Գիրք պատմութեանց

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա
Բարձր եւ հզօր հրամանաւս՝ յայտ լիցի Ստամպօլ եւ ի նմին գումարեալ ազգն հայոց. եւ նոցին Պատրիարգ Զաքարիա Րահիպ՝ առ գերապատիւ ատեան մեծի թագաւորութեանս՝ կնքեալ նշանաւ իւրով՝ գիր աղերսանաց էր մատուցեալ. որ ի յարքայանիստ քաղաքս բնակիչք ազգն հայոց՝ ենթարկեալ րայայն մեր. ի մէջ իւրեանց ծածաուկ այլ իմն հաւատ արծարեալ. եւ յայլս ժամանակս հաւատոյն իւրեանց բնականի յարգումն եւ մեածրանս ոչ ընծայելով. այլ՝ պսակաց եւ մեռելաթաղ կանոնաց՝ միայն եւ եթ տան պատիւս. այսր աղագաւ արգելուել եւ հերքել զչորսն զայնպիսիս. եւ հրամայեմք արքունական հրամանաւս, զմեռեալս այնպիսի մուֆսիտներաց՝ ոչ պահել յեկեղեցին հայոց. եւ կամ հայոց քահանայիւք մեռեալս ո՛չ թաղել. այլ արգելումք այնպիսեացն ոչ կատարեալ զկանոնս ի վերայ չարափառաց. եւ ոմանք եւմ բռնանան՝ յուզեալք ի նախանձու՝ բարձէք զմեռեալսն մեր եւ թաղեցէք ըստ օրինին հայոց. ի բնէ անտի այս վէճ գոլով հրատարակեալ ի յինքեանս, տէրութիւնն մեր առ ի բառնալ եւ ի բաց վանել յառաջագոյն տուեալ են զֆերմանս՝ գութ շարժելով րայային։ Իսկ այժմ ի բարձրանալն մեր ի ծայրագոյն գահ թագաւորութեանս՝ հարկաւորեցաւ նորոգ հաստատել զհրամայեցեալ ֆէրմանսն. որք ի բնէ ընձեռեալք իցեն ի մեր տէրութենէ. վասնորոյ եւ մեք ըստ հին կերպի հրամայեցեալ պատուիրանացն՝ հրամայեցաք վերստին նորոգել զֆէրմանսն։ որպէս եւ խնդրեալ էր հին Պատրիարգն հայոց՝ Յակօբ Րահիպն՝ ի վեհեփառ տէրութենէ արքայիցն օսմանցւոց. զի ունէր զմիտ խնդրոյն այնպէս որ ի մեծի արքայանիստ շինիս՝ բնակիչք րայայն մեր հայք կոչեցեալք ի հերուն հետէ եւ ի վաղ ժամանակաց ծաւալեալ. եւ յունկս ամենից հռչակեալ. ֆիրէնկ կաթօլիկաց տարաձայնութիւնն ընդ հայոց. եւ ըստ ամենայն ջանողական հնարից՝ նիզամ եւ կանոն տրեցեալ է։ Քանզի խղճալի եւ աղքատակեաց րայայն. առ ի հանգիստ մնալ ի չարափառացն վնասուց. որք կանոնիւ՝ այլ եւ հաւատովն՝ այլ իմն հաւատոյ ծառայեն. եւ արդար թագաւորութիւնս մեր՝ պարտ էր պատժել զնոսա. զի այնպիսի չարքն ծպտեալ եւ այլաձեւ շրջին. եւ զորոգայթս զորս լարեն՝ վասն րայային իմոյ՝ ոչ բերեն ի ցոյց. եւ զբնական հայոց կանոնսն եւս ոչ ընդունին. եւ զհաւատսն ոչ պահեն։ Այնպիսեաց թիւրեալ մնացելոց անձանց չարափառաց ոմանց՝ զհարսանիսն հայոց պսակաւ եւ օրինօք արարեալ են. եւ սատակեալ մեռելոցնոցին՝ մարմինսն յեկեղեցին հայոց տանել սովորեցուցեալ են. զի են կարօտք կանոնաց այնպիսեաց կատարելոյ։ Բայց ըստ բնական կանոնի հայոց՝ զայնպիսի չարափառսն՝ յեկեղեցիմուծանել եւ զպսակսն կատերել, է մեծ դժուարութիւն կանոնին հայոց. եւ մեղք համարեցեալ. վասնորոյ զայնպիսի հեստեալսն արժանի գոլով պատժոյ, առ ի արգելուլ յայնպիսի չարութեանց. հարկաւոր եւ պիտանի գործ գոլ րայային, որպէս պարտականութիւն։ Յաղագս այսորիկ ուր ուրուք հաւատն ծածկապէս գոլ. եւ այլոց ազգաց կրօնիւք վարժելոց. եւ ազգին հայոց կանոնացն. եւ դաւանութեանցն պատիւ ոչ տալով, այնպիսի չարափառաց աղջիկ տալ եւ առնուլ. եւ հայոց պսակաւ ոչ պսակել զոք. եւ սատակեալ մեռելոց զդիսն՝ եթէ հարկաւորիցի եւս յեկեղեցիս հայոց ոչ տանել. եւ զհամարձակութիւն նոցին ի բաց վանել. զի որով մի ներհակութիւն լիցի կանոնին հայոց բնականի. եւ սատակեալ մեռելոց չարափառացն՝ եթէ քահանայ հայոց կամիցին. եւ կամ թէ բռնութեամբ չարափառքն ստիպեալ, թէ դուք բարձէք եւ թաղեցէք զմեռեալսն մեր. որպէս յառաջն սովորւոթիւն ունէիք բառնալոյ եւ թաղելոյ. այնպիսիքն հերքեսցին բարձր հրամանաւ. եւ մի՛ իշխեսցեն զայսպիսի գործս ի գլուխ բերել. վասն զի ի պատճառս այնպիսի չարփառաց՝ հերքելոյ պատժելոյ, եւ իսպառ լքանելոյ. սուրբ եւ բարձր հրաման արքայից մերոց վճռեալ հաստատեցաւ. զի որպէս ի բնուստ կանոնն հայոց իցէ ներհակ ոք մի երեւեսցի։ Որպէս ի թուին հազար հարիւր յիսուն եւ ութն՝ զիլհիճճէ ամսոյ հնգին՝ բարձրապանթ հրամանն Տէրութեան օսմանցցւոց. զոր շնորհեալ են՝ յազգին հայոց. հանեալ ի մատենագրէն փիսկօպօսի կոչեցելոյ. յորում աւանդեալ գոյր թէ ի կայսերանիստ քաղաքս մեծի՝ բնակիչք րայայն հայոցն էր. որոց արծարծեալ նիւթն չարափառ ֆռանկաց օր ըստ օրէ յաւելանայր. զի արք եւ կանայք թէ ի ծածուկ եւ թէ հնարիւք ինչ՝ յեկեղեցիս ֆռանկաց ել եւ մուտ առնեն. եւ ի տունս իւրեանց ֆռանկ փաթերայս տանելով զկարգ եւ զծէս ֆռանկաց եկեղացւոյն կատարել տալով ստացան զհամարձակութիւն։ ա ի արգելել բազմիցս հաստատեացւ հրաման Տէրութեան. սակայն հակառակքն օրինին հայոց եւ լրբութեամբ քամահօղք յոմանց չարափառաց, թէ ի Ստամպօլ եւ շրջակայիցն նորին ըմբռնեալ՝ կալեալ ածին ի վեհափայլ ատեան բդեշխին իմոյ. եւ ի դատեալ զնոսա պատասխանի արարեալ են իմոյ փոխանորդի թէ մեք ազգին հայոց եւ կրօնից նոցին չեմք հետեւօղք եւ հնազանդք. յորոց պատասախանատրութեանցն՝ իսկապէս ծանուցաւ տէրութեանս լինիլն նոցա այլակրօն եւ հեստեալ. զի խոստովանութիւն նոցա յայլ հաւատս երեւեցաւ. որ որովք ցուցան ներհակք, խռովարարք, եւ թշնամիք ինքեամբք ինքեանց, լեարք դատապարտիչք։ Արդ յետ այսորիկ զունկն նոցա կշտամբանօք եթէ ոչ ոլորիցի. եւ բարձի թողի ի կամս թողանիցի՝ նոքա որք ահիւ եւ ծածկապէս զանխուլ ի մարդկանէ երթ եւ եկս առնեն յեկեղեցիս այլազգեաց՝ յայնժամ համարձակեալք եւ բացարձակապէս զկանոնս իւրեանց կատարեն. եւ լինին յայտնի ֆռանկք եւ լսօղք րայայքն գայթակղին եւ վնասին. ուստի՝ յայսցանէ վնասուց եւ որոգայթից չարափառաց ազատիլոյ եւ փրկիլոյ, եւ ապահովս կելոյ. հրաման իմն մեծասաստ խնդրեալ է ի բնուստ Յակօբ Պատրիարգն իւրով կնքեալ արզուհալիւ. որպէս թէ ի մեծի քաղաքիս եղեալ հայոց. ազգն յորոց ի նոցանէ անձինք ոմանք՝ ֆռանկաց եկեղեցիսն գնալով. եւ ի տունս զփաթերայս բերելով՝ զօրէնս եւ զկանոնս նոցին առ ձեռն պատրաստեալ վարին անհոգաբար։ Վասնոորյ այնպիսի կանոնաց հետեւեալ չարափառաց ստացուածքն՝ ինչքն, եւ ապրանքն. եթէ ի հաւատս ֆռանկաց իցեն հաստատեալք. ի գանձարան թագաւորութեանս կալցեն. եւ զտէր ստացուածոցն ի թի եւ ի թերսխանէն իմ յղեսցեն. ապա յետ այնորիկ՝ արզւոհալիւ եւ հայցուածովք ի տանջանաց եւ ի քիւրեկէն իբր հոգս քաշելով մի՛ լիցին իշխանօղք ազատութեանցն. այլ կելով կացցեն ի հրամայեալ տանջանս. ըստ այսմ պատճառի Ստամպօլ եւ Ղալաթիա եւ Անատօլի կողմանսն՝ այս բարձր հրաման Տէրութեան. նոր ի նորոյ հաստատեալ. եւ յայնս վայրս առաքեալ զգուշացուցեալ են։ Եւ այսմ տարաձայնութեան եւ խռովարկու չարափառութեան. բուն արմատքն են երեսուն եւ հինգ հոգիք չիք վարդապետք. որոց շատք մեծամեծքն ի Ղալաթիայ գաղտակեաց ամրափակեալք թագնաբար կեան եւ շրջին. մտանելով ի տունս արանց եւ կանանց՝շրջելով զհաւատս նոցին՝ ի չարափառութիւնս իւրեանց. առ ի մերժել զչարութիւնս նոցա. պարտ էր կացուցման բարձր հրամանի Տէրութեան մերոյ. վասնորոյ երկուցեալք ի հրամանաց մերոց սաստկութեանց. եւ փոքր ինչ Պատրիարգէն հայոց խուսափեալք թագուցանեն զերեսս իւրեանց. եւ եթէ կամիցին ի տուն ինչհաւատարմաց գնալ՝ որ ի Ստամպօլ եւ Ղալաթիայ իցեն բնակեալք՝ նոցին բարեկամք, հնարեն այս ինչ՝ զի մի ըմբռնիցին. ոմանք ի ձեւ բժշկի. եւ ոմանք ի կերպարանս հայոց վարդապետի անհոգաբար ել եւ մուտս առնեն՝ ընդ որս եւ հաճին, եւ իբրեւ տեղի ինչ գտեալ ընդ որդիս իւրեանց՝ ժողովս առնեն՝ գումարեն զարս եւ զկանայս. եւ որպէս զեկեղեցի զտեղին զայն առնեն. եւ կամ թէ խաբէութեամբ յոմանս տեղիս զեկեղեցին հայոց բռնութեամբ առեալ իւրացուցանեն. եւ զձեւ եւ զկանոն ֆռանկաց անտանօր կատարեն. եւ առ ի հաստատ պահելոյ զչար խորհուրդս նենգութեամբ վարին ընդ րայային. եւ զոր ինչ տուգմանք եւ կամ այլ ինչ ծախս եւ փող ստակ մասրաֆ լեալ իցէ, վասն կռուոյն եւ խառնակութեան իւրեանց բռնութեամբ կամին պահանջել ի րայայից. այսպիսի զչարիս նիւթողաց անպակաս պարտի լինիլ վրէժխնդրութիւն։ Նաեւ՝ յայնպիսի չարափառացն եթէ ոք գայցէ յուղղութիւն, ի բնական կանոնս հայոց, Պատրիարգն՝ եւ կամ վարդապետք՝ վկայեսցեն վասն ուղիղ հնազանդութեան կանոնին հայոց. որպէս հայք՝ եւ որդիք հայոց են սոքա վերստին ուղղեալքս. յայնժամ հաճեալ լիցի վկայութիւն