ Եւ այսպէս ամենայն առաքինութիւն աստ հանգուցանէ զմիտս. եւ յետ մահու զհոգիս. եւ յարութեանն զհոգի եւ զմարմինն։
       Բայց այժմ ըստ ինքեան, եւ անդ ըստ հատուցման։ Նոյնպէս կրկին է եւ տանջանք չարաց. այսինքն տանջանք գործոց ըստ ինքեան, եւ տանջանք հատուցման։ Զի զտանջանք գործոցն կրեն յետ մահու. եւ զտանջանք հատուցման ի յարութեանն հոգւով եւ մարմնով։ Զի գործք չարութեան այժմ դատէ՛ խղճիւ զմիտս. եւ յետ մահու զհոգիս. եւ յետ յարութեաննզհոգի եւ զմարմին որպէս ասացաւ։
      
       Հարցումն։
       Ապա զի՞նչ էր արկանելիքն սպիտակ, եւ պսակն ոսկեղէն որպէս ասէ տեսիլն։
       Պատասխան։
       Նախ ասեմ, եթէ հանդերձ սպիտակ եւ պսակք եւ աթոռք եւ այլն ամենայն զոր ետես ի տեսիլն՝ ո՛չ ներկային. այլ հանդերձելոյն էր տեսութիւն ոչ ինչ լինելոց է ի կատարածի. որպէս վասն նեռինն եւ դատաստանին ետես. նոյնպէս եւ զհատուցումն սրբոց։
       Դարձեալ ասեմք, թէպէտ զներկայն ետես, սպիտակ հանդերձն ո՛չ ցուցանէ զփառս հատուցման։ այլ զփառս եւ զհանգիստ գործոց։ Զի հոգիք սրբոցն ո՛չ են առանց մխիթարութեան. այլ հանգչին եւ ուրախանան ի գործս իւրեանց եւ յուսով փառացն հատուցման. որպէս ասէ մեկնիչն տեսլեան. եթէ սպիտակ հանդերձն շնորհացն Քրիստոսի մաքրութիւնն է. որ սրբութիւն մեղաց մերոց արար Քրիստոս. յոր ամենայնքն վայելեցաք. զի յորժամ սրբի հոգին, բնական ունի զպայծառութիւնն։ Իսկ արմաւենիքն զյաղթութիւնն նշանակեն. որք յաղթեցին ցանկութեանց մարմնոյ եւ սատանայի։
       Ոչ մկրտեալքն կամ չորքն ո՞չ ունին տանջանս վասն սկզբնական կամ ներգործական մեղաց։
      
       Պատասխան։
       Որք ո՛չ թլփատեցան ի հինն եւ ոչ մկրտեցան ի նորս, կամ չարք ի մարդկանէ, ունին զդատապարտութիւնն զոր զրկելոց են ի դատաստանին զանազան տանջանս եւ ո՛չ այժմ։ Որոյ պատճառէ, զի դատապարտութիւնն Ադամայ բարձաւ Քրիստոսիւ. եւ չարաց տանջանքն է՛ ի դատաստանին։ Ապա ուրեմն երկոքինն ո՛չ կրեն այժմ զտանջանս, այլ ի հանդերձեալն։
       Զի «հաստատեաց օր մի՝ յորում դատէ զամենայն» ասէ առաքեալն։
      
       Հարցումն։
       Ապա որպէ՞ս են ի դժոխս հոգիք մեղաւորաց որպէս ասէ տեսիլն եթէ «դժոխք ետ զմեռեալս իւր»։
      
       Պատասխան։
       Դժոխքն նշանակէ զդժուարին եւ զնեղ տեղիս որ է՛ խորանն՝ ձախակողմեան. ուր մեղաւորքն կրկին ունին զտանջանս։
       Նախ ի չար գործոց իւրեանց տանջին նոքա. ըստայնմ «ի գործս ձեռաց իւրեանց կապեսցին մեղաւորք»։ Երկրորդ, յակնկալութենէ հատուցմանն կրեն զտանջանս. որ լինելոց է ի կատարածի։
      
       Հարցումն։
       Զի՞նչ է աներեւոյթ տեղի մեղաւորաց։
       Պատասխան։ Աներեւոյթն եռակի՛ է նոցա։
       Նախ՝ զի աներեւո՛յթ են ի մէնջ. այլ եւ ի մտացն Աստուծոյ. ի հրեշտակաց եւ ի սրբոց մոռացեալ։
       Երկրորդ, աներեւոյթ են ի տեսութեանց իւրեանց. զի զրկեալ են ի լուսոյ շնորհաց որով երանութիւնքն տեսանին։
       Երրորդ, աներեւոյթ են մեղօք եւ ո՛չ ունին զպայծառութիւն բարեաց. որպէս այն որ ո՛չ ունէր զհանդերձ հարսանեաց։ Այլ սակայն զհատուցումն գործոց եւ զտանջանս յաւիտենական ո՛չ են առեալ այժմ. այլ առցեն յաւուրն դատաստանի հոգւով եւ մարմնով. որպէս յա՛յտ է յառաջիկայդ ի զանազան վկայութեանց վարդապետաց սրբոց եւ ի հին եւ ի նոր Աստուածաշունչ կտակաց։