Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՅԱՅՆ եւս վաճառատեղիս՝ որքթէպէտ էին արտաքոյ աշխարհիս Հայոց, այլ կամ 'ի մերձակայս էին, եւ կամ առ երրեակ ճանապարհօք վաճառական ութեան զորս 'ի վերոյ յիշեցաք, յայտնի է թէ յաճախէին եւ մեր վաճառականք՝ գնալով եւ կամ առաքելով վաճառս. վասն որոյ յիշեսցուք աստանոր զանուանս նոցա, նախ՝ զորս են առ Եփրատաւ եւ Տիգրիսիւ եւ ապա զայլսն։

       ԲԱԲԻԼՈՆ
       Յայս շահաստան մեծանուն քաղաք ընդ այլ վաճառս Հայաստանեայք նաեւ գինի, որպէս յայտնի յիշէ Երոդոտոս, զորոյ զբանս կարես տեսանել 'ի վերոյ 'ի ստորագր ութեան երկրորդ ուղւոյն վաճառականութե։

       ԹԱՓՍԱՔ
       Բազում ուրեք յիշատակեալ 'ի նախնի աշխարհագրաց, որ կառուցեալ կայր առ Եփրատաւ յԱսորիս. զսա նոյն համարին որ 'ի գ. Թագաւորութիսն դ. 24. գրի առ մեզ Թափսա։ Մինչեւ ցաստ կարէին գալ նաւք Սողոմոնի, աստի տանել սփռել զվաճառս իւրեանց աստ եւ անդ, եւ փոխանակ այնր բառնալ զոսկին Սոփերայ կամ Սպերայ եկեալ 'ի Հայաստանեայց. յորմէ կարես իմաստասիրել եւ զերթեւեկութիւն մերոց վաճառականաց։

       ՊԱԼՄԻՐԱ
       Հռչակաւոր քաղաք 'ի Փիւնիկա որ առ Լիբանանու միօրեայ հեռի յԵփրատայ, զորոյ զշին ութիւն Սողոմոնի ընծայէ Յովսեպոս, Թեդմոս կոչեցեալ 'ի բ. Մնացորդսն ը. 4. ըստ այլ թարգման ութեան Թատմօր, որ թարգմանի արմատենի։ Երեւելի եղեւ յորժամ Ոդենատոս պալմիրացի իշխէր անդ ընդարձակեալ զտէրուին. յետ որոյ քանզի դըշխոյն Զենոբիա կին նորա առաւել ընդարձակէր մինչեւ ցԿապադովկիա՝ 'ի վերայ յարձակեցաւ Աւրեղիանոս կայսրըն. զբռամբ ածեալ զՊալմիրա, եւ զԶենոբիա, գերեալ։ 'ի ժամանակին յայնմիկ քաղաքս այս ժողովարան էր վաճառաց եկելոց զամենայն կողմանց Ասիոյ, եւ անտի անցանէր յարեւմուտս. յորմէ կարես իմանալ զյաճախ ութիւն նաեւ մերոց վաճառականաց, մանաւանդ բնակելոցն 'ի Կապադովկիա, որ ըստ մասին էր 'ի Փոքր Հայս։

       ՈԲԻՍ
       Կառուցեալ առ Տիգրիսիւ, որ ըստ Ստրաբոնի թղթ. 739 էր ժողովարան վաճառաց շրջակայ սահմանաց ուրանոր Պարսիկք արկին արգելս առ 'ի չթողուլ նաւարկել թշնամեաց։
