Գիրք պատմութեանց

Հեղինակ
ՊՕՂՈՍ ԿԱՂԶՈՒԱՆՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
Ի մեծայարգ տէրութեան մեծաբաղդ զօրավիգ հրամանաց յայտ լիցի. զի ի թուին հազար հարիւր ութսուն եւ եօթն՝ զիլքատէ ամսոյն ութին. վեհապանծ աթոռ՝ եւ բաղդիւ ծայրագոյն օսմանցւոց տէրութիւն, սկիզբն ելման յաստիճան ծայրագոյն ի վեհափառ տէրութիւնս իմ. մինչ վերահաստատեցաւ՝ արարի հարման. զի բոլոր եւ համանգամայն հրաման. զի բոոլր եւ հրամանագիրք առ նախնեօք մեծազօր արքայից, կրկին եւ վերստին նորոգիցի եւ հաստատիցի. ընդ որս եւ հրամայեցաւ ի տէրութենէ նորոգիլ եւ ֆէրմանքն մեծի Պօլսոյս. եւ ենթարկեալ իշխանութեան մերոյ հայոց ազգին. որ յառաջ քան ի ժամանակս արքայից անցելոց զարզուհալն տուեալ են ձեռամբ Պատրիարգին իւրեանց. ի ձեռս որոյ պարգեւեալ հրամանագիր ֆէրմանքն մեծազօր նախնի արքայիցն մեր եւս տեսեալ զկերպ զձեւ բարձրագունեղ հրամանին ի նոյն միտ եւ ի նոյն շաւիղ հրամանագրին. որք անյաղթելի տէրութիւն օսմանցւոց թագաւորքն ընձեռեալ են ազգին հայոց. վասն եկեղեցեաց սուրբ հրամանաւ արքային. եւ ուղիղ կանոնիւ մերոյս օրինի. պատահեալ կիսաշինութեանցն. եւ աւերեալ տեղեացն նորոգութեանցն՝ մի ոք ներհակ երեւեսցի. եւ վասն բաղձանացն կաշառակեր լինելոյ կարգաւորքն փափագին. միանգամ քէշֆ եղեալն՝ կրկին քէշֆ առնել զայնպիսի ներհակօղսն հերքեմք. մի՛ լիցի ձեռնամուխ՝ յետ այսց գրեցելոց յայտնի է այս եւս. զի նախկին մեծայարգ նախնի արքայքն ի ծայրագոյն եւ անսպառելի Տէրութենէ շնորհեալ են՝ զհրաման գթութեան. եւ անվրդով կելոյ՝ ենթարկեալ ազգին հայոց. որք կան բնակեալք Անատօլի եւ Ուրումէլի. զնոյն շնորհ գթութեան եւ մեծք ծաւալել կամեցաք յամենասին ի շնորհամուտ վիճակի գերագահ թագաւորութեանս իմոյ. յորոյ պատճառաւ նորել. եւ կրկնակի հաստատիլ այնք հրամանգիրք. մերոյ բարձր հրամանաւ. իսկ ի տեղիս տեղիս, եւ ի գաւառս ոմանս հակառակորդք երեւեալ. նեղեն եւ վշտացցուցեալ տառապացուցանեն զրայայս մեր խղճալի. եւ զվարդապետս՝ եւ զքահանայս ազգին հայոց՝ բռնութեամբ տուգանեն. եւ աւելի հարկս պահանջեն. յաղագս որոյ հանդարտ եւ անվրդով կելոյ, եւ զգործս իւրեանց ազատօրէն կատարելոյ հրամայեցաւ ի մերոյ Տէրութենէ՝ որոնել եւ յուզել ի մատեանս դիւանին. եւ ի կանոնական գրեանա դատարանին. եւ գտաւ ի փիսկօպօս կանոնին. որ հրամայեցեալ է ի հաստատութեան պահել զրայայն խղճալի. ուստի հրամայեցաք վերստին նոյն կանոնիւ ըստ առաջնոց հրամայեցելոցն հանել զուղիղ կանոն ինչ. եւ սփռել յամենայն կողմանս. զի ի խաղաղութեան մնացեն. եւ զխղճալի րայայն մեր՝ մի՛ բնաւ վշտանկեսցեն. զի այնպիսիքն են հակառակք բարձրագոյն Տէրութեանս։ Եւ մինչ կրկնակի գլուխ բարձին առք անօրէնք եւ զշաւիղս ուղղութեան կորուսին. մեծաւ թախանձանօք հայեցեցին ի բարձրագոյն տէրութենէ մերմէ հայիլ ի հին դիւանագիրս արքունաց. եւ հայեցուցեալ տեսաքգիրս կանոնին. զի Պատրիարգն հայոց Յօհաննէս վարդապետն՝ յառաջագոյն տուեալ է զարզն իւր բարձրագոյն տէրութեան նախնի վեհափառ Արքայից. զի ուր ուրեք քաղաքք, ղասապայք եւ այլ կողմունք. ի վերայ որոց միահեծան իշխանութիւնն մեր հրամայէ. եւ յայնս քաղաքս եւ ի գիւղօրայս ի բնէ յարքունուստ ընձեռեալ տեղիք եկեղեցեաց. որ ի վերայ հայոց ֆէրմանիւ է տրեցեալ. եւ ի բազմաց ամաց հետէ շինութիւն որմոցն եւ առաստաղիցն եթէ աւերեալ եւ քայքայեալ իցէ. եւ պիտոյասցի վերստին շինութեան որմունքն եւ այլ տեղիքն՝ հրամանաւ ֆեթվային մերոյ սրբոյ՝ եւ բարձր հզօր հրամանաւ արքային ըստ գրելութեան արկուց հրամանաց ֆէթվային եւ ֆէրմանին. նախապէս ուր ուրեք եւ իցէ քաղաքի մօլլայն եւ այլք կարդացօղք եւ տաճիկք մեծամեծք. գնացեալ աչօք իւրեանց տեսցեն. եւ քայքայեցեալ աւերեալ տեղացն վերահասու լիցին, երկայնութիւնն եւ լայնութիւննայնր եկեղեցւոյն՝ ըստ բնականի շինութեանն՝՝ ոչ աւելի եւ ոչ պակաս՝ զննիցեն՝ տեսցեն եւ վկայեսցեն. եւ ի գիրս աւանդեսցեն հէօճէթիւ, ապա յետ այնր՝ հրամայեցեալ է զաւերեալ տեղիսն նորոգել. եւ շինել. ոչ աւելի եւ ոչ պակաս. մի լիցին ձեռնամուխ րայայքն, զի մի յետոյ վնասիցին։ Ապա զկնի այնպիսիհէօճէթիւ եւ ֆէրմանիւ շինեցեալ եկեղեցեացն նորոգութեանն կրկին հրամայեցեալ է քէշֆ առնել, վասն երկուց ապտճառաց. նախ՝ զի մի համարձակիցին րայայքն՝ եւ աւելի ինչ շինութիւնս, եւ գաղտագողի տեղիք շինեսցեն յեկեցեցիս իւրեանց։ Երկրորդ՝ զի մի սրիկայք եւ հասարակութիւնք տաճկաց վտանկիցեն զրայայս. թէ նորոգելոյն՝ կրկին քէշֆ լինիլ հարկաւոր էր, եւ ոչ արարին, առ ի ազատ մնալոյ յայսպիսեաց վնասատու անձանց. կրկին եւ ուղիղ քէշֆ լինիլ պարտի։ Այլ եւ յոմանս քաղաքս եւ գիւղս, եւ յայլս նահանգս՝ ոչ գլուխ խոնարհեալ ցուցանելով բարձրագոյն մերոյս հրամանի առ նախանձու, կամ վասն կաշառս առնելոյ. եւ կամ վնասս հասուցանելոյ մաքառին ընդ խղճալի հայոց ազգին. եւ երթեալ առ մօլլայն, առ վօյվօտայն, եւ առ մեծամեծ անձինս բողոք բառնալով՝ դրդեն զնոսա ի բարկութիւն. զի կամ տուգանօք վնաս հասուսցեն, եւ կամ զնորոգեցեալ տեղիսն քայքայեսցեն մեծամեծքն տէրութեան իմոյ. հաւատացեալ նոցին նախանձախնդիր խօսից՝ զզզօրացուցանեն զբարկութիւնս իւրաեանց, եւ լինին վրէժխնդիրք խղճալի րայային։ զի կրկին տուգանք եւ փող առցեն, եւ զծարաւս ագահութեանցն յագեցուցեն, եւ եթէ ոչ տայք զտուգանս ասեն րայային ի բանտ եւ ի տանջանսմատնեմք զձեզ. որովք երկուցեալ վշտացուցանեն զազգն հայոց, եւ նոքա ոչ կարացեալ տանիլ զայնպիսի նեղութիւնն, թողուն զտեղիս եւ զտունս, եւ փախչին անտի, լինելով ցիր եւ ցան, եւ ոմանք եւս ի բանտ արգելեալք եւ խոշտանկեալք ա՜խ վայութեամբ զրաւեն զկեանս իւրեանց։ Նախ ոմանք ղատիք եւ մօլլայք՝ որք նորոգ ունին զիշխանութիւնս, եւ կամին հարստանալ ընչիւք եւ տուգանօք խղճալի րայային. եւ պատճառաւ քէշֆին. նոքա եւս նեղացուցանեն զրայայս. եւ գտեալ այլեւ այլ պատճառս առիթս. մինչեւ զարհուրեցուցանել զնոսա. եւ մահ սպառնալ րայայից. եւ մեծի հզօր հրամանիս իմոյ՝ զներհակն ցուցանեն զգնացս. որ արդարեւ հակառակք են ուղիղ կանոնին սրբոյ. եւ ն ապստամբք ինքնակալ իշխանութեանս մերոյ. որոց վնասակար անձանց՝ բազմիցս հրամայեցաւ զինքեանս ուղղել. եւ արքայական պաժոյն զպարանոցս իւրեանց զերծուցանել. եւ խղճալի ազգին հայոց մի՛ կշտամբել, մի՛ վնասել. զի այն չէօրէն արդար թագաւորութեանս մերոյ։ Իսկ եւ բուն ֆէրմանիս իմոյ օրինակն ի դատարանիս մեծի՝ կնքեալ եւ գրեցուցեալ ըստ ուղիղ կանոնի հրամանի իմոյ. այսր եւ անդր՝ քաղաքս եւ գիւղս. եւ յայլ տեղիս սփռեալ առաքել հրամայեցաք. որոց միջի բնակիչք եւ չարագոյն անձինք բարբանջեն՝ թէ այս չէ ֆէրման արքայի՝ այլ օրինակն է. եւ կամ գաղտագողի առեցեալ ֆէրմանք են. եւ կամ ֆէրմանի տարւոյ թուականն անցեալ է այսքան ժամանկք. եւ դուք այժմ ո՞րպէս նորոգել իշխէք՝ եւ ոմանք եւս պատճառեն այս ինչ, թէ այս ֆէրմանի մէջն յիշատակեալ անուանքն՝ են միայն Ստամպօլ Ղալաթիայ, եւ Անատօլու՝ եւ Ուրումէլի քաղաքաց՝ յատկապէս զանուանսն չէ յիշեցեալ. վասնորոյ՝ եւ ոչ է ընդունելի. այսր աղագաւ արզ առնել պիտոյ է վասն ձեր. եւ բողոք բառնալ ի դուռն Արքային մեծի. եւ այսու առթիւ ծծեն եւ նեղեն զրայայս իմ. ոչ այլ ինչ՝ եթէ ոչ վասն չար կաշառակերութեան եւ ագահութեան իւրեանց։ Եւ ինքնակալ տէրութիւնս մեր տեսեալ եւ ողորմութիւնս շնորհեալ՝ տուաք զֆէրմանն ազգին հայոց՝ մնալ ապահովս՝ եւ խաղաղութեամբ կեալ. եւ զոր ինչ գրեալն է եւ կնքեալ. մեծի դատարանի իմոյ նշանաւն, նոյն իսկականն պարտիք իմանալ. եւ գլուխ խոնարհեցուցանել բարձր հրամանիս մերոյ։ Եւ այս ոչ միայն ի ներկայ թագաւորութեանս իմոյ եղեւ. եւ կամ նոր ինչ հրաման հաստատեցի. այլ զոր օրինակ գերապատիւ ի Տէր Աստուած գնացեալ հայրն իմ վեհափառ սուլթան Ահմէտն՝ ի յելն ծայրագոյն աստիճանի իւրոյ թագաւորութեանն շնորհեալ էր զայս ողորմութիւնս ի նորոգել զեկեղեցիսն հայոց. որպէս տեսաք ի բուն դիւանի մատեանս մեր. որ հաստատութեամբ գրեցեալ էր այսպէս. թէ ազգն հայոց մէկ բեռն եւ քառասուն հազար ստակն՝ այմ յամէ յանձնեն զմուքաթայն յարքունիս, որ ի ժամանակի յայնմիկ՝ Պատրիարգն հայոց Յօհաննէս Վարդապետն եղեալ. եւ ի ձեռս որոյ պարգեւեալ էր զկերպ ֆէրմանիս մերոյ. որ իբր նորոգել զեկեղեցիս. եւ զքայքայեալ տեղիսն շինել հրամայեցեալ էր. եւ ներհակիլ ումեք չէր եղեալ հրաման. եւ բացարձակ կատարել կանոն իւրեանց. եւ ծէսք եւ կանոնք եկեղեցականացն լինիլ ընդ առաջնոց կանոնի։ Զայս բարձրագոյն հրամանս՝ տեսեալ մեր ի գիրսն հրամանս՝ տեսեալ մեր ի գիրսն արքունականաց. զի նախնի բարձրապատիւ Տէրութեանն Օսմանցոց. միշտ հոգալով զխղճալի ազգն հայոց, թէ վասն աւերեալ եւ քայքայեալ տեղեացն նոցին եկեղեցւոյ. եւ թէ ազատօրէն եւ բացարձակ կատարելոյ զօրէնս իւրեանց. և թէ այլ ինչ գթութեան օրինակք եւ ցոյցք տուեալք են րայայից ի նոյն շաւիղ հարկ է եւ ինքնակալ տէրութեանս իմոյ հետեւիլ. եւ կանոնացն նոցին. եւ ինձ հաճոյ լինիլ։
       Որ ի թուականութեան մերոյ. ՌԽ եւ Ե ամին. րէպիլ էվվէլ ԺԳ ին։ տրեցեալ է այս հրամանս. ի մեծ տէրութենէ օսմանցւոց. որպէս եւ կրկին հրամայեցեալ արքայն. եւ Հօր եղբայրս իմ Սուլթան Օսմանն. եւ նա եւս ի սոյն եւ ի նոյն միտ եւ հրաման արձանագրեալ է ի յարքունական մատենին. որ վասն ազգին հայոց՝ եկեղեցեաց շինութեան քայքայեցեալ տեղեացն։ Նաեւ հրամանս այս եւ կերպ գթութեանց, կալու եւ ի ձեռն եբեր հանգուցեալ մեծապատիւ եղբայրն իմ Սուլթան Մուստաֆայն. որ զայնպիսի հրամանսն կրկին վայելչացուցեալ նարոգ հրամանագիրս եհան. որոյ ժամանակի էր Պատրիարգն հայոց Յակօբ Վարդապետն. եւ նորին աղերսական արզիւն զնոյն ֆէրմանսն նորոգեցեալ հաստատեցաւ. եւ եղեալ է այս ի թուին մերոյ՝ հազար հարիւր եօթանասուն եւ մէկին. րէպիլ ախըր ամսոյն ԺԸ ին. վասնորոյ. ըստ կարգի ինքանակալութեան, եւ յաջորդ Տէրութեան. մինչ ժամանեաց վեհափառ եւ ծայրագոյն ինքնակալ տէրութիւնն. եւ նստայ ի յաթոռ Տէրութեան. եւ կալայ հզօր զօրութեամբ զիշխանութիւնս հայրենական. հարկ վարկայ եւ պատշաճ երեւեցուցի Տէրութեանս իմոյ. զի եւ ես ի արի ճանապարհ մեծազօր նախնի արքայից հետեւիցիմ. եւ նորոգեցի եւ հաստատեցի ըստ առաջնոց կերպից. որ ահա այժմ ի ներկայութեան ինքնակալութեանս մեծի Տէրութեանս իմոյ՝ է Պատրիարգն հայոց Զաքարիս վարդապետն. եւ որոյ կնքեալ մատանեաւն եւ արզիւն՝ յոնկն մերձեցուցի. եւ լուայ աղաչանացն. զի ի մատենի գանձարանքս իմոյ ամիրայիս փիսկոպօս ժողովածու նշանաւոր գրութեանցն վեր առեալ. որպէս եւ վայելն է ինքնակալ Տէրութեանս իմոյ զողորմութիւնս շնորհել. եւ ըստ հրամանի առաջնոց մեծի արքայից. հրամայեմ եւ մեծազօր արքայս. զի զհրամայեցեալ պատուէրն եւ յատկապէս եկեղեցեաց աւերելոց. եւ քայքայելոց զշինութիւնս մի՛ արգելուլ. եւ զարքայական մեծասաստ հրամանս իմ կատարել. եւ սրբոյ դրօշակի թագաւորութեանս ծառայօրէն հնազանդիլ։
      
       Եւ իբր եւ ժամանեալ եղեն նամակք հրամանացն ի ձեռն ազգասէր Պատրիարքի մերոյ, յայնժամ սակաւ արկանել ի գործ. քանզի հրաման թագաւորի էր։ Եւ ի յասմ միջոցի՝ հեստեալքնՔէօթահեայու՝ իբրեւ զգազան կատաղեցեալք սկսան խածատել զանմեղսն յուղղափառաց տեղոյն այնորիկ. եւ որպէս ցեցք՝ յորոց գոյանան ուտել զնոսա. այնքան՝ մինչ զի առին զմին յեկեղեցեաց նոցա. սուրբ Սարգսի անուն, հանդերձ ուսումնարանաւն. եւ ըստ կամաց իւրեանց՝ այնուհետեւ սկսան կատարել զպաշտամունքս օտարս ի հայրենի սահմանեալ կարգաց. եւ ոչ ածին զմտաւ զաառծն իմաստնոյն. թէ Որ քակէ զցանկ հայրենի՝ հարցէ զնա օձ անապատի, այն է սատանայ. եւ թէ՝ մի՛փոխեր զսահմանս յաւիտենեկենս՝ զոր եդին հարքն քո. եւ զառաքելոյն Պօղոսի թէ. զի եթէ մեք՝ եւ հրեշտակ երկնից աւետարանեսցէ ձեզ աւելի, քան զոր առիքն՝ նզովեալ եղիցի. վասն այնորիկ յանդիմանեալք ի Տեառնէ եղեն ընկճեալք եւ զամօթի հարեալք առաջի ամենայն ազգաց եւ ազանց. եւ ժառանգաւորք անիծիցն ըստ վերոյ վճռոյ սրբազան առաքելոյն։ Բայց գթածագոյն հայրն հասարակաց՝ հայեցեալ ի մոլորութեան նոցա. վասն որոյ՝ եւ կրէին զվնասիւ։ Գթացաւ ի նոսա եւ սակաւ խրատականաւն վարիլ բանիւ. ուստի՝ գրեաց առ նոսա բանս յորդորականս. զի թերեւս գայցեն յուղղութիւն։ եւ դարձցին ի թիւր ճանապարհէն՝ յոր մոլորեցանն։ բայց նոքա առաւել եւս յամառեալ ի կամս իւրեանց՝ ոչ եղեն ունկնդիր բանիցնգթածագոյն հօրն իւրեանց։ Ապա հան հրաման յարքունի դրանէն աքսորման երկուց անձանց՝ որք երեւելիքն էին ի նոսա. եւ առաքեաց զայն հրաման ի ձեռն առաջնորդի նոցա Յարութիւն խոհեմամիտ վարդապետի կեսարացւոյ՝ զի զայնոսիկ երկուս անձինս ըստ հրամանին առաքեսցէ յաքսոր. որոց միոյ անուն էր Տէր Գալըստի որդի Եսայի ամիրա. եւ միւսոյն՝ Դաւթի որդի Սարգիս՝ որպէս զի տեսանելով զնոսա գուցէ եւ այլքն զգաստասցին. ըստ խրատուն թէ՝ Սաստեա միոյն՝ եւ այլքն երկիցեն. յետ այնորիկ՝ օգնականութեամբն Աստուծոյ. էհան ի ձեռաց նոցա զայն առեալ եկեղեցին. հանդերձ Ուսումնարանաւ, եւ առ ի բերանոյ նոցա գիր Նէզերի. այսինքն, եթէ ոչ դառնամք ի մոլար ճանապարհէս յայսմանէ. եւ թէ ոչ հնազանդիմ հրամանաց Պատրիարգին մերոյ, եղիցին ինչքն մեր յարքունիս, եւ անձինք մեր յաքսոր՝ եւ ի ծառայութիւն թիոյ, եւ ահա այնպէս եւ ըստ այսմ օրինակի՝ շնորհիւ Տեառն՝ ա՛ծ յուղղութիւն զմոլորեալսն այնմ քաղաքի. Ազգասէր Պատրիարքն մեր այս. քանզի ըստ որում դէտ էր կարգեալ եւ վերատեսուչ հոգւոց նոցա, պարտ էր նմա զգուշացուրանել զնոսա, զի մի՛ եւ զարիւն նոցա ի ձեռաց իւրոց պահանջեսցէ Աստուած. վասն որոյ՝ աշխատութիւն յանձին կալեալ ջանացաւ դարձուցանել զնոսա ի մոլար ճանապարհաց իւրեանց. եւ փրկել զհոգիս նոցա ի հոգեւոր մահուանէ։
       Եւ այս բաւ լիցի յաղագս եղելոցն ի քաղաքին այնորիկ։
      
       Բայց այժմ դարձցու՛ք պատմել կարճ ի կարճոյ զանցիցին Կոստանդնուպօլսոյ, որ եղեն ի ժամանակս նոյն Սրբազան Պատրիարքին Զաքարիայի։ Քանզի ի ՌՄԻԶ թուին Հայոց՝ եղեւ մահ սաստիկ քաղաքիս յայսմիկ, մինչեւ մեռանել յաւուրն հազարաց երկուց յամենայն ազգաց, եւ տեւեաց յամ մի ողջոյն. յորում ժամանակի մեռան եւ բազումք ի հեստելոցն՝ եւ մնացին անթաղ յութն աւուրս, եւ այլ աւելի կամ պակաս, մինչ զի՝ դի նոցա եղեն նեխեալք. եւ գարշահոտութիւնք սփռեցան յարտաքս. յորմէ զզուեալ մերձակայիցն՝ այլ ոչ կարացին տանիլ եւ տոկալ. վասն որոյ՝ եկեալ յազգէն տաճկաց աղաչէին զնա, զի հրաման տացէ թաղման նոցա. եւ նա եհ ընկենուլ զոմանս ի ծովն. եւ զոմանս հրամայեաց թաղել առանց կատարման կարգի. եւ քահանայի պատուէր տուեալ մի բազմութեամբ գնալ առաջի անկենդան դիոյն. այլ մի միայն. եւ այն եւս՝ չունի հրաման ասել հայր մեր մի՝ այլ այնպէս տանիլ եւ ի թաղումն իշոյ թաղել զնա. եւ եթէ ոչ արգելուին պահապանք դրանն՝ ասէր, ելանել ընդ դուռն. այնմ եւս ոչ տայի թոյլ գնալ ընդ նմա։
       Եւ զի՝ ոչ այլ ինչ էր առնել զայս՝ սրբազանհօրն մերոյ. եթէ ոչ սակս դառնալոյ նոցա ի թիւր ճանապարհէ իւրեանց. եւ յաստուածուրացութենէ. վասն որոյ՝ իբրեւ տեսին թէ՝ այլ ոչ գոյ հնար ազատութեան, բազումք եկեալ մեղայ ասացին ըստ սաղմոսին թէ վասն մեղաց իւրեանց խոնարհ եղեն յոյժ. եւ տեւեաց ժամանակ ինչ այնպէս եւ ապա դարձան անդրէն յառաջին չարութիւնն իւրեանց. որպէս շուն ընդ փսխած իւր. եւ իբրեւ խոզ լուացեալ՝ ընդ տիղմն թաւալեալ. յորոց մինն էր երեւելին՝ Նալպանտ օղլի չիք Ստեփան ասացեալն. որոյ՝ ի ժամ հրկիզութեան՝ գնաւ ի տանն կարգազուրկ մի. զոր ըմբռնեալ ի փախստեանն՝ բերին առ Հայր մեր. որում հարցեալ Տեառն մերոյ ասէ. Ո՛վ չար դու՝ ընդէ՞ր զայդպիսի թիւրութիւնն ուսուցանես դու եւ համախոհք քո. դուք ոչ մտանէք՝ եւ որոց մտանենն՝ չտայք թոյլ զի մտանիցեն. քանզի են ճանապարհք հիւրք՝ որք յաչս մարդկան թուին թէ ուղիղք իցեն, բայց կատարած նոցա հայի յատակս դժխոց։ Արդ՝ եթէ ճշմարտութեան ես քարոզիչ՝ բարբառեա՛, զի եւ մեք լուիցուք եթէ բարւոք է հետեւեսցուք ուղղութեան բանիցդ. իսկ նա եղեւ պապանձեալ. եւ ո՛չ կարաց տալ պատասխանի բան մի. յայնժամ շարժեալ ի բարկութիւն Տեառն մերոյ, ասէ. ո՞վ կորուսիչ հոգւոց, ընդէ՞ր ոչ խօսիս. եւ ոչ տաս պատասխանի եթէ ոքյդ է ճշմարտութիւն. խօսեաց. ընդ է՞ր կարկիս այժմ առաջի մեր. ուրեմն դու այն ես՝ որ միշտ մտանես տանէ ի տուն եւ ասես զքեզ գոլ քարոզիչ ճշմարտութեան, բայց եթէ ճշմարտութեան, բայց եթէ ճշմարտութեան ես քարոզիչ՝ ընդէ՞ր գողութեամբ եւ ոչ յայտնապէս քարոզես. ապա չէ՛ ընթերցեալ քո զայն բան Տեառն՝ թէ որ այլ ընդ այլ ելանէ՝ նա գող է եւ աւազակ. զի որ զճշմարտութիւն ուսուցանէ, ոչ երկնչի յատեան ճշմարտախօսից ելանել, եւ համարձակ վկայել. ըստ սրբոց առաքելոց, եւ ըստ հետեւողաց նոցա. ուրեմն դու գող ես եւ նենգաւոր. վախճան գողոցն եւ աւազակաց զմտաւ ած, թէ ու՞ր հայի, եւ այնու մխիթարեա՛ զմեզ. եւ զհետեւօղս բանից քոց. զի յորժամ կոյր կուրի առաջնորդի՝ առանց երկբայութեան երկոքեան ի խորխորատ անկանին։ Եւ արդ՝ ճշմարտեցաւ առ այս բան սրբազան առաքելոյն թէ՝ եկեսցեն ժամանակք զի՝ ողջամտութեան վարդապետութեանն ոչ անսայցեն, այլ ըստ իւրաքանչիւր ցանկութեանց կուտեսցեն իւրեանց վարդապետս ըստ մարտնչելոյ լսելեաց իւրեանց։ եւ ի ճշմարտութենէ անտի դարձուցանիցեն զլսելիս իւրեանց՝ եւ յառասպելս կործանեսցին։ Եւ թէ՝ որք զկերպարանս Աստուածպաշտութեան ունել կամիցին՝ եւ ի զօրութենէ նոցա ուրացեալք իցեն՝ եւ խորշիջիք ի նոցանէ. քանզի ի նոցանէ են՝ որք մտանեն տանէ ի տուն, եւ գերեն զկանայս շեղջակուտեալս մեղօք. եւ վարեալս ի պէսպէս ցանկութիւնս. որք յամենայն ժամ ուսանին՝ եւ երբէք ի գիտութիւն ճշմարտութեան ոչ հասանին. այնլ որպէս յանէսն եւ յամրէսն հակառակ կացին Մովսէսի. նոյնպէս եւ սոքա հակառակ ակն ճշմարտութեանն. մարդք ապականեալք մտօք, անպիտանք ի հաւատս. եւ ըստ առաքելոյն Պետրոսի՝ թէ լինէին եւ սուտ մարգարէք ի ժողովրդեանն. որպէս եւ այժմ եղիցին ի ձեզ սուտ վարդապետք. որք սպրդեալք մուծանեն հերձուածս կորստեան. եւ զորս Տէրն գնեաց զնոսա՝ ուրախացեալք ածեն ի վերայ անձանց զերագահասն կորուստ. եւ բազումք անկեալք երթիցեն զհետ նոցա անառակութեանցն. վասնորոյ ճշմարտութեանն ճանապարհ հայհոյիցի. եւ ագահութեամբ մտացածին բանիւք առնիցեն զձեզ վտարանդի. որոց դատաստանն ի բնէ ոչ դատարկանայ. եւ կորուստ նոցա ոչ նիրհեսցէ։ Ուրեմն՝ ո՞վ կորստեան որդի, միթե բնակի՞ հուր ընդ փայտի. եւ ոչ այրեսցէ զնա. եւ կամ բամպակ ընդ հրոյ, եւ ոչ ծախիցի ի նմանէ՞. ըստ իմաստնոյն բանի, թէ ծրարիցէ ոք զհուր ի գոգն. եւ զհանդերձն ոչ այրիցէ. կամ գնայցէ՝ ոք ի վերայ կայծականց հրոյ, եւ զոստ իւր ոչ խարշեսցէ. եւ այլք այսպիսի բանք բազումք եղեն ասացեալք ի հանդիմանութիւն չարին այնմիկ, եւ զկնի բանիցն՝ ետ առնելզնա գանալից, սակս ընդ դէմ ճշմարտութեան, եւ սուրբ հաւատոյս մերոյ հակառակ ընթանալոյն. եւ յետ այնորիկ՝ առաքեաց զնա ի ԹԻ յարքունի նաւուցն սպասահարկութիւն. զի անդ ապաշխարեսցէ վասն կորուսանելոյ զհոգիս բազմաց ընդ որոց եւ զիւրն, եւ ապա ելցէ։
       Իսկ վերոհիշատակեալ Նալպանտ օղլի՝ արբանեակն սատանայի՝ էր ի նմին ժամանակի պազիրկեան պաշի Դէրէնտէլլի եպարքոսին. որոյ զրոյց իմն էր առաքեալ առ հոգեւոր հայրն մեր ի ձեռն Արապկեցի Նազարէթ աղայի Մուրտկերաց, թէ՝ երթ գնա՛ եւ պատմեա՛ա Պատրիարքին՝ զի Նալպանտ օղլու ծառայ քո՝ այնպէս ասէ. եթէ զանց առնելով զանց արասցէ զայս բան. եւ գործ . զիւր զայն փոքրիկ նստեալ սենեակն ակամբք պատուականօք եւ մարգարտովք լնում. եւ ինքեան շնորհեմ. ապա թէ ոչ՝ նմա եւ քեզ միանգամայն հասանէ վնասն. եւ թէ ո՞յր աղագաւ էր ասացեալ զայս բան Նազարէթ աղային. ոչ այլ ինչ՝ եթէ ոչ՝ վասն սիրելոյն զնա վեհին մերոյ. որպէս զի գնացեալ պատմեցսէ նմա. եւ նա երկուցեալ ի բանիցն նորա՝ յետս կացցէ ի նեղելոյ զնոսա։ Ուստի Նազարէթ աղային երկուցեալ ի բանից որդւոյն սատանայի. այն է Նալպանտ օղլուն՝ որ յուսուցեալ էր ի Դէրէնտիլ մէհմէտ փաշայն, եկն եւ պատմեաց հօր մերոյ զոր լուեալ էր ի նմանէ. իսկ Սրբազան Հայրն մեր՝ ետ նմա պատասխանի ըստ օրինի զբանս զայս։
       Երթ եւ ասա՛ որդւոյն պղծոյ, արծաթ նորա եւ ոսկի՝ եղիցի ընդ նմա ի կորուստ. եւ ո՞վ է նա որ երկնչիմ ես ի նմանէ. բայց երկնչիմ այո յայնմանէ որ յետ սպանանելոյ զմարմին ունի եւ իշխանութիւն արկանել գեհեան. զի ողորմութեամբ եւ կարողութեամբն Աստուծոյ, նա է ընդ իշխանութեամբ իմով. եւ ոչ եթէ ես նորայն. եւ եթէ կամիցիմ առաքել զնա յաքսոր եւ ի թ ի, կարօղ եմ. բայց սակայն՝ դարձման եւ զղջման նորա սպասեմ. զի մի լիցի հոգի նորա ի կորուստ. այլ աղաչեմ երթ դու անհոգ լե՛ր՝ եւ մի՛ երկնչիր ի նմանէ. ահա Աստուծով փճանալոց է նա սակս անբարտաւանութեանն, զոր ամբարտաւանեցաւ ընդ դէմ մեր. եւ ոչ անկաւ բան նորա յերկիր. այսինքն սրբազան Հօրն մերոյ. այլ եղեւ Տէրամբ՝ որպէս եւ ասացն. բայց որդին կորստեան՝ Նալպանտ օղլու Ստեփան անիծեալն, իբրեւ ետես թէ՝ մեծաբանութեամբ իւրով ոչ եղեւ փրկութիւն՝ յայնժամ երթայ առանձինն մտանէ առ եպարքոսն Դէրէնտէցի. եւ անկեալ յոտս նորա խնդրէ ի նմանէ սաստեալ Պատրիարքին հայոց, զի զանց արասցէ զբռնադատումն ինքեանց. իսկ նա կոչեալ զմի ի ծառայիցն իւրոց՝ առաքէ առ ծնօղն մեր ազգասէր. թէ պարտիս զանց առնել զբանս զայս. եւ չբռնադատել զնսա. այս է զկաթօլիկսն. իսկ հայրն մեր պատասխանի տուեալ ասէ. ոչ կարեմ առնել զանց. քանզի հրաման թագաւորի սաստիկ է ի վերայ իմ. երկնչիմ, գուցէ պարտաւոր երեւեալ առաջի նորա մեծաէս պատժիցիմ ի նմանէ։ Իբրեւ լուաւ զայսպիսի պատասխանի՝ ի խոր խոցեցաւ. եւ զբազում չարիս՝ վասն հօր մերոյ՝ եդ ի մտի արդեամբ ի գլուխ տանիլ։ Բայց որ քննօղն է սրտից եւ երիկամաց՝ ցրուեալ կորոյս՝ եւ նանրացոյց զխորհուրդովս նորա. ըստ այնմ թէ՝ Տէր ցրուէ զխորհուրդս Աքիտոբէլայ։ Ուստի՝ լի սպառնալեօք գնայ առ թագաւորն սուլթան Համիտ, եւ ասէ ցնա, ո՞վ տէր իմ տիրօղ ընդհանուր. կամ զհայոց Պատրիարքն փոխել պիտիս եւ կամ զիս. եւ նորա պատասխանեալ ասէ. ո՛չ զքեզ փոխեցից եւ ոչ զնա. ե՛րթ դու զքո վեզիրութիւնն արա. եւ նա զիւր Պատրիարքութիւնն աարսցէ. քանզի իմացեալ էր Թագաւորն թէ՝ ոխս թափել կամի ի վերայ Պատրիարքին Հայոց. վասն այնորիկ՝ զփոփոխումն նորա ժըտէ յինքենէ։ Բայց ոչ ծանեաւ՝ թէ որ փորէ խորխորատ ընկերին, ինքն անկանի ի նա. վասն որոյ զկնի սուղ ժամանակի անցելոյ՝ փոխեցաւ, նա ինքն եպերքոսն տէրէնտէցի. յոյսն եւ ապաւէնն Նալպանտ օղլի Ստեփանին. զի որով պանծայրն՝ անկաւ ընդ նմին եւ ինքն. ըստ այնմ թէ անկաւ Բէլ եւ կործանեցաւ Դագօն. զի մեծամեծս բարբառեցաւ եւ ոչ Աստուծով։ Վասն որոյ՝ կործանեցաւ անկանգնելի։ Եւ ոչ յիշեաց զբան Աննայի մօրն Սամուէլի. որ ասէ. թէ մի՛ պարծիք՝ եւ մի՛ խօսիք զամբարտաւանս. եւ մի՛ ելցէ ընդ բերանս ձեր բան հպարտ մեծաբանութեան։ Քանզի տէր ամբարտաւանից հակառակ կայ՝ տայ շնորհս խոնարհաց։ Եւ յետ նորա, այն է Նալպանտ օղլուն՝ յարեաւ Փէթրօ Զաքարիա ասացեալն. որ էր մի յերեւելին ի նոցանէ եւ էր թէրճիւման դեսպանացն ֆռանկաց. եւ հարըստութեամբ պերճացեալ. եւ սա սակաւ քան զնա եկաց հակառակ ճշմարտութեան Հայաստանեայց սուրբ Եկեղեցւոյ. այլ ի յոչ հնազանդիլն գլխոյն ազգին իւր. հրաման եղեւ ի Տէրութենէն ելանել գնալ նմա ի նեղուցն Ըսպիտակ ծովուն. այն է ի Սէրթիլ պահար. սակս անդ լինելոյ Թէրճիմանութեան գործոյ որա ըստ արքունի հրամանին. ուստի ըմբռնեալ նորա յանհընարին վարանս՝ ըսկսաւ անկանիլ աստ եւ անդ առ ի զերծանիլ յայնմ ստիպմանէ, բայց ոչ կարաց. մանաւանդ զի ընդ դէմ երեւեցաւ թագաւորական հրամաննին. զի կամեցաւ գնալ. վասն ոորյ՝ մատնեաց Աստուած զնա յանհնազանդութեանն պատիժ. զի որպէս ընդդէմ զինեցաւ հոգեւոր իշխանութեանն՝ այնպէս եւ մարմնաւորին կամէր զինիլ. բայց անարգեցաւ եւ ի վայր կործանեացւ, զի ոչ լուաւ զխրատ սրբազան առաքելոյն թէ՝ որ հակառակ կայ իշխանութեան՝ Աստուծոյ հրամանին հակառակ կայ։ եւ թէ՝ Ունկնդի՛ր լերունք առաջնորդաց ձերոց. եւ հպատակ կացէք նոցա. զի նոքա տքնին վասն հոգւոց ձերոց. վասն որոյ՝ յակամայ կամօք յանձն էառ գնալ յաքսոր ի նոյն բերթ. եւ այնպէս բարձաւ եւ հեռացաւ չարն ի միջոյ. եւ քանզի՝ թէպէտ հարաւ ընդ վէմն ճշմարտութեան՝ սակայն խորտակեցաւ ըստ բանին Տէրունի թէ՝ Եթէ ոք հարցի ասէ ընդ վիմիս այսորիկ՝ փշրեսցի. եւ յոյր վերայ անկցի՝ հոսեսցէ զնա. բայց զկնիաքսորման անիծելոյն այնորիկ՝ Փէթրօ Զաքարիային