Իսլամը հայ մատենագրութեան մէջ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

(Էջ 35-43։)
       ԻԵ. Վասն առասպելաց անաւրէն Մահմէդի եւ նորին ստութեան զոր խայտառակէ նորին աշակերտն։
       Իբրեւ եհաս մեզ պատմել զանաւրէնն Մահմետայ դիցուք զկնի զմոլորութեան նորա զյաճախութիւնն, զի իսպառ ատեսցես եւ փախիցես ի նորին անուանէ, ո՛վ դու քրիստոսասէր անձն։ Զոր մինչեւ ցայսաւր դեռ եւս անգիտութեամբ երթալ ի հեճն եւ ի Մաքայ, մատուցանեն նուէրս դիւաց, եւ կատարեն անմտաբար զխորհուրդ առաջին կռամոլ դիւապաշտութեանն, ոչ գիտելով զինչ գործենն։ Զոր աստի կարես գիտել զգործս նոցա, զոր նոքայն անգիտաբար համարին աստուածապաշտութիւն զդիւապաշտութիւնն։
       Եւ եղեւ, ասէ, ի ժամանակին յանմիկ այր մի, անուն Մահմէտ, յազգէն որ կոչի Կուրէշ, յորդոց Կեդարայ, յերկոտասան ցեղիս Իսմայէլի։ Որոյ եկեալ ի սուրբ լեառն Սինէական, աշակերտեցաւ միայնակեցի ումեմն, որ գիտէր լեզու Իսմայէլացի եւ պարսիկ, անուն Բխիրայ. որոյ առեալ զնա՝ կամելով ճշմարտութեամբ ամենայնի ի վերայ հասուցանել, սկիզբն արարեալ ի լինելութենէ արարածոց, ոճ եդեալ ընթեռնոյր նմա զԳիրս Ծննդոց եւ զայլսն ամենայն կարգաւ, եւ զՆոր Կտակարանս եւ զգիրսն զոր Յիսուսի մանկութեանն կոչեն
       Եւ մինչդեռ ականջալուր միայն էին նմա գիրք աստուածաշունչ եւ ոչ հասու լեալ ստուգապէս, հասել նմա պատճառ՝ գնալ ի ներքսագոյն անապատն, եւ այնուհետեւ ոչ եւս դառանալ առ վարդապետն իւր։ Եւ ոչ միտք նորա սիրեցին զՔրիստոնէութիւն։ այլ խորհւորդ նորա յուղէին գիտել թէ զի՞նչ է Հրէութիւն։ Եւ պատահեալ նմա հրէի զկարգ եւ զհաւատ նոցին, անգոսնեաց եւ զայն եւս։ ԵՒ սկսաւ մտացածին յինքենէ ասել հաւատ նոր, ճշմարտութեան հակառակ եւ ստութիւն. եւ խոտեալ զամնայն պաշտամու նս նման Նեռինն, եւ զիւրն միայն աւրինագրէր։ Երթեալ ի գեղն Մաքա, որ անդր է քան զԵփծրեփ Մադինայ, որ է նոցայ քաղաք, քարոզեաց ըստ կամաց եւ ըստ ախորժակաց, ասելով զտուն տոհմարանին, յսինքն պաշտման աւձից. տուն Աստուծոյ եւ տուն Աբրահամու, եւ անուանեաց Ալ Քաաբա։ Եւ ասաց թէ Իսմայէլ արա կին տեսանել զնա Աբրահամու, ասէ ցՍառայ. «Արձակեա՛ զիս. զի երթեալ տեսից զորդին իմ»։ Իսկ Սառայի երկուցեալ, թէ գուցէ մերձեսցի առ աղախինն, յերդումն Աստուծոյ դնէ ի վերայ նորա թէ «մի՛ իջցես ի գրաստէդ ի գետին, այլ ի վերայ կալով քո տեսցես զորդին քո եւ դարձցես այսրէն»։ Եւ կեալ նորա ո՛չ պատահէր Իսմայէլի, քանզի յորս անցեալ էր։ Եւ հարցանէ ցկինն թէ «ո՞ւր է երթեալ այրն քո»։ Եւ նորա թշնամանեալ անգգոսնեաց զնա, ասէ. «զառանցեալ խանգարեալ ալեւոր, յի՞նչ պէտս խնդրես զայրն իմ»։ Եւ նա ասէ. «ասացես ցայր քո, ոչ բարւոք են դրունք տան քո. ի բաց փոխեա՛ զդա, ա՛յլ առնելով դրունս»։