       Քաղաք Միջագետաց, յորում առ ժամանակօք Կոստանդեայ կայսեր լի էին վաճառականք, որպէս գրէ Ամմիանոս ժդ. 3. ուր 'ի սկիզբն սեպտեմբերի ամի ամի լինէր տօնավաճառ մեծ. յորում ժողովէին անբաւ բազմութիւնք առ 'ի դնել զվաճառս Հնդկաց եւ զաշխարհին Սէրէսաց եւ զայլոց աշխարհաց, զի անդ բերէին յամենայն կողմանց ընդ ծով եւ ընդ ցամաք։ Նորա որք ընդ ցամաք բերէին՝ անշուշտ ընդ Պարսիկս անցանէին կարաւանօք, ասէ Հուետիոս թղթ. 359 եւ 360. իսկ որք ընդ ծոցն Պարսից գային, ընդ Եփրատ 'ի վեր ելանէին մինչեւ առաջի Պադնէի, որ չէր ինչ հեռի յԵփրատայ։
       Սոքա են վաճառատեղիք առ երկոքումբք գետովք Եփրատայ եւ Տիգրիսի, իսկ արտաքոյ սահմանաց երկուց գետոցս յիշատակին եւ այլ երեւելի վաճառատեղիք 'ի մասին Ասիոյ. յորս գնալ եւ մերոց Հայկազանց վաճառի կամ տուրեւառ ութեան աղագաւ ընդ վաճառականս նոցա՝ ոչինչ իւիք, երկբայիմք, զորս յառաջիկայդ յիշեսցուք սկսեալ 'ի հնագունէն։

       ԴԻՈՍԿՈՐԻԱՍ
       Հռչակաւոր վաճառատեղի մերձ առ Պոնտոս ծով, նորոգեալ յԵւպատորն Միհրդատայ, զորմէ գրէ Ստրաբոն ժա. 498. «Դիոկորիաս սկիզբն է պարանոցին (իմա ցամաքին) որ ընդ մէջ Պոնտոսի եւ Կասպից ծովու, հասարակաց վաճառատեղի ազգացն 'ի վերոյ եւ 'ի մերձակայս բնակելոց. քանզի ասեն եօթանասունեւ ըստ ոմանց նաեւ երից հարիւր ազգաց 'ի նմա ժողովիլ»։ Սոյնպէս եւ Պլինիոս զ. 5. «Քօրաքսեանք (ունին) 'ի Կողքիս քաղաք Դիոսկորիաս, առ գետովն Անթէմունթա, որ այժմ է անապատ. այլ երբեմն այնչափ էր ծաղեալ՝ մինչեւ երից հարիւր ազգաց այլալեզուաց 'ի նմա հաւաքնլ աւանդէ Դեմոսթենէս. եւ ապա մերոց (հռոմայեցւոց) հարիւր եւ երեսուն թարգմանօք առնել անդէն վաճառականութի»։
       Արդ զիարդ մարթ էր չառնել երթեւեկ ութիւն վաճառական ութեամբ եւ մերոց հայկազանցս յայսպիսի վաճառատեղի, յորում էր խուռն բազմ ութիւն այնքանոյ այլալեզու ազգաց եւ ազանց, եւ որ մերձակայ դիրիւքն կտրի նպաստամատոյց նոցա, առ 'ի տանել անդ զվաճառս իւրեանց, եւ զեկեալսն 'ի Պոնտոսէ ածել յաշխարհն իւրեանց. նա զի Պլինիոս Քօրաքսեանց քաղաք կոչելով ցուցանէ լինել 'ի սահմանակց ութեան քօրաքսեանց կառուցեալ, որ ըստ մասին էր 'ի Հայս։ Յայտ է եւս թէ քանի մերձաւուրի էր մերոց ընդ եբերացիս՝ որք են կողքիսացիք. քանի խառն բնակ ութիւն Հայոց ընդ Խաղտիս, որ է 'ի գաւառացն Կողքիսոյ, մինչեւ յոտարազգի մատենագրաց կոչիլ վասն այնորիկ Առմէնօքալիվս։ Յայտ է եւ անտի՝ զի Ստրաբոն գրելով ժա. 506 թէ բարձրագոյն մասունք Կովկասու այնոքիկ են՝ որք 'ի