Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Այս ամենայն գետք ըստ մեծի մասի են վտակք նախագրեալ գետոց՝ յորս խառնին, յաւէտ յԵփրատ եւ յԵրասխ. սակաւք ոմանք են միայն որք ուղղակի թափին 'ի ծովս։ Յորոց զյիշատակեալսն 'ի գիրս մեր եւ օտար ազգաց՝ կարգեսցուք աստէն ըստ կարգի այբուբենից։
       ԱԶԱՏ
       Խորենացին 'ի գ. 8. գրէ վասն փոքուն Խոսրովայ. «Անտառ մի առ Ազատ գետովն տնկէ, որ յանուն նր կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի»։ Եւ քանզի Բուզանդ դ. 8. զանտառն յայտնի դնէ յԱյրարատեան գաւառին, 'ի Գառնոյ մինչ 'ի Դուին ձգեալ, յայտ է թէ Ազատ գետ բղխէ եւ անցանէ յայսմ արարատեան նահանգի. վասն որոյ եւ Վարդան աշխարհագրի գրէ. «Ազատ գետ Գառնու ջուրն է». եւ երեւի լինել վտակ Երասխայ։ Բայց քանզի յորժամ յերկուս բաժանեցաւ կաթողիկոսուին Հայոց 'ի սկզբան անդ 'ի բաժինն Յունաց եւ Պարսից, յայնժամ Յոհաննէս կաթողիկոս զայս գետ դնէ բաժանիչ երկոցուն ասելով. «Վասն զի գետն Ազատ զսահման բաժնիցն երկոցունց ընդ մէջ հատանէր»։ Վասն որոյ թուի թէ ընթացք նորա անցանէր ընդ վերջին արեւմտեան սահմանն Այրարատ նահանգին. զի սահման կաթողիկոսին որ 'ի բաժնին Յունաց՝ ոչ երեւի յայնժամ հասանել մտանել նաեւ 'ի միջին սահման անդ այրարատեան նահանգին։ Կամ թէ այլ իմն Ազատ գետ պարտ է դնել զնշանագրեալն Յոհաննու կաթողիկոսի. զի եւ բանք Խորենացւոյն գ. 9. կարծիս տան նաեւ ընդ աշխարհն Ծոփաց անցանել Ազատ գետոյն, կամ որ նոյն է ընդ նահանգն չորրորդ Հայոց. զի ասէ անդ՝ թէ հարաւային գունդն ոչ կարաց ժամանել 'ի գործ պատերազմին, ըստ որում առ արքային Խոսրովայ էին յաշխարհին ծոփաց»։ Եւ քանզի սուղ ինչ յառաջ գրեաց՝ թէ Խոսրով զհետ էր անկել անտառ առ Ազատ գետով, ապա երեւի թէ Ազատ գետ անցանէր նաեւ ընդ աշխարհն ծոփաց, եւ անտառն եւս գուցէ ձգէր մինչեւ ցանդ։
       ԱԽՈՒՐԵԱՆ
       Առ սովին գետով կառուցաւ 'ի բ. Երուանդայ քաղաքն Բագարան «'ի վերայ գետոյն Ախուրենայ». որպէս գրէ Խորենացին բ. 40 իսկ յաւուրս Բագրատունեաց՝ Անի քաղաք. որ գոլով յարշարունիս եւ 'ի Շիրակ գաւառ Այրարատ նահանգի, յայտ է թէ եւ այս գետ էր յԱյրարատ նահանգ։ Էր սա վտակ Երասխայ, զոր յայտ առնէ այս բան Խորենացւոյն բ. 39. «Զորով պատ առեալ Երասխայ՝ ընդդէմ Ախուրեանն հոսի գետ»։ Ստէպ յիշատակի 'ի պատմ ութիւնս Անի քաղաքին, որ առ Մատթէոսի ուռհայեցւոյ՝ 'ի թիւն ճբ. գրի. Ահարան, յասելն վասն միւռոնին, թէ Պետրոս կաթողիկոս պահեաց 'ի յԱհուրան գետն երկաթի ամանօք իբրեւ լիտր չորս հարիւր վասընզի մի գուցէ անկանիցի 'ի ձեռս Հոռոմոց. (որ) կայ պահեալ մինչեւ ցայսօր ժամանակի 'ի գիշերի արարեալ զայս մերձ 'ի դուռն քաղաքին Անոյ»։ Վասն գետոյս այսչափ ինչ միայն յիշէ Վարդան աշխարհագիր. «Ախուրան գետ Անու ջուրն է»։ Այժմ կոչի Արփայ չայի։