       Եւ եկեալ Իսմայէլ յորսոյն ոչ ասաց նմա կինն իւր, անփոյթ արարեալ զպատուէրն Աբրահամու։ Այլ Իսմայէլ առեալ զհոտ հաւրն, հարցանէր զկինն թէ «Ե՞կ ոք այսր»։ Եւ նա ասէ. «Ալեւոր մի»։ Հարցանէ Իսմայէլ, թէ «զի՞նչ խաւսեցաւ». եւ պատմեալ կնոջն։ Գիտաց Իսմայէլ եթէ զկնոջէն ասացեալ է, արձակէ զնա ա՛յլ առոնւ կին։ Սոյնպէս պատայեալ երկրորդ կնոջն եւ երրորդ, մինչեւ ցեւթներրորդն։ Եւ նա ասէ ցԱբրահամ. «Բարի եկիր, է՛ջ ի գրաստէդ. զի աւծից զգլուխ քո»։ Եւ նա ասէ. «ոչ հաւանիմ»։ Եւ իբրեւ թախանձէր զնա կինն, իջեալ Աբրահամու, ոչ ի գետինն՝ վասն երդմանն Սառայի, այլ մի ոտն ի վերայ եւ մի ոտն հեծնելոջն։ Եւ վէմն տեղի տուեալ ստինն, ցուցանէր զտեղին։
       Զայս այսպէս ուսոյց յառասպելեաց։ Եւ յամենայն կողմանց զերկրպագութիւն քարին յանմիկ եւ տանն հրամայեաց մատուցանել։ Եւ ի ներքս ի տան, կալով շուրջ զքարիւն, երկրպագել հրամայէր, որ միւս վէմն է ծակ ոտիցն։
       Դարձեալ զարտաքին վիմովն ուր ոտնհետն Աբրահամու, հրամայեաց շուրջ գալ, միոտանի վազվազելով ասլ «լբայք, լբայք», որպէս թէ պատասխանի ումեք առնելով՝ «յայ, յայ, աւաս աւաս»։
       Դարձեալ ի ձորն անցեալ, որում Վորդն ալ համարն կոչեն, առնեն ի նմա սպանումն անասնոց։ Եւ հեծեալ ի գրաստ փախչեն անդառնալի մինչեւ ցբլուրն, մերձ ի Մաքա։ Եւ ի փախչելն, եթէ բաճկոն ուրուք անկանիցի եւ զհեծեալն իւր ջառդէ, ոչ դառնան յարուցանել։ Եւ յետ յայնորիկ ընթանալով ի մէջ երկուց վիմաց հետի, զոր անուանեն Սափա եւ Եմրան, ընթանան վիմէ ի վէմ ։է անգամ անհանգիստ, որչափ եւ ուժն բաւական լինի։ Եւ յետ այնր ընթանան յայլ տեղի, զոր Մաքա ալ հաս անուանեն. ։է անգամ ընթանան եւ զքարինս ձգեն, եւ ոչ յայտ է, թէ ո՞ւմ զքարինս ձգեն։ այլ միայն ասեն, եթէ Մահմէտ այսպէս արար։ Եւ հրամայեաց ասելով, թէ Աբրահամ դոյնպէս արար։
       Անզգուշութեամբ է ասացեալն ի նմանէ. զի սաց՝ ոչ ի գրաստէն, եւ յետոյ ստեաց, թէ ընթանայր եւ քարինս ձգէր։ Եւ ոչ սպանանեն ի տեղւոջն յայն զեռունս եւ սողունս եւ գազանս, վասն աւձիցն որք բնակեալ ի տանն, խառն ընդ մարդկանն շրջին եւ ոչ վնասեն ումեք, զորս մուսլիմս անուանեն, այսինքն հաւատացեալս։ ԵՒ պատեալ ծածկեն զտունն ։է հանդերձիւ, եւ համբոյր երթեալ հանդերձին, ի վերայ աչաց դնեն։
       Արդ՝ ոչ երեւի ի ձեզ մոլար խաբէութիւն շաղփաղփութեան նոցա։ Քանզի բազումք ոչ գիտացեալ զայս մաենայն տեսանեն զազգս մարդկանն յամենայն պաշտամունս պարապ եւ փոյթ յաղագս եւ խաւսել հանապազ Աստուծով եւ կարծեն հաւատացեալս։ Վասն որոյ կարեւոր համարեցայ յայտնել զծածկեալս խաբէութեան նոցա։
       Տունն զոր կոչեն Աբրահամու, ոչ երբէք երթեալ անդ Աբրահամ եւ ոչ Իսմայէլ, որպէս եւ աստուածայինքն վկայեն պատմութիւնք։ Այլ է նա տուն կռոց եւ աւձից պաշտման. զի տոհմարան գոլ ի միջոցի տանն ուր սնուցանեն զաւձսն մինչեւ ցայսաւր ժամանակի, որպէս ասացաք։
       Իսկ զկուռսն բարձեալ ասպատակին Եգիպտացւոց որք ի ժամանակին Տիւռանոմի։ Քանզի անդրիք պղնձիք էին ընդ այլ դիսն, զոր կանգնեցին յԱղեքսանդրիայ։ Յայնժամ տաճկացն գտեալ զայլ կուռս, այսինքն զկուռս Դիմասկոսի Ռիմանայ յանապատի ուրեմն. զոր ի գալ քրիստոնէութեանս երկուցեալ քրմանց նորա, թէ գուցէ ի ձեռն քրիստոնէից անկեալ փշրեսցի, առեալ փախստական գնացին յանապատ անդ։ Զայն գտեալ կռապաշտացն Տաճկաց, տարեալ ի Մաքա հանդերձ քրմով նորին, ի տունն յայն, յայտնի տեղի առաջին կռոցն կամեցան կանգնել։ Իսկ աւձապաշտ քրմացն ոչ հաւանեալ զկուռս աւտարաց քրմաց յիւրեանց տանն կացուցանել, հաւանեցուցեալ զամբոխն՝ զտունն աւձիցն միայն բաւական լինել, որպէս թէ ոչ ախորժեցին աւձքն զաւտար քուրմսն յիւրեանց բնակարանի։ ԵՒ այսպէս բաղբաղեալ, արտաքոյ դրանն կացուցին զնա ի վերայ վիմին, ի միոյ ոտան վերայ կալով, եւ զմիւսն ի վեր ունելով. իբր թէ այնպէս է պատկեր Ռամանայ, իբրեւ զԵփեստեազ պատկերն։ Եւ թէ նա ինքն է Ռամանն՝ Եփեստոս ի դամասկացւոցն անուանեալ։ Եւ նոցա երկաթով փորեալ եւ կապարով պնդեալ, ի մի ոտինն կացուցին զնա ի վերայ վիմին։ Զոր ի ժամանակս Թէոդոսի, յոչ զգուշանալ պաշտաւնէիցն, զի արտաքոյ կայր շինի, դողոցեալ եղեւ ի վաճառաւանաց Եթէոպացոց յաղագս ոսկոյն. վասն որոյ եւ պատերազմ եղեւ ի մէջ երկոցունց։ Պատմեն յԵգիպտոս աւանդութեամբ մինչեւ ցայսաւր։ Այս ոտնահետ է ի վերայ վիմին, զոր միոտանի շուրջ գոլով Տաճկաց, զմիոտանոյն Ռամանայ բերելով զձեւ, եւ դիւի նորա երկիր պագանեն եւ ձայն տան եւ ոչ գիտեն։ Նա եւ ոչ զայն իմանան, թէ ո՞ւմ զանասունս կոտորեն ի ձորն, եւ կամ յումմէ փախչին։ Այլ մեք քննեալ հասու եղաք, թէ Մահմէտի մեկուսացեալ ի բազմաց մարդկութենէ ի ձորն, արար զոհ ամենայն դիւացն։ Յոր դիմեալ դեւքն ի կերպարանս մարդկան տեսլական երեւեցան. յորոց զարհուրեալ Մահմէտ՝ փախեաւ, զնոյն եւ աւանդեաց։
