Գիրք պատմութեանց

Հեղինակ
ՊՕՂՈՍ ԿԱՂԶՈՒԱՆՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
Ի Հայոց Կոստանդնուպօլսոյ զայս շնորհաւոր ֆէրմանի իմոյ զմեծաւորի ազգին քրիստոնէի, Զաքարիայ անուն վարդապետին. (որ լրասցի զվերջին բարեաւ։) ի շնորհաւոր հեծելոյն իմոյ մատնահարեալ արզուհալ մատոյց. որ ի վերոգրեալ Կոստանդինուպօլսոյ եւ ցրուեալ յՈւռումէլի եւ Անատօլի. եւ թապի եղեալ հայոց նախընթաց Պատրիարգ Գրիգոր վարդապետն. վասն ակնկալութենէ իւրմէ ի Կոստանդինուպօլիս. եւ կողմս սորա բնակեալ վեց ժողով անունեալ հայոց վարդապետն. եւ քահանայք եւ ժողովրդապետք, եւ ծեր րայա աղքատքն՝ մահզերներովն ծանուցմամբ խնդիրք առնելոյն աղագաւի վերոգրեալ Պատրիարգութիւնն իւրեան խնդիր եւ շնորհս եղեւ. բայց մինչ ցայժմ ի ձեռս նորա բարձրագործ ֆէրմանս չէ տրվելոյն աղագաւ ի ձեռն նախընթաց Գրիգոր վարդապետի տուեալ պէրաթէն տէրքէնար. այսինքն յայտնի եղեւ. եւ այն պատճառ եւ կանոնի վերայ, զմիրի նուէրն յարքունի խաշնան իմոյ տալոյն յետ ի կողմանէ շնորհաւոր հեծելութենէ իմմէ զառաջի կանոն եւ պայմանի վերայ ի ձեռս նորա բաց եւ յայտնի. եւ բարձրագործ պերաթն իմ տրուելու. եւ շնորհաւորօրտուն իմ ծանուցանելոյ համար խընդիրք անելոյն աղագաւ ի Կոստանդնուպօլսոյ. եւ ցրուեալ յՈւռումէլի եւ Անատօլի. եւ թապի եղեալ հայոց ազգի պատրիարգութիւնն ի ժամանակի դարձուցանելոյն. ՃՌ. ստակ միրի նուէրն յարքունի խազնան իմ տալոյ վերայ եւ տարեգլուխ ՃԽՌ. ստակ միրի մախթուի ի վախճանման Յակօբ վարդապետէ ի թուին. ՌՃՀԷ, զիլհիճճի. ԻԵ. յօրն ի Գրիգոր վարդապետի՝ յաւիտենական դարձուցի. եւ ի վերայ պերաթին շնորհաւոր գիրս արքունի քաշեցի. որ այժմ ի վերոգրեալ Պատրիարգ Գրիգոր վարդապետի վերայ լինիլն ծնեցեալ բարձրագործ ֆէրմանի իմոյ կերպիւն ի ձեռս նորա եղեալ հին պէրաթէն կերպաւորեցեալ լինելոյն աղագաւ. ի վերայ խնդրանաց իւրեան Պատրիարգութիւնն ի վերոգրեալ վարդապետին դարձաւ. եւ ի կողմանէ շնորհաւոր հեծելւոթենէ իմմէ շուրթով պէրաթն. եւ շնորհաւոր օրտուն իմոյ ծանուցանելոյ համար՝ բարձրագործ ֆէրման ծնելոյն աղագաւ՝ կանոն եղեալ զընծայիս համար՝ պիտոյ եղեալ վերոգրեալ ՃՌ. զըստակն արքունի խազնան իմոյ տալոյ համար շնորհաւոր րուզնամէի սուրէթն տրուելոյն աղագաւ, ծնեցեալ ֆէրմանի իմոյ կերպիւն ի վերոգրեալ Պատարագին դարձաւ. եւ ի թուին ՌՃՀԸ. սէֆէրի, ԺԶին զայս բարձրագործ պերաթս իմ տուի եւ հրամայեցի. որ ի վերոգրեալ Զաքարիայ անուն վարդապետին՝ (որոյ լրասցի զվերջն բարեաւ) երթայ ի վերոգրեալ Կոստանդնուպօլսոյ. եւ ցրուեալ Ուրումէլու եւ Անատօլու եւ թապի եղեալ տեղորայքն բնակեալ յառաջնորդաց եւ քահանայից. եւ այլ հայոց ժողովրդոց