իբրեւ էանց ժամանակ ինչ՝ յետոյ եպարքոսն՝ զՏէրէնտէցի Մէհմէտ փաշայն խնդրեաց ի վեհէն մերմէ զիթլախն՝ որդւոյն սատանայի. քանզի ասէր՝ յօժար է ասել զմեղայն, եւ հնազանդիլ քեզ. եւ ըստ օրինացն Հայոց գնալ ունի ի մտի. եւ հեռի կալ այսուհետեւ ի թիւր ճանապարհէն յոր գնայր մինչեւ ցայժմ. եւ եթէ ոչ կացցէ ի սոյն պայմանի՝ յայնժամ վերստին անդարձ առաքեա զնա ի թի կամյաքսոր. զայս խնդիր ի ձեռն Ակնցի Պետրոս ամիրայի որ բերեալ զայս բան եպարքոսին առաքէ առ վեհն մեր. աղաչէր եւ ինքն լսել բանի նորա եւ դրձուցանել զՓէթրօ Զաքարիայն ի յաքսորանացն. վասն որոյ՝ այսոցիկ երկուց մեծյարգոյ եւ պատուական արանց զիջանելով խնդրուածոց, ելոյծ զնա ի կապանացն աքսորման դառնալ անդրէն տեղի իւր. բայց զկնի ազատմանն՝ թէպէտ եկեալ մեղայ ասաց՝ ասացսաակյն ոչ է՛ հաւատալի ըստ գրոյն թէ՝ Եթէ փոխիցէ ինծ զխայթոց իւր. եւ եթովպացւոյ՝ զթխութիւն իւր. նոյնպէս առն ամբարըշտի զբարս իւր փոխել՝ հնար է. այլ այնքան միայն՝ զի ի յերկեղ կայցեն. եւ մի՛ ձեռն ձգել իշխեսցեն ի մերայինս, եւ մոլորեցուսցեն ի թիւր ճանապարհս իւրեանց. եւ ահա այս էր միտք Տեառն մերոյ սրբազանի. դասն որոյ ջանայր եւ աշխատէր հանապազ. ոչ զի ի նոցանէ բերցէ ի փարախ իւր. որ էր անհընար. այլ զիւրսն միայն պահել մարթասցի անխոտոր ի յուղիղն Պողոտայէ։ Արդ՝ յետ այսմ այնպէս լինելոյ, փոխեաց արքայ զՏէրէնտէլի Մէհմէտ փաշայն. եւ կացոյց ի տեղի նորա Եւմիա Մէհմէտ փաշայն. որ ի սուղ անցանելոյ ժամանակի՝ զնա եւս փոխեաց. եւ ի տեղի նորա կացոյց զզինակիրն իւր զՄէհմէտ փաշայն՝ Ղարա վէզիր կոչեցեալն. որ եղեւ յոյժ կաշառակուր. եւ ոչ ետ թոյլ նեղել զհերձուածօղսն. այլ ասէր պարտ է համբերել. զի այժմ ոչ է ժամանակ առնելոյ նոցա ինչ չար. վասն որոյ՝ համբերեաց հայրս մեր երկայնամտեալ մինչեւ ժամանակ մի յանձն առնելով Աստուծոյ զոր ինչ ինքն առնելոց էր ըստ այնմ թէ՝ համբերելով համբերի Տեառն՝ եւ նայեցաւ առնիս, եւ լուաւ աղօթից իմոց. ուստի ողորմեցաւ Տէր, եւ կարճեաց զկեանս նորա, եւ եբարձ ի միջոյ. զայնպիսի կաշառակուր իշխանն, որոյ յետ մահուանն, ել հինգ հարիւր քսակի մուրհակ՝ զոր առեալ էր ի հեստելոցն ախտարմայից. որոյ երեք հարիւրն հատուցեալ էին. եւ երկու հարիւր դեռ պիտի հատուցանէին. զոր յետ մահու եպարքոսին՝ առին ի գանձ արքունի։ Արդ՝ ի ժամանակս սորա եղեալ զիրաացն, սակաւ մի երկարագոյնս ունիմ ճառել. քանզի՝ որովհետեւ թոյլ տուեալ եղեւ նոցա ի կամս, յաղագս արգել լինելոյ սորա՝որպէս ի վերն ասացաւ. սկսան յանդգնիլ եւ չարանալ ի Գաղատիայ եղեալ հերձեալքն՝ մինչեւ առին զչորեսին եկեղեցիսն ի մերոյս ուղղափառաց, եւ ըստ ախորժակաց իւրեանց կատարել զկարգ եւ զպաշտօն ժպրհեցան. եւ զնախնի սահմադրութիւնս հայրեանեացն մերոց խափանեցին։ Իսկ արդ՝ իբրեւ ետես քաջ տեսուչ հայրն մեր, թէ անդր քան զչափն՝ եղեն յանդգնեալք. այլ ոչ կարաց ժուժալ. ուստի՝ վաղվաղակի արար ժողով մեծ քան զառաջինն ի սուրբ Աստուածածին եկեղեցին. արհիապսակ եպիսկոպօսք. վսեմախոհ իշխանօք. եւ շնորհապերճ քահանայիւք. եւ բազմախումբ ժողովրդովք. զի ըստ սաղմոսին ասէր. նախանձ տան քո եկեր զիս եւ նախատինք նախատչաց քոց անկան ի վերայ իմ. վասն որոյ՝ զկնի աւարտման սիւնհոդոսին՝ ետ գիր ծանուցման սուլթանհամիտ արքային. սակս յետ դարձուցանելոյ զչորեսին եկեղեցիսն, որ ի Գաղատիայ. եւ թագաւորն ետ հրաման մի յատկապէս յաղագս դարձման եկեղեցեացն՝ առ մերայինս, որ ունէր օրինակ զայս։