       ԱԿԱՄՍԻՍ
       Զայսմանէ Ասողիկ բ. 4. «Եւ ինքեանք անցեալ ընդ գետն Ակամսիս, որ 'ի Տայոց բղխեալ երթայ զհիւսիսով արեւմտից անցանելով, ընդ որ մտանէ 'ի Պոնտոս»։ Պլինիոս զ. 4. 'ի յիշելն զԼազս, եւ զազգ կողքիսացւոց, յիշէ եւ զայս գետ, առ որում գրի Ագամբսիս, որպէս եւ առ Արրիանոսի 'ի նաւարկ ութեանն։ Զայս գետ յիշէ նաեւ Պրոկոպիոս յետ յիշելոյ զԼազիկիա եւ զՏրապիզոն, դնելով զայլեւայլ տեղեկութիս. «Յաջմէ (Տրապիզոնի, ասէ) ամբարձեալ կան ամենայն լերինք ճանիկեանք, որոց սահմանակից է Հայաստան (բաժինն Հայաստանեաց) որ ընդ տերութեամբ հռոմայեցւոց։ Ի ճանիկեան լերանց աստի հոսի գետն Վոաս (ըստ հնչման լտ. Պոաս) որ ընդ անտառախիտ եւ ընդ լեռնախիտ երկիր շրջեալ՝ ապա 'ի Լազիկա բերի, եւ 'ի Պոնտոս ծով մտանէ։ Ուրանոր մերձենայ 'ի ծով զանունս Վրաս թողեալ՝ այլ իմն անուն ընդունի 'ի յետագայ դիպուածոյս, զի բնակիչքն յետ այնորիկ կոչեն զնա Ագամբսիս այսինքն Անխոտոր. ըստ որում 'ի մտանելն 'ի ծով՝ ոչ գիտէ խոտորիլ. զի այնպէս ուղխօրէն իմն վազս առեալ սրընթաց թափի 'ի ծով կոհակս ալեաց յուզելով, մինչեւ ընդ հարուստ ասպարէզս չտալ անցս 'ի ծովու»։ Այլ յայտ է թէ Պրոկոպիոս աստանօր զՃանիկեան լերինս խառնէ ընդ լերինս Տայոց, ուր եդ մերս Ասողիկ զակն Ակամսիս գետոյս, որպէս եւ այլուր զանունս Վոաս (զոր աստ միացոյց ընդ Ակամսիս գետոյ) շփոթէ ընդ Փասիսի յասելն. «Ի Հայս բնակիչս Ֆրանկիոյ, մերձ 'ի սահմանս Ճանիկոյ բղխէ գետն Վոաս… ուր յաջմէ են սահմանք Վրաց, եւ 'ի հանդիպոյ վերջինն Կովկաս… անդ յառաջ խաղացեալ այս գետ՝ ուրանոր եւ Կովկաս եւ Վիրք աւարտին. ուղխիւք ջուրցն վտակաց մեծապէս առատանայ. եւ փոխեալ զանունս Վոաս ընդ անուն Փասիսի՝ յառաջ ընթանայ, ընդունակ լեալ նաւուց մինչեւ ցծովն Պոնտոս, ուր թափի անդ յերկուց կողմանց եւս գետոյն՝ է Լազիկիա»։ Որ 'ի հնումն էր Կողքիս։
       ԱՂՍՏԵՒՈՅ ԳԵՏ
       Զորմէ Կիրակոս. «Բնակեցաւ նա (Մխիթար գօշ) 'ի վանքն որ կոչի Գետիկ 'ի գաւառին Կայոնոյ, որ 'ի վերայ գետոյն մեծագնի, զոր անուանեն Աղստեւայ գետ»։ Կայոն, որ պարտ է լինել Կայեն՝ էր բերդ 'ի Ձորոփոր գաւառին Գուգարաց, եւ զվանսն կարծեմ յանուն այսր գետոյ անուանեալ՝ Գետիկ։
