Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ի հնախօս օրինակագրաց որք յայլ եւ այլ դարս կացեալք եւ զանցելոց ժամանակաց մատենագրեցին, գովելի եւ անստգտիւք նոքա եւեթ կալեալ են 'ի կաճառս իմաստնոց, որ անաչառ քննաբանութեամբ յածեալ ընդ համօրէն մատեանս հնոց՝ վկայ հաւատարիմ բանից իւրեանց զնոցին պատգամսն պատկառելիս առեալ ածեն յանդիման ընթերցանելեանց, գանձ յաճախաբան հմտութեանց պատրաստեալ առաջի քննողական մտաց։ Քանզի եղեն արդարեւ բազումք, եւ 'ի նոցանէ ոչ սակաւք հարուստք 'ի հանճարոյ եւ 'ի հմտութենէ, որք ճառեցին զհնութեանց ազգաց. այլ աւաղ բախտի դիւրասահ մարդկութեանս, զի յոլովք 'ի նոցանէ կապեալք 'ի սէր ինքնահնար վարկածիցն անյագ երկայնաբանութեամբ մոլորեցան 'ի վրիպակախօս բանից 'ի բանս, մինչեւ բազում անգամ հնախնդիր ուսումնասիրին միտք փոխանակ առաջնորդ ճշմարտութեան ունելոյ զայնպիսիսն յանելանելի բաւիղս գտան պարանեալ։
       Ոմանք 'ի մեծամեծար օրինակագրաց Եւրոպիոյ այսմ մոլորաշաւիղ հետոց 'ի վերայ հասեալ ստուարակարկատ մատենիւք յօժարեցին լուսաբանել զհեռաւոր ժամանակաց հնութիւնս, երաշխաւոր ճշմարտութեան բանից իւրեանց ոչ այլ ինչ կալեալ, բայց զնախնի մատենագրացն զամբոխս բանից։ Զի զի՞նչ այլ մարթէր ունել առաջնորդ 'ի մռայլ մոռացութեան անցելոց դարուց բաց 'ի բանից արանցն 'ի դարսն յայնոսիկ ծաղկելոց, որք տեսողս լեալ իցեն եղեն աւանդապահք, կամ գործողք իսկ հռչակաւոր անցից՝ ընդ ձեռն նոցա ժամանելոց մինչեւ ցհեռաւոր զաւակս նոցին։
       Բայց եւ այլ դժուարայաղթ խոչընդակն ելանէ առաջի հնախոյզ ուսումնասիրին դիցապատիր մոլորութիւն աստուածանգէտ հեթանոսաց, որք վրէպք 'ի ճշմարտութենէ հնախօս բանից աստուածապատում ճառիցն՝ մտացածին առասպելեօք զամենայն հնախօսութիւնս ազգաց 'ի վայր արարին. եւ նահապետաց աստուածախօս մատենից առասպելական անուանս ինչ կարկատեալ գուն գործեցին մուրացածոյ ճոխութեամբ զհայրենիս իւրաքանչիւր բարեքել կամամտածական բանիւք։ Եւ 'ի ճախարակեայ պաճուճազարդ բանից աստի եւ 'ի յղկեալ ճարտարախօսութենէն գերեալ բազմաց մերոյ ժամանակիս մերձաւոր արանց եւ ոճոյս մերոյ խոստովանողաց զհետ չոգան նոցին, մինչեւ ինքնահնար մեկնութեամբք խեղաթիւրել եւ զբանս սրբագիր մատենիցն, միոյն 'ի Յունաստան պանդխտեցուցեալ զնահապետսն սրբոց մատենից, միւսոյն յԵգիպտոս նժդեհս զնոսա տարեալ, այլ ոք 'ի Սպանիա, կամ 'ի Գերմանիա, եւ մինչեւ 'ի Շվետս անգամ յեզերս տարեալ սահմանաց