առաջի տէրութեան մերոյ. զի իսկական եւ բուն հայքն բացացձակք են հրամանաւ մարով ի կատարելն զօրէնս իւրեանց. եւ նոցին բնական օրինացն կատարելոց եւ հաւատոյն պահելոյ՝ փաշայ եւ մօլլայ, եւ նայիպ. եւ այլք մեծամեծք ոչ պարտին ձեռնամուխ լինիլ. եւ արզիւ նոցին՝ ոչ է կանոն արձակելոյ զկապեալսն ի տանջանացն. այլ Պատրիարգին . եւ նոցին եպիսկոպոսացն ազդմամբ եւ զեկուցմամբն հանեալ ի կապանացն եւ գթութիւնս ցուցանել. ի բնէ ի Տէրութիւնս մեր վճռեալ կանոն կայ հաստատեալ։ Եւ եղեալ է զի եկեղեցիք հայոց՝ յատկապէս եւ որոգայթիւ իմն՝ վիճակ անկեալք են չարափառաց. վասնորոյ կատարեն չարքն զկանոնս հաւատոյն ֆռանկաց. ի վերայ այսր պատճառի զայնպիսի անձինս չարփառս հարկ իսկ եղեւ պատժել. եւ պատուհասիւք մեծաւ թշնամանել. եւ զայնս եկեղեցիս՝ որք բնական ֆէրմանիւ մերով՝ տուեալ է ազգին հայոց կրկին ըստ արդար իրաւանց յանձնել զեկեղեցիս ազգին հայոց րայային մերոյ։ Իսկ եւ չարափառք ոմանք եւ նենգաւորք սուտ վարդապետք հայոց ձեւանալով՝ ընդ մանկամարդ կանանց զօրէնս ֆռանկաց կատարեն. եւ արգելեալք ի տունս նոցա աւուրբք բազմօք, հակառակք եւ թիւր օրինօք շարժին. եւ զօրէնս ֆռանկաց ի վեր քան զչափն պատուօղք լինին. եւ համարձակապէս մատնեն եւ ելանեն՝ ոչ ինչ զանգիտեալ յուրմեքէ. վասնորոյ հարկ եղեւ պատժել զայսպիսի չարագոյնս, զսատակեալ մեռելոց զդիսն՝ քահանայիւ հայոց ոչ թաղել. զի կանոնի հայոց է գայթակղութիւն եւ ապօրինութիւն։ Ուստի՝ մի եւ մի իւրիք գլխացաւանք լիցին այնպիսիքն րայային մերոյ. զի ազգն հայոց ի խնամս տէրութեան մերոյ ենթարկեալ է Ստամպօլ եւ Ղալաթիա, եւ ի շրջակայս նոցին, վեց ժողովք հասարակութեանց վըճռեալ մեկնի ի գիրս մեր ազգին հայոց. վարդապետք եւ քահանայք. եւ իշխանք ժողովրդոց. եւ միահամուռ ծերակոյտք րայային։ Որոց պաղատանաց արզիւն, եւ խնդրեալ հայցուածոց բանիցն՝ գութ շարժեցաք ի վերայ բնական մեծի տէրութեանս իմոյ. ի գլխահարկս ծառայութեանց հաւատարիմ հայասեռ տոհմին, որ յայսպիսի վնասատու թշնամեացն՝ ի փրկելն եւ ազատելն՝ ողորմութիւն վարկանի արդար վճռոյն մերոյ։ Զկնի այսորիկ հայոց նզգին արք ու կանայք իՂալաթա եղեալ եկեղեցին ֆռանկաց գնալն եւ մտանելն. եւ կամ չարափառաց չիք կարգաւորաց ի տունս հայոց մի մտանեալն. եւ այլք այսպիսիք՝ ոչ եւս յաւելցին առնել ըստ առաջին գնացիցին։ Իսկ որք ոչ են հպատակ այսմ հրամանի՝ Ղալաթիայ վօյվօտայի մեծութեան շնորհիւ կալեալ եւ կապեալ. եւ յեկեղեցական կարգէ ֆըռանկաց՝ մի ուրեք ի կողմանս րայային ժողովիցին. կամ առանց առն եղելոց մանկամարդ կանանաց ի տուն այսպիսեաց մի՛ երբէք իշխել ի մտանելն. եւ մի կալ մնալ որպէս արգելեալ ի նմին տան. եթէ ի Ստամպօլ. եւ եթէ ի