       ԱՅԾՍԱՆԱՅ ՁՈՐ
       Զենոբ 'ի պատմելն զկործանելոյ կռոց Դեմետրեայ եւ Գիսանեայ, ասէ յերես, 35 «Երթեայ իշխանն Սիւնեաց յաւանն Կուառս, հաւանեցոյց զզօրս գեղջն գալ 'ի մկրտուի, որք յանձն առին եւ եկին ընդ նմա. եւ առեալ սրբոյն Գրիգորի իջուցանէ զնոսա 'ի ձորն Այծսանայ, եւ մկրտեաց զնոսա»։ Զենոբ որովհետեւ 'ի պատմութեան կործանման կռոց Դեմետրեայ եւ Գիսանեայ գրէ զայս անդանօր, յայտ է թէ էր 'ի Տարոն, եւ քանզի զմկրտելոյ խօսի, ձոր ասելով, աստ՝ իմանայ գետակ փոքրիկ։ Գուցէ նոյն է ընդ սմա եւ Ածանայ ձորն յիշատակեալ 'ի Թոմայէ Արծրուն ոյ, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայ ս 505. այլ 'ի լինելն նոյն՝ պարտ է ասել թէ այս գետակ անցանէր եւ ընդ Վասպուրական։ Տե՛ս եւ 'ի Ծովակս։
       ԱՊՍԱՐ
       Գետակ բղխեալ 'ի Բարիատր կամ ի Պարխար լերանց բաժանիչ փոքուն եւ Մեծին Հայոց 'ի հիւսիսոյ արեւմտից, զորմէ ասէ Պլինիոս զ. ։ Մեծ Հայք ձգէ «զերկայն ութիւն իւր մինչեւ ցՓոքր Հայ ս, զատուցեալ 'ի նմանէ Ապսար գետակաւ որ հոսի 'ի Պոնտոս, եւ Բարիատրիս լերամբք որք բղխեն զԱպսար»։ Որ եւ 'ի զ. 10 զՄաքրոն ազգն բնակեալ դնէ առ Ապսարու։
       ԱՌԵՍՏ
       Յիշատակեալ առ Թոմայի մեծոփեցւոյ. «Թող զաղքատս որ 'ի վերայ գետոյն Առեստու եւ Մարմէտու կային»։ Եւ քանզի Մարմէտ գետ մինչեւ ցայժմ կայ, որ թափի 'ի ծովն Վասպուրականի, եւ այս գետ 'ի նոյն ծովն զեղուլ երեւի։ Տե՛ս եւ 'ի մեծ հայս 196։
      
       ԱՐԱԾԱՆԻ կամ ԱՐԾՆԻ
       Թէպէտ բազում են ջուրք եւ վտակք որք խառնին յԵփրատ, այլ 'ի մէջ վտակաց նորա անուանի է կոչեցեալն Արածանի, յոր անուն զերկուս ջուրս պարտ է որոշել. մի զբնիկ զԵփրատ գետ, զայն որ գայ յարեւելից յարեւմուտս բղխեալ 'ի լեառն ծաղկէ եւ կոչեցեալ Արածանի, զորմէ գրեցաք 'ի վերայ 'ի ստորագր ութեան Եփրատայ. իսկ միւս ջուրն Արածանի՝ է վտակ որ խառնի յայս թեւ Եփրատայ եւ զիւր անունն տայ նաեւ նմին Եփրատայ, զոր ստորագրեսցուք աստանոր։ Ասդ այս վտակ թուի կոչեցեալ յանուն գեղջն զոր յիշէ Լաստիվերտցի 'ի գլ. ժէ. զկողմամբ Հարքայ. «Եկեալ 'ի քաղաքագիւղն Հարքայ որ կոչի Մանկանգոմ□ սուր 'ի վերայ եդեալ կոտորեցին□ եւ առեալ զգերի եւ զաւար չոգան 'ի գեօղն Արածանի, քանզի ընդ այն իսկ անցանէին»։ Եւ սոյն այս վտակ երեւի որ առ Յոհաննու Մամիկոնենի ուրեք ուրեք կոչի Արծնի. զոր օրինակ. «Յեզր Արծնոյ□ բանակեցան. իսկ Պարսիկքն յարուցեալ զհետ մտին