վերայ հնուց եղեալ կանոն՝ եւ զօրինաց իւրեանց վերայ Պատրիարգ լիցի. եւ ի միջի Պատրիարգութեանն եղեալ տեղոց՝ զառաջնորդք եւ քահանայք. եւ այլ հայոց ժողովրդոց մեծք եւ փոքունք ի վերոգրեալԶաքարիայ վարդապետին ի վերայ իւրեանց Պատրիարգ գիտենան. եւ Պատրիարգական զօրինօք ընկած բաներնին ի նա դարձուցանեն եւ ծանուցանեն. եւ յուղիղ խօսակցութենէն նորա աւելի բան չանեն. եւ ի Պատրիարգութեանն նորա թապի եղեալ տեղորէից հանելոյ եւ նստուցանելոյ արժանի եղեալ առաջնորդք եւ սեւագլուխք եւ քահանայքն ի վերոգրեալ Պատրիարգն ի վերայ զօրինաց իւրեանց հանելոյ եւ նստուցանելոյ՝ որ լինի՝ յայլմէ մարդ միջամուխ չի լինին, եւ չի խառնուին եւ Պատրիարգին մինչեւ մատնահարեալ արզն որ չի լինի՝ դատաւորի արզով եւ արզուհալով՝ մէկին առաջնորդութիւն չի տրուի. եւ այլ վախֆական եղեալ բաներնին՝ Պատրիարգին գիտութեամբն լիցի. յայլմէ մարդ միջամուխ չի լիցի. եւ մեռնող քահանայից եւ կարգաւորաց, եւ յառաջնորդաց եւ սեւագլխաց. եւ մարապետ անուանեալ կարգաւոր կանանց ի վերայ կանոնի իւրեանց Պատրիարգին եկած զմնացուածքն՝ ի վերոգրեալ Պատրիարգն. եւ կամ ի կողմանէ նորա եղեալ վէքիլներն միրիի համար բռնելոյ՝ որ լինին՝ զառաջի կանոնէ դուրս պէյթիմալ եւ ղասամի մարդիքն միջամուխ չի լինին. եւ յառաջմէ բռնած եւ դարձուած յեկեղեցեաց, եւ վանքից եւ ուխտատեղաց. եւ իւրեանց թապի եղեալ յառաջմէ սովորութիւն երած, եւ մինչ ցայժմ մնացեալ զօրենքնին կատարելոյն եւ սահմանացն իւրեանց. եւ մեծապատիւ ֆէթվայի. եւ յատուկ բարձրագործ ֆէրմանին եւ եկեղեցեաց, եւ վանքերուց. եւ տալոյ եկած ֆէրմաններաց ի կողմանէ գաւառապետէ. եւ յայլմէ անպատճառ միջամուխեւ ձեռնամուխ չի լինին. եւ Պատրիարգին գիտութիւնն եւ հրամանն չեղած՝ յօրինէ դուրս երբեմն գիւղօրէից քահանայքն, պսակի արժան չեղած հայուն պսակ չանեն. եւ մէկ հայոյ կինն՝ յիւր այրէն փախչի. եւ մէկ հայ մի կին թողելոյ. եւ կամ թէ առնելոյ որ լինի՝ ի միջի նոցա Պատրիարգէն՝ եւ կամ թէ վէքելներէն ուրիշ մարդ չի մտանէ եւ չի խառնուի. եւ մեռնօղ հայ առաջնորդք եւ քահանայք. եւ այլ հայոց ժողովուրդն ի վերայ օրինաց իւրեանց եկեղեցւոց աղքատաց եւ Պատրիարգին զոր ինչ կտակ որ անեն՝ ընդունակ լիցի. եւ հայ վկայիւք շէրով մտիկ անեն. եւ դուրս օրինաց իւրեանց շարժօղ հայոց առաջնորդք եւ քահանայք եւ կարգաւորքն ի վերոգրեալ Պատրիարգն ի վերայ օրինաց իւրեանց ուսուցանէ. եւ զմազերն վարսաւիրէ եւ զիւրեանք ի քահանայութենէ եւ ի սեւագլխութենէ հանէ. եւ զեկեղեցիքն այլոց տալոյ որ լինի՝ միջամուխ չի լինին. եւ ի Պատրիարգութեանն թապի տեղոց ի վերայ հին օրինաց իւրեանց յեկեղեցական եղեալ զայգի եւ պախճայ եւ չիֆթշիկ, եւ չայիր, եւ արտեր. եւ ջաղարջք, եւ այազմայ. եւ բանայիր, եւ վանքեր. եւ տներ եւ խանութներ. եւ պտղաբեր, եւ անպտուղ ծառք. եւ այլ սոյնպէս եկեղեցւոյ վախֆ եղեալ իրք եւ տավարներն առաջի կանոնի վերայ զայս բարձրագործ պէրթովս հայոց Պատրիարգ եղեալ Զաքարիայ անուն վարդապետի կողմանէ բռնելեւ զապթ անել տուի՝ յայլմէ միջամուխ չի լինին. եւ եկեղեցեաց եւ վանքերուց փոխանորդ լիցի. եւ պատրիարգութեան ընկած իրաւունքն ուտօղ եւ կլանօղ քահանայից եւ կարգաւորաց Պատրիարգին հիսապնին որ տեսանէ, զառաջի կանոնէ դուրս յայսմէ միջամուխ չի լինի. եւ երբեմն մեծամեծ մարդիք զայս քահանայն հանէ. եւ զեկեղեցին նորա այս քահանային տուր տէյի. եւ կամ թէ զայս հայու կինն՝ այս հայուն պսակ արէ տէյի դուրս օրինաց իւրեանց զօռ եւ ինճիթմիշ չանեն. եւ ի հայոց ազգէ ոմանք զեկեղեի եւ վանք չունենալուն աղագաւ՝ ի տեղէ ի տեղ շրջագայելով ուղիղ հայ րայեներուն օրինաց իւրեանց դուրս չարութիւն անօղ չարերն՝ Պատրիարգին գիտութեամբն՝ եւ բարձրագործ ֆէրմանիւ իմով բռնեն եւ հախերնուն պիտոյ եղածն կատարեն. եւ Պատրիարգին անցած եւ դարձան տեղուանքն հանդերձ եւ կերպարանք փոխելոյ որ լինի՝ ի կողմանէ գաւառապետէ եւ բռնաւորէ անպատճառ միջամուխ չի լինին. եւ պատրիարգն իւր օգուտ եւ շահին համար հասըլ եղած այգուց մահսուլն. եւ ողորմութեանն անուան հայոց ազգէն տալոյ եկած շիրէ, եւ մեղր, եւ իւղ. եւ այլ իրքն ի տուն իւր վերցնելու եւ տանելու որ լինի՝ իսկէլէյք եւ դըռուիքն եղեալ բռնաւորէ եւ եասախճոցմէ մէկ մարդ մի դուրս ի կանոնէ ինճիթմիշ չանեն. եւ դատաւորի հրամանաւ վայր դնելու պէտք եղած հայոց քահանայք եւ կարգաւորքն Պատրիարգին գիտութեամբն վար դրուի. եւ մէկ հայուն իւր կամքն չեղած՝ զօռով տաճիկ չանեն. եւ Պատրիարգին կամքն չեղած՝ մեք քեզի զօռով եասախճի կլլամք տէի՝ եւ այլ միհանայիւ դրանս ծառայից կողմանէ ինճիթմիշ չի լինի. եւ տարեգլուխ արքունի խազնան իմոյ՝ քանի որ թէսիմանէ՝ Պատրիարգութիւնն վերոգրեալ պատճառ եւ կանոնի վերայ դարձուցանօղ լինի. եւ յաւիտենական զապթ անէ. եւ իդարձուցանելոյն նորա ի կողմանէ յայլմէ մէկ մարդ մի յետ չի լինի. եւ պատրիարգի կողմանէ ողորմութիւնք հաւաքելոյ համար ուղարկած վարդապետաց անցած եւ դարձած տեղորէից գաւառապետաց եւ բռնաւորաց կողմանէ միջամուխ չի լինին. եւ ի դուրս օրիացիւրեանց պսակ եղեալ հայքն՝ յեկեղեցի մտանելն օրինաց իւրեանց դուրս լինելոյ աղագաւ՝ այնպիսիքն մեռած ժամանակն՝ դատաւորք եւ նայիպք, եւ այլ զապիթներն՝ դուք վերուցէք դէյի քահանայից զօռ եւ եզիյէթ անել չի տրուի. եւ Պատրիարգն քանի որ պերաթի կանոնի վերայ շարժումն առնէ՝ զՊատրիարգութիւնն բնաւ ուրիշի չի տրուելու