Ղալաթիա. ուր ուրեք գիտասցեն. եւ զննեալ ծանիցեն. թէ ի տան ուրուք իցեն այնպիսի միւֆսիտներ տանուտէրամբ հանդարձ՝ վերահաս գիտութեամբ Պատրիարգին, եւ միհալլէ իմամիյի ճանաչողութեամբ եւ եէնիչէրի աղասիյի, եւ Ղալաթիոյ վօյվօտայի բուռն իշխանութեամբ՝ կալեալ եւ կապեալ յղեսցեն՝ ի թէրսխարէն մեծի ամիրային իմոյ. եւ ի ձեռս ազգին հայոց շնորհեալ սուրբ եւ գերամաքուր ֆէթվայն՝ որ է ուղիղ վճիռն մեր. եւ ըստ օրինի կանոնադրութեան սպանանելոյ փոխանակ՝ զանպիսի միւֆսիտներն ի քիւրէկ եւ ի չէքտիրէն արքունական արթեալ ծառայասցեն. եւ Պատրիարգին հայոց՝ մինչեւ կնքեալ նշանն արզուհալին ոչ տրիցի ի յատեան մեծի տէրութեան՝ մի՛ ոք իշխեսցէ ազատել զոք ի ծառայութենէ թէրսխանային. եւ կանանց եւ ի վեր քան զչափն թէմպիհ եւ պատուիրանացն զկնի. եթէ դարձեալ երթ եւ եկս առնիցեն յեկեղեցիս օտարաց՝ ի բանտն արքունականդնիցեն պատժելով ըստ արժանեացն։ Այլ ի բնէ անտի շնորհեցեալ հրամանագիրք եւ Ֆէրմանք ի բուն օրինակէն յատուկ արտաքս բերեալ ծրագրութեամբ որ ճշմարտապէս որքան րայայն մեր հաւատս ֆռանկաց հակեալ եւ միտեալ իցէ. եւ յեկեղեցիս նոցա ծանօթացեալ եւ ընտելացեալ իցէ. բազում վնաս եւ ներհակ գործս րայային դիպեալ. ուստի առ ի արգելուլ եւ զրկեալ զնոսա՝ յանձնիշխանական կամացն՝ առաջին գլխաւոր դպրապետաց, էլ հաջի Մուստաֆաայն կոչեցեալ. ծանոյց ազդմամբ իլամին. յաղագս այսորիկ ըստ բնական շնորհեալ սուրբ հրամանին եւ դպրապետին մերոյ՝ կանոնեալ ազդեալ իլամին մտաց եւ չափաւորեալ կանոնացն. հրամայեցի եւ ես լրումն բերել զհրամանս եւ զպատուէրս արքայական. որ ի թուիս հազար հարիւր յիսուն եւ ինն հաշուին մերոյ. եւ հասարակիլն ամսոյն մուհարրէմի. պարգեւեալ տուեալ ֆէրմանքն ի մեծի Տէրութեանս հրամայեսցաւ զբուն օրինակն ի մատենագիրս կանոնացն տեսեալ. եւ անտի օրինակել զկերպ հրամանագրութեանս մրեոյ։ Արդ՝ այժմ ի յիսուն եւ ինն թուականին տուեալ եւ ընձեռեալ սուրբ հրամանաց օրինակին. որ այնպիսի չարափառաց եւ հեստեալ միւֆսիտնեարց՝ ինչքն եւ ապարնքն ի գանձարան թագաւորութեան ժողովեսցի տէրքենարի օրինակին եւ գրելութեանն ի գործ եկեալ կատարեսցի. բարձր եւ հզօր հրամանս հաստատել վճռեցի. եւ հրամայեցի. զի ուր ւորեք եւ հասցէ՝ մեծապանծ հրամանս թագաւորութեանց մերոց վեհափայլութեան. որպէս եւ կանոնեալ վճռեալ եմ ըստ ամենայն կերպին ի գլուխ բերել հարկաւորիք. եւ դարձեալ վերոգրեալ իրականութեանցն, եւ յատկապէս իւրաքանչիւր պատուիրանադրութեանց՝ բարձր հրամանաւ հրամայեցի. զի եւ դուք ի կատարելն կանխեսջիք, եւ ներհակքս եւ կամ ընդ դիմակայ մի ոք գտանիցի։ Այսպէս ծաներու՛ք եւ սրբոյ դրօշակի թագաւորութեանս հնազանդ գտեալք հաւատարիմք մնասջիք։