նոցա, եւ տուեալ գետոյն՝ նեղէին զնոսա»։ Նաեւ առ Պլինիոսի ե. 24. զերկուս գտանեմք յիշատակեալ յայս անուն սուղ ինչ տարբերուբ. զի յետ ասելոյ թէ Եփրատ (եկեալն 'ի Կարնոյ) ընդունի գետս զԼիդոս որ է Գայլ գետ եկեալ 'ի Փոքուն Հայոց, եւ զԱրսանիա որ է Արածանի, եկեալ 'ի Հայոց մեծաց. ապա իսկ եւ իսկ յիշէ զԱրսանօ իբր այլ յԱրսանիայէ, յորմէ 'ի դէպ գայ համարել զսա ուրոյն վտակ, զայն որ սեփական անուամբ Արածանի կամ Արծնի կոչի 'ի մերոց, որոյ խառնելովն 'ի մեծագոյն վտակ՝ ետ զանուն իւր եւ նմա, որ նոյնպէս կոչի 'ի մերոց՝ Արածանի. բայց յոլովակի կոչի Եփրատ։ Այս Արծնի անունս է որ առ Պրոկոպիոսի գրի Արսինի, զոր եւ համարի մի 'ի վտակաց եկեալ 'ի բաժնէն աշխարհիս Հայոց՝ որ էր ընդ տէր ութեամբ Պարսից. զորոյ զբանս տես 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 15։ Այժմ քննեսցուք զբան Պլինիոսի. որ զ. 27. յետ գրելոյ թէ Տիգրիս գետ ընդ երկուս լիճս անցեալ առ Նիմֆիոս տեղեաւ 'ի վեր յառնէ՝ ասէ. «Այնչափ մօտ Արսանիոյ (գետոյն) հոսի սա (Տիգրիս) 'ի գաւառին Արրհէնէ, ոպ վկայէ Կղոդիոս Կեսար, մինչեւ յառատանալն ընթացակցին (երկոքին՝ Արսանիաս եւ Տիգրիս) բայց ոչ խառնին, Արսանիաս թեթեւագոյն ունի զընթացս գրեթէ ընդ մղոնս չորս, ապա անջատեալ ընկղմի յԵփրատ»։ Զայս ասացուած Կղոդիոսի պարտ է իմանալ վասն այնր կողման ընթացից Տիգրիսի՝ որ մոտ էր յակունս իւր. զի որովհետեւ Տիգրիս բղխէր 'ի Հաշտեանս, եւ Արածանի անցանէր ընդ մէջ Տարօնոյ եւ Հաշտենից ըստ Յոհաննու Մ ամիկոնենի, զորմէ տես 'ի Մեծ Հայս 60, անդանոր հարկ էր լինել այսր ընթակցութեան ։ Յիշէ Տակիտոս ժե. 15. զկամուրջ արկանելն 'ի վերայ Արսանիաս գետոյ, այս ինքն է Արածանի, զոր մերքս կոչեն Եփրատ, բայց ըստ նախագրելոցս գտանեմք առ ամենայն մատենագիրս եւ զբոլոր գետն Եփրատ՝ կոչեցեալ Արածանի. «Ընդ սորա մէջն անցանէ գետն Կիդնոս որպէս Արածանի ընդ մէջն Բաբելովնի»։ Ասողիկ գ. 42։
       ԲԺՈՒՆԵԱՑ ԳԵՏ
       Յիշատակեալ 'ի Խորենացւոյն 'ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց, որ թուի լինել 'ի Վասպուրական նահանգի, եւ թերեւս պարտ է լինել Բզնունեաց գետ։
       ԳԱՅԼ ԳԵՏ
       Զորմէ Ագաթանգեղոս յերես. ժդ. «Եկին հասին յԵկեղեաց գաւառ 'ի գեօղն Երիզա… իջին բանակեցան առ ափն գետոյն՝ որ Գայլն կոչեն»։ Դարձեալ 'ի թղթ. յծբ. յիշէ զանցանել սորա առ Երէզ աւանաւ Դարանաղեաց գաւառի։ Այս է Լիգոս գետ անուանեալն յայլոց ազգաց. (զի լիգոս յունարէն՝ է գայլ յորմէ եւ լատինն լուխուս. ) զորմէ ունիս տեսանել 'ի Փոքր Հայ ս. այլ քանզի Եկեղեաց եւ Երէզ են 'ի Մեծ Հայ ս, յայտ է թէ այս գետ բղխեալ 'ի Փոքր Հայ ս՝ ըստ մասին անցանէր նաեւ ընդ Մեծ Հայ ս։