       Իսկ որ մէջ վիմացն ընթանան, վէմք նախկին նոցա պաշտաւնք լեալ էին քան զկուռսն առաջինս, որպէս զայն վէմ որ ի ներքս ի տանն է։ Եւ դեւքն յերկուց վիմացն զՄահմետի պաշտաւնն ինքեանց ստիպեն։ Վասն որոյ այսր անդր ընթանայր ստիպով մոլեգնեալ, զնոյն եւ աւրինադրեաց։
       Դարձեալ՝ փութով ի պաշտաւն տանն ելեալ, եւ շուն ինչ կատաղի զհատ ելեալ, մուտ յառնուլ. իսկ Մահմետի քար ձգեալ զերծանի. զոր վարկեալ յաւտարդ եւ խափանիչ նորա պաշտմանն լինել, զնոյն եւ աւանդեաց։ Իսկ որ զԱբրահամ, ասեն, Է անգամ երթեալ անդ, յոյժ ստեն։ Եւ որ զսողունս եւ զզեռունս եւ զգազանս ոչ սպանանեն, պատիւ եւ պաշտաւն աւձիցն առնեն։ Որպէս եւ մոգպետքն ի թղթին Յազկերտի ի Հայս, զսոյն աւրինադրեցին, թէ աւձք եւ մողէսք եւ այլ ճճիք մի՛ սպանցին. վասն զի աստուածք էին եւ պաշտամունք առ նոսա։
       Զայս ամենայն երանելի այրն, որ յոյժ տեղեակ էր եւ եկն կրէտէս կղզի, հաւատաց՝ յայտնեաց եւ ծանոյց։
       իզ. Արդ՝ պատմեսցուք վասն մահուանն նորա, արդարեւ արժանի ծաղու։
       Քանզի իբրեւ մեռաւ Մահմէտ, պատեալ եդին զնա ի պարտիզի իւրում, ոչ թաղեալ. վասն զի խոստացաւ յերիր աւուր յառնել նման Քրիստոսի։ Եւ ի քուն լինել պահապանացն, մտեալ շանց կերան զերեսս մեռելոյն։ Եւ յայնմ հետէ աւրինադրեցաւ յաշակերտաց նորա՝ ի նոյն ամսոջ սատակել զշունս. որ մինչեւ ցայսաւր կալեալ զսոյն սովորութիւն, սատակեն զշունս ի նոյն ամսեան։
       Այլ առաւել է թէ զկրաւնից եւ զկարգաց եւ զդատաստանաց նորին ասացից, լի՛ յիմարութեամբ։ Եւ եդ ի բերան աշակերտելոցն կարծել թէ որպէս վասն Քրիստոսի գուշակեցին մարգարէքն, սոյնպէս եւ յՄահմետայ գուշակեցին, նշանակելով զկոչումն մարգարէութեանն, Յիսուս իշով եւ սա ուղտով, զԵսայեայ տեսիլն առեալ իւրեանց վկայութիւն. «հեծեալ մի, ասէ, տեսի իշոյ եւ հեծեալ մի ուղտոյ»։
       Զայս ասէր ի քաղաքին Մադինայ, մինչդեռ նստէր ի բազմամբոխ հրապարակին։ Եւ մինչդեռ խաւսէին, աներեւոյթ եղեւ յաչաց տեսութենէ ժամս հարուստ։ Եւ կալաւ ափշութիւն մեծ զամենեսին։ Եւ ապա մինչդեռ խաւսէինն, եկաց ի մէջ նոցա, եւ ետ ողջոյն եւ ասէ. «խաղաղութւին ընդ ձեզ եւ ողորմութիւն եւ շնորտ»։ ապա զարհուրեալ հիացան եւ ասեն. «Ուստի՞ գաս, կամ զի՞նչ է ողջոյնդ այդ, կամ յորոց աստուածոց բերեր զայսպիսի բան ողորմութեան եւ շնորհաց»։ Ետ պատասխանի . «Ահա մինչդեռ խաւսէի ընդ ձեզ, յափշտակեայ ի հրեշտակէ եւ գտայ ի Մաքայ ի տան հարց մերոց Աբրահամու եւ Իսմայէլի, զոր շինեալ զնա տուն Աստուծոյ եւ մեզ ի ժառանգութիւն, որպէս երբեմն զԵրուսաղէմ Հրէիցն շինեալ եւ մարգարէիցն առ ի բնակութիւն որդոցն Իսրայէլի։ Զի լուեալ զյափշտակեալն Ամբակումայ յԵրուսաղէմէ ի Բաբիլոն առ Դանիէլ, սայապէս զինքն համարեալ ասէր առ նոսա։ Որ ոչ երբեք ճշմարտութեանբ էին բանքն։