վերայ ի տեղն խայտ՝ եւ յայտնեալ լինելոյ աղագաւ՝ բարձրագործ պէրաթիս կանոնէն դուրս՝ յայլմէ միջամուխ եւ ձեռնադրութիւնն չանեն տէյի ի մէջ շուրութի նորա գրեալ եւ յայտնեալ է. եւ վերոգրեալ Զաքարիայ վարդապետն՝ (որոյ լրասցի զվերջն բարեաւ)՝ ի համեմատի իւրոյ՝ նման ինքն՝ եւ դրան քեահիեայիւն միատեղ տասն եւ հինգ մարդկանց խարաճ եւ ավարիզ՝ եւ կանոն եղեալ թէքլիֆ չի ուզվի. եւ ի զապթս եղեալ քաղաքաց մէջն եղեալ յեկեղեցեաց եւ վանքերուց մէջն բնակեալ քահանայից, եւ սեւագլխից թէֆթիշ. այսինքն քննութիւնն եւ հիսապնին Պատրիարգին եւ վէքիլներուն գիտութեամբն տեսնուի. եւ հնուց հայոց յատուկ եկեղեցիքն եւ վանքերն՝ փաշայ, եւ միւսէլլիմ. եւ վօյվօտայ. եւ դատաւորի արզով եւ մուրասալայովն՝ ուղիղ հայ րայաներուն ձեռացն չի առնուի. ուրիշ օրինաց վերայ եղեալ կաթօլիկ անուանեալ չարագործաց չի տրուի. եւ օրինաց վերայ եղեալ կաթօլիկութեանն նախատանօք, նախատեցեալ չարագործաց ճէրիմէներուն համար՝ ուղիղ հայ րայաներաց նեղութիւնն չի տրվի. եւ ինճիթմիշ չանեն. հայոց Պատրիարգի գիտութեամբ եւ ծանուցմամբ հախերուն պիտոյ եկածն ի վերայ օրիննաց իւրեանց կատարեսցեն. եւ այնպիսի չարագործաց ճէրիմէներուն համար եղեալ բազում պարտուց համար. ի քաղաք եւ ղասապայք եւ գիւղօրայքն եղեալ եկեղեցեաց եւ վանքերուց իրքերուն ձեռնադրութիւնն չ անեն։ եւ րէհին ըլլալու համար առնել եւ բռնել չի տրուի. եւ մէկ կերպիւ՝ առնուած կանէ՝ դատաւորի գիտութեամբն յետ դարձուցանեն. եւ ի տեղորայքն տրուի. եւ ի վերայ հին օրինաց իւրեանց՝ մէկ հայ մի՝ կին թողուլ. եւ ի վերայ կնոջ կին առնուլ, առաւել օրինաց իւրեանց դուրս լինելոյ աղագաւ՝ յայնպիսեաց հրաման չի տրվի. ուսուցանեն եւ զականջս նոցա օլըրեն. եւ ի ձեռս Պատրիարգի եղեալ գաւազանին միջամուխ չի լինին. եւ զմիրի մախթուն հաւաքելոյ համար անցօղ եւ դարձօղ սեւագլխից անցած եւ դարձած տեղօրէից՝ դիւր պատճառիւ անցանելոյ համար ի վերայ նոցա եղեալ սիլահ՝ որ է զէնք. եւ տավարներուն ի կողմանէ գաւառապետէ եւ զայլք միջամուխ չի լինին. եւ իւրեանց յատուկ եկեղեցաակն իրքերէն դըռուիքն, եւ իսկէլէներն կէօմրիւկ եւ պաճ չուզուի. եւ երբեմն եշրաներաց՝ այսինքն անպիտանաց յայտնի եղած տաւաներն ուրշ տեղորայք մտին չանեն. շնորհաւոր յատեանն իմ տեսանելոյ վերայ ի շնորհաւոր շեմոյս հէվալէ անելոյ համար, ի համեմատի իւրոյ շուրութն ի պէրաթի նորա մատուցանելոյ համար՝ արզուհալով խնդրելոյն աղագաւ՝ զհամեմատ նորա եղեալ Կոստանդինուպօլսոյ եւ Օխրիոյ Պատրիարգութեանն՝ պէրաթին շուրութն տեսայ. որ ի Կոստանդնուպօլսոյ եւ Օխրիոյ Պատրիարգներն. եւ ի խզմէթս նոցա եղեալ դրան քեահիյաովն՝ տասն եւ հինգ մարդերէն խարաճ եւ ավարիզ՝ եւ կանոն եղեալ թէքլիֆ չի ուզվի. եւ դատաւորական պիտոյ եկած տավանին՝ շնորհաւոր յատեանս իմոյ մտիկ լինի տէյի ի պէրաթներուն շուրութն գրեալ լինին յայտնի լինելոյն աղագաւ՝ արզուհալն եւ տէրքէնարն ի համեմատի նորա պէրաթի շուրութի մէջն մատուցանելոյ համար, նախ ծնեալ շնորհաւոր Ֆէրմանի իմոյ կերպիւն ի մէջ շուրութին մտանելոյ աղագաւ՝ ի Կոստանդնուպօլսոյ. եւ թապի եղեալ հայոց Պատրիարգ Զաքարիայ վարդապետն. (որոյ լրասցի զվերջն բարեաւ) ինքն՝ եւ դրան քեահիայիւն միատեղ տասն եւ հինգ մարդկանէ խարաճ եւ աւարիզ եւ այլ թէքլիֆ չի ուզվի. եւ դատաւորաակն պիտոյ եղած տաւանին՝ շնորհաւոր յատեանս իմոյ տեսանելոյ պատճառի վերայ ի մէջ պէրաթին մտեալ շուրութէն եւ խայտէն դուրս՝ յերես յերեսէ. եւ պատճառ ի պատճառէ՝ մէկ կերպիւ՝ յետ բռնօղ եւ յետ անօղ. եւ յետ թողօղ չի լինին. եւ բնաւ միջամուխ եւ դիմադարձութիւն չանեն. այսպէս գիտասցեն եւ ի շնորհաւոր նշանի իմոյ դիմանան. այսինքն համբերութիւն արասցեն։
      
       Ի ժամանակս Տեառն Զաքարիայ Ազգասէր կարդացեալ Պատրիարգի մեծի Պօլսոյ՝ եղեն ազգքն ասորւոց անկեալք ի ներ մերս իշխանութեան. որ այսուհետեւ կաթուղիկոս նոցին մերս Պատրիարգի արզովն է նստելոց եւ ելանելոց եւ ո՛չ այլոցն. քանզի կամաւն իւրեանց եղեւ այս. եւ ոչ թէ ակամայ եւ կամ բռնութեամբ. եւ կամ թէ այլ իմն կերպիւ. եւ յորժամ այս եղեւ՝ էր թուականն մեր ի ՌՄԼԲ. եւ ի յամսեանն օգոստոսի վեցին. ի վերադարձմանն վերոգրեալ ազգասէր յորջորջեալն փոխեաց զնոսին կաթուղիկոն՝ որ էր հեստեալ. եւ եդ ի տեղի նոյն հեստելոյ ուղղափառ ոմն Մատթէոս անուամբ. արդարեւ է մեծ եւ կարի ուրախութիւն. եթէ իմանամք եւ լինիմք յար շնորհակալ ի Տեառնէ մերմէ Աստուծոյ. որ յառաջ սոցա ազգն՝ կամ զամենայն ազգս էին մեծ. եւ ունէին թագաւորութիւնս ճոխ. եւ անուանի ի վեր քան զամենայն թագաւորութիւնս. որպէս եւ յար ընթեռնանի յեկեղեցիս մեր՝ ասելով թէ՝ ի մեծն Ասորեստան ի մէջ աստուածաշունչ մատենի. ո՜հ թէ՝ ո՞րպիսի մեծ թագաւորութիւնս ունէին. բայց այժմ ստոր անկեալք. եւ այս թարց Աստուծոյ չէ. զինչ եւ իցէ՝ կամեցողութիւն ի Տեառնէ է։ Եւ արդ ի սոցանէ Բ քահանայք՝ որք էին եկեալք՝ յաղագս փոխման հեստեալ կկաթուղիկոսին իւրեանց. եւ յորժամ էհան վերոգրեալ ազգասէր կարդացեալն ֆէրման վասն փոխեալ հեստեալ կաթուղիկոսին. ի սուլթան Համիթ արքայէ. եւ ետ նոցա առ ի տանիլ եւ փոխել զայն հեստեալն. ուստի յառաջ քան զգնալն իւրեանց՝ մատուցին զսուրբ պատարագ ի մերս Պատրիարգարանի եկեղեցւոջն։ Արդար եւ՝ մեծ եւ յոյժ ուրախութիւն եղեւ ազգի մերում եւ նոցա։ Որ եւ բարերար Աստուած՝ սէ՜ր եւ միաբանութիւնտացէ մեզ եւ նոցա. Ամէն։