       ԳէՆԴՐԻԴԻ. Տես 'ի Մեծ Հայս թղթ. 12։
       ԳԻՆ
       Քանզի Խորենացին բ. 61 յիշէ Զակամբք Գինայ, յայտ առնէ լինել գետ յԱյրարատ նահանգի։
       ԳՕՐՄԱ
       Գետ յիշատակեալ 'ի տարեգրութեան Տակտիոսի գիրք ժբ. 'ի շրջակայս Հայաստան եաց եւ Ասորեստանեաց։
       ԴԷԼԷՊՕԱ
       Յիշատակեալ առ Քսենոփոնեայ 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի, ոչ այնչափ հեռի յականց Տիգրիսի. «Գեղեցիկ էր, ասէ, այլ ոչ մեծ. բազմ ութիւն գիւղօրէից էին շուրջ զգետովն. այս տեղի կոչէր Հայաստան ընդ արեւմուտս»։
       ԶԱՒ. Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթահամարն 147։
       ԶԷՐՊԻՍ
       Վտակ Տիգրիսի որ ընդ Պարսկահայս ընթանայ. զի ասէ Պլինիոս զ. 26. «Իսկ Կօրտիեանց առ երի կան Ալօնք, ընդ որս Զօրպիս գետ 'ի Տիգրիս անկանի»։ Ալօնք ըստ մեզ են բնակիչք Այլի գաւառին Պարսկահայոց. որ գոլով 'ի հարաւակողմն առ Ասորեստանիւ, 'ի դէպ գայ 'ի Պարսկահայս բղխել անցանել եւ խառնիլ ապա 'ի Տիգրիս։ Հարտուին 'ի վերլուծ ութիւնս Պլինիոսի զԶէրպիս համարի նոյն գետակ՝ որ առ Պտղոմէոսի կոչի Ղորղոս վասն երագուե։ Այս գետակ նոյն թուի լինել՝ որ այժմ կոչի Զարպ։
       ԹՈՒԽ
       Գետ՝ որ ելանէ յԱղձնիս, եւ մտանէ 'ի ծովն Բզնունեաց։ Զմտանելն սորա 'ի ծովն՝ յայտ առնէ Թոմա Արծրունի գիրք դ. 'ի խորագրի ե գլխոյն. ուր ասէ. «Պարտուին Սմպատայ (որ էր ա. Սմպատ արքայ) յԱհմատայ 'ի սահմանս Աղձնեաց, 'ի վերայ գետոյն Թուխ կոչեցեալ, որ իջանէ 'ի ծովն Բզնունեաց»։ Իսկ զբղխելն՝ ստորեւ 'ի բնագրի անդ յայտ առնէ յասելն «Գնացեալ ընդ եզր ծովուն Բզնունեաց ընդ կողմն Ապահունեաց, եւ բնակեցաւ յափն գետոյն՝ որ իջանէ յԱղձնեաց խոխոմացն»։ Առ Յոհաննու կաթողիկոսի գրի անդէն Թուզ կամ Թուղխ, «Հասանէին 'ի ջուր ինչ գեղջ մի Թուղխ անուն». յորմէ երեւի լինել գտակ փոքրիկ, 'ի Թուղխ գեղջէն ընկալեալ զիւր անուն։
       ԼԻԳՈՍ
       Որ թարգմանի գայլ. զորմէ Պլինիոս զ. 26. «Լիգոս 'ի Հայաստան եաց բերի». որ ընթանայ 'ի Միջագետս, եւ խառնի 'ի Տիգրիս, որպէս կարծէ եւ Հարտուին։ Չէ պարտ զայս շփոթել ընդ միւս Լիդոս կամ Գայլ գետոյ՝ որ է 'ի Փոքր Հայս։
       ԼՈՓՆԱՍ