       Ծածկէր առաջի նոցա, թէ էր նորա տեսեալ զՄաքայ, եւ պատմէր առաջի նոցա զաւրինակ տեղւոյն, զվայրացն եւ զշինուածոցն, եւ զամենայն նշանս սահմանացն ետ նոցա դիւթութեամբ, որպէս եւ տեղեկացեալն էր ի մանկութենէ։
       Վասն որոյ զարմացեալք ամենեքեան ասէին զնա մարգաէ գոլ։
       Եւ իբրեւ լուաւ զայս ի բերանոյ նոցին, համարձակեցաւ քարոզել եւ ասել. «վկայեցէք թէ չիք Աստուած, բայց միայն ինքն, եւ ոչ գոլ նորա ընկեր, եւ մահմէտ ծառայ նորա եւ առաքեալ»։
       Զայս այսպէս իմաստասիրեաց, զմի աստուածն ասելով ըստ հրէականին։
       Իսկ ասլովն թէ չիք նորա ընկեր, այսու բաժաէր զՈրդի եւ զհոգի ի Հաւրէ։ Եւ այսպէս ուսուցանէ նոցա, թէ զոր հարքն մեր պաշտեցին եւ մարգարէքն, զայն աստուած քարոզեմ ձեզ։ Եւ այսու հաւանեցուցանէ զժողովուրչն։ Եւ դարձեալ որոշէ զնոսա ի հրէականացն, որ մարդ միայն եւ որդի Յովսեփու ասացին զՔրիստոս եւ յինքեանց խաչեալ։ Այլ եւ սա կոչէ զՅիսուս Բան Աստուծոյ եւ հոգի առաքեալ ի Մարիամ յԱստուծոյ, եւ առեալ ի նմանէ մարմին մարդկապէս։ Եւ դնէ վկայութիւն բանիւ Աստուծոյ եւ ասէ թէ «Այսպէս ասաց Աստուած, թէ առաքեցաք ի նա զհոգին մեր, որ եղեւ ի կերպարանս մարդոյ»։ Եւ ասէ, թէ հրեայք զնա ոչ խաչեցին, այլ նմանեցոյց նոցա։
       Եւ ոչ համարեցաւ նոցա կարող գոլ խաչել զԲան Աստուած եւ խաչիլ ի նոցանէ։ Եւ ոչ ընդ մահուամբ անկեալ, այլ կայ կենդանի, եւ գալոց է յաշխարհ յետին ժամանակս։
       Եւ գովէ զքրիստոնեայս եւ ընդունի յԱւետարանն եւ զմարգարէս։
       Եւ նզովէ զՀրեայսն թէ ուրացան զՔրիստոս եւ ապստամբեցան ի նմանէ եւ սպանին զմարգարէսն։
       Արդ՝ Մահմէտ առնէ զաւրինադրութիւն իւր յաւրինացն հին եւ յաւետարանէն. բայց որոշէ մտացական կամաւք զոր ինչ ախորժէ, իբր յիւրմէ եդեալ եւ ոչ առեալ յումեքէ, զոր եւ աւրինադրէ ժողովրդեան իւրոյ։