երկրի, եւ զՆոյ յաշխարհ Սինէացւոց տարագիր աքսորեալ։ Իսկ ազգիս մերոյ եւ մերոց հնութեանցն յիշատակ չիք եւ ոչ ուրեք. եւ եթէ յիշեսցեն եւս, ոչ 'ի պարծանս ինչ մեր, մանաւանդ թէ ճշմարտութեան, այլ սուղ եւ վեր 'ի վերոյ բանիւք եւ լի վրիպակօք. որպէս եւ զսկզբնաւորութիւն ազգիս համաբուն ասելով ասորւոյն. զնախաբարբառ լեզուն մեր զլեզու մարդկութեանս համօրէն, որպէս գեղեցիկ պատճառաբանութեամբք հաւանեցուցանէ մատեանս, ծնունդ նորագիւտ եւ աղխատրոյզ լեզուաց խառնաղանճ մարդկան, այլովքն հանդերձ։
       Իսկ այժմ հայրենասէր ոգի արգոյ ծերունւոյն մերոյ Տեառն Հ. Ղուկայ վարդապետի Ինճիճեան վառեալ 'ի նախանձ հայրենի փառաց՝ ուսումնասէր եւ ազգասէր Հայոցս ետ 'ի վայելումն զայս մատեան, զոր խոստացեալն էր կանխաւ 'ի Ստորագրութեան իւրում Հին Հայաստանի։ Որոյ զամս յոլովս յածեալ բազմաշխատ զննութեամբ 'ի խուռն մատեանս հնոց եւ նորոց օրինակագրաց այլ եւ այլ ազգաց, եւ յստակեալ մանր քննութեամբ եւ անձանձիր տենչիւ որ ինչ պէտք էին յաղագս անթերի գլխաւորելոյ Ներածութեանս Հնախօսութեան Հայաստանի, աւարտեաց ըստ ամենայն հանգամանաց 'ի վերջին ամս ծերութեան իւրոյ։ Թէպէտ եւ զայս մատեան բազմաքիրտն տքնութեանց արգասիք՝ բազում ամօք յառաջ երկասիրեալ էր միանգամ անխոնջ վաստակասէրն, այլ անգութ ժանիք ամենածախ հրդեհին յածիւն լուծին 'ի Բիւզանդիոն յամի 1815. որպէս եւ զայլ բազում օգտակար եւ բազմաքիրտն մատեանս ծերունւոյս այսորիկ, եւ զայլոց բազմահանճար մատենագրաց հնոց եւ նորոց յայլ եւ այլ ժամանակս։ Եթող մեզ սա ինքն եւ զանկերպարան եւ զթերակատար հնախօսութիւնս եօթանց աշխարհաց, որք 'ի հնումն եղեն երբեմն ընդ տէրութեամբ թագաւորացն Հայոց. այն ինքն են Փոքր հայք, Կիլիկիա, Միջագետք, Եփրատացիք, Խաղտիք, Ատրպատական, Աղուանք եւ Եգերք, զորս վեր 'ի վայր յիշէ ինքն 'ի մատենիս, զընթերցողսն 'ի հնախօսութիւնս նոցին առաքեալ։ Այլ աւաղ մեծի ցաւոցս ամենայն հայկազն եւ օտարազգի ուսումնասիրաց. զի ժամանեալ հրաւէր մահուն եւ ոչ զտպագրութիւնս մատենիս կարաց տեսանել բազմավաստակ անձնն, փութացեալ յեթերական խորանսն 'ի վայելս անանց բարեաց տիրատուր բազմամթեր վաստակոցն իւրոց։
       Է նորա եւ այլ մատեան Մարդապատում, որ այն ինքն է ստորագրութիւն մարդոյս ըստ բնական կազմուածոյն եւ ըստ բարոյական յօժարութեանցն. այլ եւ զսա չժամանեաց 'ի լրումն ածել. որպէս եւ ոչ իսկ յաջողեցաւ սկիզբն առնել վերլուծութեանց Աշխարհագրութեան Մովսէսի խորենացւոյն, զոր եւ յիշատակէ ուրեք 'ի մատենիս յայսմիկ։ Այսու սակաւ բանիւք հատուցեալ զհակիրճ ծանօթութիւնս անտիպ երկասիրութեանց ծերունւոյս, տացուք արդ քանի մի համառօտ տեղեկութիւնս զհանգամանաց մատենիս Հնախօսութեան, ընթերցողացն թողեալ անձամբ խելամուտ լինել ամենայն մանր զննութեանց եւ չափոյ անխոնջ երկոցն մատենագրիս։

       Ա. Քանզի մատենագրիս կամք այն էին թէ ամենայն ասացեալքն իւր գրոց վկայութեամբ հաստատեսցին, ուրանօր յաղագս աշխարհագրական հնութեանց Հայաստանի են բանք, զհայ մատենիցն վկայութիւնս նախամեծար ընտրէ քան զօտարացն իբրեւ զառաւել հմտիցն բնիկ երկրին իւրեանց։ Իսկ պատճառք ամենայն ասացուածոցն ածել վկայութիւնս այն իսկ է, որպէս զի նախ պայծառ տեսցի 'ի նոսա չափ հաւատարմութեան մատենագրաց իւրաքանչիւր թէ յո՛ր ինչ իրս միաձայն գտանին այլք ընդ մերսն եւ ո՛ւր տարաձայն, լուսաբանեալ բացայայտ եթէ կայցէ հարկ մեկնութեան 'ի չմիաբան կարծեցեալ բանս նոցին։ Երկրորդ զի թէ 'ի բանից անտի նախնեաց ինքն մատենագիրս խմբագիր արարեալ եւ յանձնէ խօսէր, չգիտեմ եթէ առ ամենեսեան համարէր հաւատարիմ. այլ աստ աչօք տեսեալ զբանս նոցին եւ զլուծումն, ոչ եւս յընթերցողացն ոք բամբասիցէ, եթէ ինքն այլ ազգ լուծումն տայր քան զոր մատենագիրս խելամտէ, եթէ զվկայութիւնսն ընթեռնոյր։ Եւ դարձեալ զի ուր բանասէրն առ 'ի զբօսանս եւեթ իղձ լինի յընթերցումն հնախօս մատենից, գիտնականն ուսումնասէր ստուգաբանութեան լինի 'ի խնդիր 'ի խուռն վկայութեանց անտի։ Զայս ոճ մատենագրութեան կալան եւ բազումք յերեւելի հնախօսաց եւ աշխարհագրաց. որպէս Կռօնօվիոս, Կելլարիոս, Մէուրսիոս, Պօշար, Տիւքանժ, Ռէլանտ, այլովքն հանդերձ։

       Բ. Եթէ իցեն յօտարազգի մատենագրաց որք տարաձայն իցեն ըստ այլ եւ այլ հանգամանաց յասացուածոյն իւրոյ, եւ ոմանք եւս ամենեւին ժխտիցեն զոր ինքն հաստատութեամբ ասէ, անդ եթէ հայ մատենիցն բան չզօրիցէ համոզել իբրեւ անծանօթից առ օտարս, 'ի սուրբ գրոց առնու զհաւաստիս բանից իւրոց. զոր այլք եթէ այլ ազգ իմացեալ իցեն եւ մեկնեալ, ցուցանէ եւ զանհարազատութիւն նոցին։

       Գ. Եթէ յաղագս կարեւոր իրաց ոմանց, որք հնախօսութեան Հայաստանի իցեն պատկանաւոր, չգուցէ յիշատակութիւն առ հայ եւ յօտարազգի մատենագիրս, անդ զայլ եւ այլ բանս նոցա 'ի մի վայր ածեալ մատենագիրս մեր, եւ ուղիղ կանոնաւ զթուեցեալն ինքեան հետեւութիւն ածէ 'ի մէջ. եւ եթէ այլք այլ ազգ ինչ խօսեցեալ իցեն զայնմանէ, յոր թէ իցէ չափ հաւանականութեան, ոչ զիւրն պնդէ եւ ոչ զմիւսն ժխտէ. այլ զերկոսին եւս իբր միակշիռ վարկածս յընթերցողսն անդր առնէ ապաստան։

       Դ. Եթէ իցեն ինչ 'ի սուրբ գիրս յաղագս երեւելի հնութեանց Հայաստան աշխարհիս բաց 'ի բացայայտ վկայութեանց եւ լռելեայն ինչ վկայութիւնք, յայնպիսիս թափէ մատենագիրս մեր զամենայն հանճար իւր հզօր եւ անժխտելի փաստիւք ցուցանել զհաւատիս ասացուածոյն։ Թէպէտ եւ թուիցի ուրեք եթէ բազում համարձակախօսութեամբ յաջ եւ յահեակ խոցոտիցէ զկարծիս բազմահանճար մատենագրաց, սակայն չիցէ արդեօք տարադէպ ընծայել զայն պայման բանից նախանձու հայրենասէր ոգւոյն, եւ կամ ներողամիտ լինել մատենայած բազում հմտութեանն քան զնա ընդ որում հակառակախօսէ 'ի բանի անդ։ Եւ վարկած մատենգարիս մերոց եւ բնաւ հաստատութեամբ ասացեալքն ոչ եթէ առ այնոսիկ որ 'ի լրոյ ստուգութեանն չամոքիցին՝ արձանագրեալ իցեն, այլ որոց չիցէ ինչ այնպէս ցանկալի յէիցս զգալեաց քան զգիւտ ճշգրտապատում աւանդից, եւ ոչ այնպէս պարսաւելի քան զծառայ կանխակալ սովորութեանց լինել, պատկառելեացն ասեմ ազանց Եւրոպիոյ։ Նմին իրի աղաչի ուսումնասէրն եւրոպէացի իրաւունս տալ, եթէ այլ ազգ քան զոր գիտէրն եւ կարծէր՝ լուիցէ 'ի մատենէս։ Զի որ միանգամ ճշմարտասէր տենչիւ մանր զննիցէ զնշանախեցս անգամ աստուածեղէն տառիցն եթէ զի՛նչ հանգամանք իցեն դրախտին տեղւոյ, ո՛ւր այն լեառն զոր յանուանէ կոչեն գիրք յանցս ջրհեղեղին, եւ ո՛ր այն երկիր որ յերկրորդումն տեղի ետ գարշապարաց ապրեցելոցն տապանաւ, անտի ապա դիւրաւ խելամտիցէ եթէ ուրանօ՛ր սերեալ բազմացաւ ազգ մարդկան զառաջինն, ո՛ր նախկին բարբառ եւ զի՛նչ հաւաստիք թէ անայլայլելի կացեալ իցէ, զիա՛րդ եւ ո՛ւր սկիզբն կալան արուեստք եւ գիտութիւնք կարեւորքն 'ի քաղաքաժողով ընկերութեան մարդկան. զորոց եթէ չմատենագրեաց ոք, կամ ոչ որպէս արժանն էր, սակայն ոչ եթէ ըստ արդի դարուց են կշռելի ամենայն ինչ նախնի դարուց ազգաց իւրաքանչիւր։ Զայսոսիկ կարեւոր ծանօթութիւնս ազդ արարեալ աստէն, մնայ իմաստասիրին դատաստան առնել զինչ նկարագիրք մատենիս իցեն. մի՛ վեր 'ի վերոյ տեսութեամբ անցանել ընդ բնաւ գրեալսն 'ի սմա, եւ մի՛ զի պերճ վայելչաբանութեան չհանդիպեսցի՝ ընդ դոյզն ոք մատենագիրս շարեսցէ եւ զսա. այլ 'ի յընտանի եւ 'ի բնական ոճ մատենագրութեան ստուգութիւն եւեթ խնդրիցէ, որպէս ինքն մատենագիրն կամէր։ Եւ չյուսամք թէ ընթերցասիրացն ոք ընդ սեամս մատենիս կոխեալ եւ բամբասասէր