հարաւակողմն ձգին, եւ բնակեալ կան 'ի զանազան ժողովրդոց սոքա ասէ ժողովին 'ի Դիոսկորիաս շահաստան քաղաք Կողքիսոյ 'ի պատճառս դնելոյ գազ։ Արդ աղն գոլով առատագոյն բերք Հայաստանեաց սահմանակցաց Դիոսկորիասայ, յայտնի է թէ վաճառականք մեր էին որք տանէին 'ի Դիոսկորիաս 'ի վաճառել։ Որպէս կովկասային ազինքս այսոքիկ՝ նոյնպէս եւ հիւսիսակողմանք Պոնտոս ծովու 'ի Դաւրիոյ եւ 'ի Մէոտիս ծովակէ եւ 'ի շրջակայ սահմանաց գային 'ի հարկէ 'ի Դիոսկորիաս առնուլ զվաճառս ասիացւոց, փոխանակելով ընդ վաճառաց իւրեանց։

       ԹԱՐՇԻՇ կամ ԹԱՐՍԻՍ
       Հռչակաւոր վաճառատեղի՝ բազում ուրեք յիշատակեալ 'ի սուրբ գիրս. զորոյ զտեղւոյն քանզի բազում վէճ է առ մատենագիրս՝ հարկ եւ մեզ խօսել ճոխագոյն ըստ կարգի։
       Պատմ ութիւնք նախնի ժամանակաց ուսուցանեն մեզ, թէ առ 'ի գտանել զտեղի քաղաքի իրիք նախնի ժամանակաց, զայս կանոն պարտ է ունել անվրէպ. իբր զի 'ի գտանելն զոմն յառաջին նահապետաց համանուն նոյն քաղաքի. զորմէ է խնդիրն, 'ի նմանէ անկ է համարել հիմնեալ եւ անուանեալ զայն քաղաք, նոյնպէս եւ զետղի նորին քաղաքի անդ անկ է յուզել ուրանոր էր բնակութիւն նոյն նահապետին։
       Զայս եդեալ հիմն եւ կանոն բանիցս, քանզի 'ի ծննդաբան ութեան Մովսէսի ժ. 4. գտանեմք որդի Յաբեթայ լինել Յաւան. եւ որդի Յաւանայ Թարսիս, կամ որ նոյն է Թարշիշ, նմին իրի զտեղի Թարշիշ քաղաքին՝ որ է համանուն նահապետին, պարտ է յուզել կամ 'ի Հայաստան ՝ ուրանօր եղեւ առաջին աճումն եւ բազմանալ մարդկան, կամ 'ի շրջակայս Հայաստան եաց՝ յորս նախ առաջին սփռեցան մարդիկ։ Արդ քանզի 'ի Կիլիկիա 'ի սահմանակից աշխարհն Հայաստանեայց գտանեմք քաղաք հին յոյժԹարսուս անուանեալ յօտար ազգաց, իսկ 'ի մեզ Տարոն յորջորջեալ, կայ մինչեւ ցայժմ եւ կոչի Թէրսիս կամ Թէրշիշ, զայս քաղաք պարտ է ասեմ համարել նոյն՝ զոր սուրբ գիրք բազում ուրեք յիշատակեն Թարսիսանուամբ. եւ ցուցանեն լինել ծովեզերեայ քաղաք վաճառատեղի անուանի, յոյր սակս յաճախէին նաւք փիւնիկեցւոց, ապա եւ նաւք Սողոմոնի 'ի սակս զանազան վաճառաց։