       Եւ առնէր առաջի ժողովրդեանն առ աչաւք նշանս, որպէս եւ առաջիկայ հանդերձեալ Նեռնն, զոր զգուշացուցանէ Տէրն մեր Քրիստոս։ Սա կարապետ Նեռինն հորդէ ճանապարհ նմին. զի ի ժամանակի անդ կոչէ զծառս յանտառէ յանուանէ։ Եւ նորա մեկնեալ ի միջոյ, գայ ճեմելով, կայ առաջի։ Եւ դարձեալ հրամայէ երթալ ի տեղի իւր։ Եւ շարժել լերանց կարծեցուցանէր մարդկան։ Եւ ի վեր ունելով զձեռս։ ի հինգ մատանց աղվեր բղխեցուցանէր առ աչաւք։ Եւ դեղ մահու, ասեն, գործեալ սմա։ Խորովեալ ուլ մի եւ եդեալ առաջի նորա, կամեցաւ ուտել։ Եւ խաւսեցեալ ուլն ի լսելիս բազմաց, թէ «Մի՛ ճաշակեր յինէն, զի դեղ մահու գործեալ է յիս վասն քո»։
       Եւ հանգեալ ի կարաւանի, աւազակաց ի վերայ անկեալ կամելով յափշտակել զնա… եւ զնոսա։
       Իսկ նոցա ժողովեալ ի մի վայր, բնակէին ի ցմաաքային դաշտի եւ շուրջ զինքեամբ ծովացեալ. արգելան աւազակքն յեզր ծովու, մնալով զերիս աւուրս, գնացին ունայն։ Եւ սոքա տեսանէին զինքեանս ի ցամաքի, ուր ոչ գոյր խոնաւութիւն։ Զայս զհաւրեղբայր նորա աեսն արարեալ, եւ սա ի նմանէ ուսեալ, նոյնպէս արար։
       Այլ բազումք իսկ յիւրոց անտի ոչ հաւատան առասպելայաւդ բաջաղանաց նորա։
       Եւ ասեն դարձեալ, եթէ զլուսինն ի չորս բաժանեալ ցուցանէր մարդկան, որիշս ի միմեանց, եւ դարձեալ ի մի հաւաքեալ կարակնաձեւ։
       Իսկ վասն զքարինս ձգելոյ, զոր յառաջն ասացաք, յաւդեն այսպէս, թէ յորժամ եհան զԱդամ ի դրախտէն Աստուած, յայսմ աշխարհի բնակեցոյց զնա։ Եւ նորա տեսեալ զսատանայ յայսմ տեղւոջ, ուր զքարինսն ձգեմք, ծանեաւ, թէ սա էր որ զմեզ եհան ի կենացն, առեալ քարինս արկ ի վերայ նորա. վասն որոյ եւ մեք աեսպէս առնեմք։
       Իսկ յորժամ պատմեաց նոցա զոր ինչ պատմեաց, եւ զինքն պատգամաւոր քարոզեաց, յայնժամ նոքա խնդրեցին իւրեանց աւրէնս դնել։ Եւ նա խոստացաւ նոցա՝ առ վաղիւն հարցանել ցԱստուած, թէ զի՞նչ հրամայեսցէ։ Եւ արձակէ յիւրմէ։
       Եւ ինքն ետ ածել երինջ մի առաջնածին յայն ժողովետղ, եւ զորթն արգլու ի տան։ Եւ զոր ինչ կամ էր ինքեան, գրեալ կապէ յղջիւր երնջուն, եւ հանեալ յանապատ։
       Իսկ ի ժամու ժողովմանն, հրամայէ արձակել զերինջն։ Եւ ինքն հանդերձ սիւնհոդոսան սպասեալ մնայր գալստեանն, իբրեւ վերուստ այցելութեան ինչ։
       Եւ յերեւման երնջուն զաղաղակ բարձեալ, գոհութիւն առաքէր ի վեր։
       Եւ հանեալ զգիրն ահիւ եւ շքով ընթեռնոյր, իբր յերկնից եկեալ աւրինին։
       Զայս ամենայն յատնեալ մեզ աշակերտ նորին եւ խայտառակեալ զպատրանս աղանդաւոր առասպելացն, եկեալ մկրտեցաւ ի Կրէտէս կղզոջ յազդմանէ նախախնամող կամացն Աստուծոյ։ Եւ մեք զառասպել եւ զզազիր պատրանս նորա գրեցաք առ ի ծանուցումն եւ ի զգուշութիւն երկեղածաց Քրիստոսի. զի փախուցեալ ատեսցուք զատելին Աստուծոյ։