       Յիշատակեալ առ Եղնշէի 'ի թղթ. 151 «Փախստական առնէին մինչեւ յամուր տեղիս մայրեացն առ խորագոյն դարիւքն Լոփնաս գետոյ»։ Այս պատերազմ քանզի եղեւ յայս կոյս Կուր գետոյ, հանդէպ խաղաղ քաղաքի, որպէս դնէ նա ինքն 'ի թղթ. 129. վասն որոյ եւ այս գետակ էր զՈւտի նահանգի. յորում էր եւ Խաղաղ։
       ԿԱՐՄԻՐ
       Վտակ Երասխայ 'ի Ճուաշ գաւառ Վասպուրականի, Իսկ վայր խաղացեալ (ասէ Թովմա Արծրունի դ. 11) 'ի Մառականն աւան, առ Կարմիրն կոչեցեալ գետով, որ իջանէ 'ի գետն Երասխ»։ Քանզի Մառական էր 'ի Ճուաշ, եւ այս գետ լինի անդ։
       ԿՈՐԴՈՒԱՑ ԳԵՏ
       Յիշատակի առ Բուզանդայ ե. 26 'ի Կորդուաց գաւառին, բայց յայտ առնէ լինել փոքր՝ յասելն վասն կորդուացւոց. «Դարձուցին ընդ այլ շրջեցին զգետն»։
       ՀՐԱԶԴԱՆ կամ ՀՈՒՐԱՍՏԱՆ
       Գետ Այրարատ, զի Խորենացին ա. 11 գրէ վասն վարժ անուն պատանւոյն, թէ ա. Արտաշէս «շէնս պարգեւէ նմա առ եզերբ գետոյն՝ որ անուանեալ կոչի Հրազդան»։ Եւ յայնհետէ տեղին այն կամ գաւառն կոչեցաւ Վարաժնունիք։ Եւ Յոհան կաթողիկոս գրէ վասն Սեւադայի եւ միաբանելոցն ընդ նմա ընդդէմ հօլ ոստիկանին. «Եւ բանակ նոցա նստէր առ եզերբ Հուրաստան գետոյ, հանդէպ դաստակերտին Կաւակերտի»։ Եւ քանզի Վարաժնունիք եւ Կաւակերտ են յԱյրարատ նահանգի եւ այս գետակ յայտ է թէ ընդ այն անցանէր։ Վարդան աշխարհագիր նաեւ զգաւառն որոշէ ասելով. «Հուրաստան գետ Բճնոյ ջուրն է»։ Արդ Բջնի էր 'ի Նիգ գաւառի Այրարատ նահանգին։
      
       ՂՈՐՂՈՍ. Տես ԶԷՐՊԻՍ
       ՄԱՄՈՒՇԵՂ
       Զայսմանէ Բուզանդ ե. 27 «Բնակեցաւ նա (սուրբն Եպիփան ճգնաւոր աշակերտ Դանիէլի) 'ի մեծ ծոփս յանապատին, որ կոչի անուն տեղւոյն Մամբրէ, 'ի վերայ գետոյն, որ անուանեալ կոչի Մամուշէղ… Եւ էր մոտ 'ի գետն Մամուշեղ աղբիւր մի, եւ ձուկն բազում ելանէր ընդ ակն աղբերն. եւ բազում մարդիկ հանեալ զձուկն օգտէին 'ի նմանէ»։
       ՄԱՆԱՆԱՂԻ
       Վտակ Եփրատայ, զորմէ Լաստիվերտցի 'ի գլուխ իգ. «Երթեալ ժողովոյն բազմ ութիւն մինչեւ յեզր գետոյն Եփրատայ, ուր Մանանաղի 'ի նմա խառնի»։ Թերեւս այս է զոր Խորենացին գ. 45. անուամբ յիշէ 'ի ստորագրելն զայրն Մանանաղւոյ գաւառին. «Որ ինչ զերծանի, յանհնարին ուղխս սաստկ ութեան անկանի»։
       ՄԱՐՄԷՏ
       Յիշատակեալ առ Թոմայի մեծոփեցւոյ. «Թող զաղքատս որ 'ի վերայ գետոյն Առեստու եւ Մարմէտու կային»։ Այս գետ սովին անուամբ կայ մինչեւ ցայժմ, որ զեղու 'ի ծովն Աղթամարայ, որ է Բզնունեաց ծով, զորմէ տես 'ի նոր Հայաստան 155 եւ 136։ Տես 'ի վերոյ եւ զգետն Առեստ։
       Մեծամօր