       Եւ եթէ յասիցեմք զայս Թարսիս կամ Տարսոն թէ նոյն երեւելի վաճառատեղի իցէ յիշատակեալ 'ի սուրբ գրոց, զիարդ մարթ է հաւատայ՝ եթէ փոքրն Ասիա ծաղկեալն 'ի ժամանակին բազմ ութեամբ ժողովրդոց եւ վաճառաց, յերից կողմանց եւս պատեալ ծովովք 'ի միոյ կողմանէ եւեթ 'ի Պոնտոս ծովէ ունիցի զծովեզերեայ իւր վաճառատեղի հռչակաւոր, իսկ 'ի միւս յերկոսին կողմանս պատեալ հարուստ տարած ութեամբ միջերկրական ծովու՝ չունիցի բնաւ։ Զի արդարեւ այլ ինչ վաճառատեղի երեւելի ծովեզերեայ ոչ յիշատակի 'ի գիրս, բայց միայն 'ի Կողքիս՝ որ է իբր 'ի ծայր Պոնտոս ծովու։ Ապա պարտ է ասել թէ նաեւ այս Տարսոն կամ Թարսիս էր մեծ վաճառատեղի փոքուն Ասիոյ 'ի միջերկրական ծովու, որպէս եւ Կողքիս 'ի Պոնտոս ծովու։ Զայս մեր կարծիս հաստատեն 'ի նախնեաց Յովսեպոս Քաղդէական մեկնութիւնն եւ արաբացիք։
       Այլ 'ի խնդիր ելանել յուզել 'ի հեռաւոր աշխարհս առ 'ի գտանել զԹարսիս, որպէս ոմանք 'ի Սպանիա ընդդէմ ելանէ կարգի պատմութեան. քանզի 'ի գաղեմի ժամանակսն անդ գնալն յաշխարհ հեռի՝ էր սակս գտանելոյ զտեղի բնակուե. Թարսիս գոլով թոռն Յաբեթայ՝ բազմամարդուին չէր այնչափ առաւելեալ 'ի ժամանակին 'ի Հայաստան՝ մինչեւ չգտանել տեղի բնակ ութեան ոչ անդ եւ ոչ 'ի շրջակայս նորա, որպէս էր Կիլիկիա եւ Թարսիս քաղաք նորա, եւ ստիպել հատանել զանդունդս ծովուն առ 'ի գնալ 'ի Սպանիա։ Եւ եւս 'ի դնելն զԹարսիս 'ի Սպանիա, պարտ էր ասել թէ այնպիսի հեռաւոր աշխարհ յայնմ ժամանակի այնչափ ճոխացեալ լինէր վաճառականութեամբ ունելով զայնպիսի հռչակաւոր վաճառատեղի. իսկ համօրէն փոքրն Ասիա, յորում հաւաքէին ամենայն արեւելեան վաճառք եւ որ յերից կողմանց եւս պատեալ էր երեւելի ծովով. զրկեալ կայր յամենայնէ, չունելով ինչ երեւելի վաճառատեղի 'ի միջերկրական ծովու։
       Զայս ամենայն 'ի միտ առեալ՝ ստորագրեսցուք այժմ զյարմար ութիւն Տարսոնի առ վաճառատեղի լինելոյ վաճառացն այնոցիկ զորս յիշեն սուրբ գիրլ։ Տարսոն քաղաք, որպէս ունիմք գրել 'ի Կիլիկիա, մերձ էր յոյժ 'ի ծովեզր Կիդնոս գետ ընդ մէջ նորա անցանելով զեղոյր 'ի միջերկրական ծով ընդ որ մարթ էր նաւուց նաւարկել մինչեւ 'ի քաղաքն. Եփրատ գետ, որպէս գրեալ եմք 'ի վերոյ յընթանալն առ սահմանօքն եփրատացւոց եւ Կիլիկիոյ՝ մերձենայ յոյժ առ միջերկրական ծով. Վաճառականք մերոյ աշխարհիս եւ այլոց շրջակայ աշխարհաց՝ որք զոսկին Սոփերայ կամ Սպերայ եւ զվաճառս Հնդկաց եւ այլոց աշխարհաց բերէին 'ի վաճառատեղիս որ շուրջ զԵփրատ գետով. իսկ յԵփրատայ նոյն կամ այլ վաճառականք բերէին 'ի Տարսոն, կամ դէպուղիղ ընդ ցամաք, եւ կամ ընդ Պիռամոս եւ ընդ Սարոս գետս որք իջանեն 'ի միջերկրական ծով կարիի մոտ 'ի Տարսոն. յորոց զՊիռամոս գետ նաւարկելի կոչէ Ստրաբոն ժբ. 536։ Փիւնիկեցիք որք էին առ միջերկրական ծովու, ընդ նաւուց Սողոմոնի գնային 'ի Տարսոն կամ 'ի Թարշիշ, գտանէին եւ բերէին անտի զամենայն վաճառսփոքուն Ասիոյ, եւ զվաճառս միւս կողմանց Ասիոյ եւ զՀնդկաց՝ զյիշատակեալս 'ի սուրբ գրոց։
       Եւ այսպէս ըստ ամենայնի յարմարի բանից սուրբ գրոց. մանաւանդ զի Թարսիս ուրեք ուրեք յայնպիսի տեղիս յիշատակի 'ի սուրբ գիրս, որ գրեթէ յայտնի կացուցանէ լինել զՏարսոն կամ զԹէրսիս Կիլիկիոյ։ Զի 'ի գիրս Յուդիթայ բ. 12. յայտնի յիշէ զզօրս Հողոփեռնեայ գալ 'ի Կիլիկիա, զի ասէ «Եւ բանակեցան… 'ի ճախակողմն վերին Կիլիկիայ. եւ 'ի 13. աւար հարկանել ասէ, ըստ եբրայականին, զամենայն որդիսն Թաշշէայ, թէպէտ եւ մեր բնագիրս եդեալ է Հռամասեայ։ Սոյնպէս եւ վասն Յոնանու գրէ ա. 3. «Էջ 'ի Յոպպէ եւ եգիտ նաւ որ երթայր 'ի Թարսիս»։ Այսպէս իսկ եւ իսկ գտանելն Յոնանու նաւ պատրաստական գնալոյ 'ի Թարսիս՝ յայտ առնեն սուրբ գիրք թէ Թարսիս չէր այնչափ ինչ հեռի 'ի Յոպպէէ, եւ ոչ էր գնալ 'ի Սպանիա, ուր դնեն ոմանք զԹարսիս. զի յայնպիսի հեռաւոր աշխարհ. զոր օրինակ էր Սպանիա նաեւ այժմ հազիւ երբէք դէպ լինի գտանել նաւ պատրաստական. թող եւ զայն զի 'ի ժամանակին յայնմիկ չէր այսպէս յաջողեալ նաւարկուի։ Սաղմոսերգուն հա. 10. կամելով յայտնել՝ թէ թագաւորք արեւմտից եւ արեւելից առհասարակ ունէին ճանաչել զքրիստոնէ ութիւն, եւ պաշտել զՔրիստոս յարեւելեան կողմանէ յիշէ զթագաւորս Արաբայ եւ Սաբայ. իսկ յարեւմտեան կողմանէ՝ զթագաւորս Թարշշի եւ կղզեաց։ Յայս բան եւս անունս Թարշիշ'ի դէպ գայ Տարսոնի. զի կղզիք կոչին կոչին ըստ սուրբ գրոց՝ ոչ միայն կըղզիք միջերկրական ծովուն, այլ նաեւ ամ ծովեզերեայ ազգք եւ տեղիք նոյն ծովուն։ Սոյնպէս պարտ է իմանալ եւ 'ի բանս Եսայեայ, յորս միանգամայն ընդ կղզիս յիշատակի եւ Թարսիս այն է Տարսոնն Կիլիկիոյ, որ երբեմն գոլով զօրաւոր յոյժ. 'ի կարգս այլոց թագաւորութեանց յիշատակի։