մտօք յումպէտս գրեսցէ եւ զմատեանն եւ զմատենագիրն, իբրեւ զի յանդաստակսն անդ զինքեան ցանկալիսն չնշմարիցէ. կամ ոտնփոխ մի արարեալ 'ի ներքս եւ գռեհկաբար 'ի դուրս արշաւիցէ թէ ինձ զի՞ փոյթ է եթէ այս նիշ լեառն ուր իցէ, զինչ անցս կրեալ իցէ. կամ ակն այն նիշ գետոյն ուստի ելանիցէ, զիարդ արշաւիցէ, եւ ընդ քանի բերանս 'ի ծով թափիցի. եւ որ այլ եւս։ Այլ 'ի դիւրանոց եւ 'ի կարեւոր չախորժելեացն տակաւ յառաջ անցեալ, տեսցէ եւ զպերճութիւն վաճառականութեան նախնեաց իւրոց, եւ բերւրեսցէ ընդ զարմանալի նաւագնացութեան հանդէսս։ Եւ զքաղաքսն զայնսոիկ որ յաճիւնացեալ աւերակսն նոտին այսօր, տեսցէ 'ի սմա թէ քանի պայծառք էին 'ի նախնումն բնակչօլք, բարեկարգութեամբ, խուռն ազգաց երթեւեկութեամբ։ Եւ թէ ո՛րպէս ազգ մարդկան սերեալ աճեցին լցին զՀայաստան, եւ 'ի դասս ցեղից եւ տոհմաց, ջոկատեալ տեսչութիւնս տանուտիրական սահմանեցին. որպիսի՛ օրինօք քաղաքավարեցան, զիա՛րդ կարեւորացն եղեն 'ի խնդիր եւ յաջողեցան որ ինչ 'ի քաղաքաժողով ընկերութեան էին պիտանիք։ Որպէս Հայաստան աշխարհ արուեստից եւ գիտութեանց իցէ եղեալ խանձարուրք, յորժամ տակաւին աշխարհ ամենայն ամայի նստէր եւ անբնակ 'ի մարդկանէ։ Որպիսի՛ ոք թագաւորքն էին, որոց իմաստուն քաղաքավարութեամբն, իշխանաց եւ խուռն նախարարութեանց պերճ դասաւորութեամբ եւ վայելուչ օրինօք պատկառելի հանդիսացան ընդ արեւելս համօրէն։ Զի՛նչ կարգ ճակատու եւ մրցանաց մարտի, եւ որպիսի՛ ինչ զարդք զինուց զինուորականացն դասու. քանի՛ քանի զօրապետք անուանիք, եւ ո՛ր ախտք մոլորութեան 'ի նոսա զի տկարացան 'ի զօրութենէ եւ ոտնակոխ եղեն թշնամեաց։ Տեսցէ եւ զխումբս 'ի բնաւ առաքինեացն կարգէ յեկեղեցականաց եւ յաշխարհականաց թէ որպիսի ուղղութիւնս գործեցին, քանիպատիկ հրաշալի մեծագործութեամբ եւ աշխարհաշէն կարգօք լցին զՀայաստան ծայր 'ի ծայր, յիշատակ յաւիտենից եղեալ յաշխարհին եւ սքանչելի օրինակ բարեսիրացն ամենեցուն։ Ո՛յք դարձեալ այնոքիկ էին որք յաւեր ապականութեան դարձուցին զաշխարհն անօրէն գնացիւքն իւրեանց։ Զի՛նչ բարք էին մարդկան 'ի սկզբան, զիա՛րդ այլափոխեցան ժամանակաւ, եւ ո՛ր պատճառք նոցա։ Որպիսի՛ սովորութիւնք կրօնից եթէ յաստուածապաշտութեան կարգի եւ եթէ 'ի հեթանոսութեան։ Այսոցիկ եւ որ այլ սոցին նման անբաւ հմտութեանց ծանօթ լեալ հայկազն ուսումնասէր, ակն ունիմք եթէ ըստ բարեսէր մտացն պարծանս համարեսցի անձին եւ ազգիս զմատեանս եւ զբարեյիշատակ մատենագիրն։