       Զորմէ Խորենացին բ. 49. «Երթեալ Արտաշիսի 'ի տեղին, ուր խառնին Երասխ եւ Մեծամօրս»։ Յայս բան Խորենացւոյն հայելով՝ 'ի կարգս վտակաց եդաք աստ. բայց հաւանեալ եմք թէ Մեծամոր էր ծովակ կամ լիճ. ուստի ելեալ ջուրն վտակ կազմեալ. եւ առ Արտաշատաւ անցեալ, գնայր խառնէր յԵրասխ։ զԿամուրջ Մեծամորի յիշէ Ագաթանգեղոս թղթ. ը։ Տես աստ եւ 'ի կարգս Լճաց, եւ 'ի Մեծ Հայս 437։
       ՄԵՂՏԱՅ ԳԵՏ
       Ուրեք ուրեք յիշատակի 'ի գիրս Զենոբայ, որպէս եւ Սանասայի ծմակ, եւ Մօրք, ուր քառասուն այր ասէ մօրահեղձ արարին։ Այս ամենայն են 'ի Տարոն։
       ՄՈՒՐՑ
       Վտակ Երասխայ զորմէ Խորենացին բ. 65. 'ի գրելն վասն Վաղարշայ թագաւորին. «ծնաւ 'ի վերայ ճանապարհին, 'ի գաւառին Բասեան, 'ի տեղւոջ ուր խառնին Մուրց եւ Երասխ»։ Այս է որ առ Պլինիոսի զ. 9. գրի Մուսի. «Երասխ□ աճեցեալ վտակաւն Մուսի»։ Այժմ կոչի Հասանղալայու ջուր։
       ՆԻՉԷՖՈՐԻՈՍ
       Վտակ Տիգրիսի առ Տիգրանակերտիւ ըստ Տակիտոսի. զորոյ զբանս տես 'ի Մեծ Հայս յերես 76։
       ՌԱՀ
       Միայն ուրեռ աք Կորիւն պատմագրի գտանեմք զյիշատակութին. որ գրէ, թէ յորժամ Մեսրոպ դառնայր 'ի Միջագետաց հանդերձ նշանագրօք, եկեալ յայրարատեան գաւառ մերձ լինէր 'ի թագաւորական քաղաքն որ էր Վաղարշապատ, յայնժամ թագաւորն եւ ամենայն ազատագունդն ելեալ 'ի քաղաքէն՝ «Պատահէին երանելւոյն (Մեսրոպայ) զափամբ Ռահ գետոյն»։ Յորմէ այսչափ ինչ իմանամք, թէ այս գետ անցանէր մօտ 'ի Վաղարշապատ. զոր չէ պարտ շփոթել ընդ միւս մեծի Ռահ գետոյն, որ է 'ի Սկիւթիա, կամ յասիական Սարմատիա, եւ թափի 'ի ծովն Կասպից։
       ՏԱՐՕՆՈՅ ԳԵՏ
       Թոմա Արծրունի յետ յիշելոյ զտեղիս Հադամակերտ, Զարեւհաւան, Ռենայ, ասէ. «Գիշերագնաց հասեալ մինչ 'ի Տարօնայ կոչեցեալ գետ. եւ 'ի միւսում առաւօտին հասին 'ի վերայ բանակին»։ Այս յիշատակեալ բանակ էր կողմանս Զարեւհաւանի կամ Պարսկահայոց, որպէս երեւի 'ի գրելոցն։
       ՏՂՄՈՒՏ ԳԵՏ
       Զորմէ Եղիշէ 'ի թղթ. 205. «Կարգէր եւ կազմէր զճակատն□ առ ափն Տղմուտ գետոյն», անցանէր ընդ արտազ գաւառ. զորմէ տես 'ի Մեծ Հայս 205։ Անուանքս Տղմուտ եւ Մեծամօր՝ ըստ նշանակ ութեան երեւին նոյնանալ։
       ՔԱՍԱՂ
       Յիշատակեալ 'ի Խորենացւոյն բ. երիցս անգամ 'ի գլուխն 65. եդեալ զընթացս նորա առ աւանաւն Վարդգէսի. այսինքն է՝ առ Վաղարշապատաւ. բայց այլ ինչ տեղեկ ութիւն չունիմք զսմանէ։ Միայն Վարդան աշխարհագիր այսչափ ինչ գրէ. «Քասախ գետ Կարբոյ ջուրն է»։