       Իսկ զոր սուրբ գիրք ուրեք ասեն 'ի Գասիոնգաբերայ նաւարկել նաւուց առ 'ի գնալ 'ի Թարշիշ, որ էր 'ի կարմիր ծովուն, ընդդէմ ելանէ ամենայն կարծեաց, այլ նոցա մանաւանդ՝ որք 'ի Սպանիա դնեն զԹարշիշ, զի յայնժամ պարտ է ասել՝ թէ 'ի Գասիոնգաբերայ ընդ կարմիր ծով նաւարկեալ, ընդ Բարեյուսոյ հրուանդան Ափրիկոյ անցեալ՝ այլեւ զհամօրէն Ափրիկէիւ շուրջ եկեալ այնպէս գնային 'ի Սպանիա. յորում ժամանակի ընծայել նաւավարաց այսչափ ծանօթ ութիւն ծովուց, եւ այսչափ համարձակութիւն. չէ ընդունելի։ Ես այսպէս իմանամ զբանս սուրբ գրոց, այն նաւք ելեալք 'ի Գասիոնգաբերայ՝ 'ի կարմիր ծովէ գնային 'ի պարսկային ծոցն, եւ մտեալ 'ի վեր ելանէին յԵփրատ. շրջէին 'ի զանազա վաճառատեղիս որ առ Եփրատաւ, եւ որ 'ի շրջակայ սահմանս Եփրատայ եւ Տիգրիսի առ 'ի առնուլ զանազան վաճառս, զորս մին ունէր եւ միւսն չունէր։ Արդ որպէս շրջէին 'ի սոսա՝ նոյնպէս եւ 'ի նմին ճանապարհորդութեան շրջէին նաեւ 'ի Թարսիս կամ 'ի Տարսոն, եւ 'ի մօտակայ տեղիս Տարսոնի՝ յորս բերեալ ունէին վաճառականք. 'ի նմին ճանապարհորդ ութեան ելանէին նաեւ 'ի Սոփեր կամ արձամբ գնալով անդր՝ եւ կամ յաւէտ 'ի ճեռն վաճառականաց բերեալ ունելով յայն վաճառատեղիս զոսկին Սոփերայ։ Վասն որոյ թէպէտ զանազան տեղիք էին Սոփեր եւ Թարսիս, բայց իբր մի եւ նոյն ճանապարհորդ ութիւն յիշատակի 'ի սուրբ գիրս. օրինակ իմն 'ի դ. Թագաւորուիսն թ. 26. 28 կոչի՝ նաւարկ ութիւն 'ի Գասիոնաբերայ 'ի Սովփերա. ապա ստորեւ ժ. 12. նաւարկ ութիւն 'ի Թարսիս։ Զի որպէս գնալով ընդ միջերկրական ծով դէպուղիղ 'ի Թարսիս՝ անդուստ առնուին բերէին զվաճառս զանազան աշխարհաց, եւ զոսկին Սոփերայ կամ Սպերայ, զորս վաճառականք բերեալ ունէին անդր. սոյնպէս եւ 'ի Գասիոնաբերայ գնալով կարմիր ծով 'ի վաճառատեղիս Եփրատայ առ 'ի բերել զոսկին Սոփերայ՝ առնուին բերէին միանգամայն 'ի նմին ճանապարհորդ ութեան նաեւ զվաճառս Թարսսի։
       Եւ այսպէս ըստ մեզ մի եւ նոյն Թարսիս է յիշատակեալն 'ի սուրբ գիրս, այլ ճանապարհորդուին կրկին. մի ընդ միջերկրական ծով, ընդ որ կամէր գնալ եւ Յոնան 'ի Յոպպէ մտանելով 'ի նաւ. իսկ միւս ճանապարհ էր ընդ կարմիր ծով 'ի Գասիոնաբեր մտանելով 'ի նաւ։ Այս ճանապարհորդ ութիւն է՝ որ ուրեք 'ի սուրբ գիրս կոչի յանուն Սոփերայ, սակս անուանի գոլոյ ազնու ութեան եւ առատ ութեան ոսկւոյն Սոփերայ. այնր աղագաւ փոյթ մեծ էր վաճառականացն անդր գնալոյ. կոչի եւ յանուն Թարսսի, քանզի անուանի էր եւ առատ վաճառքն նորա զայլ ամենայն վաճառատեղեաց. նմին իրի եւ ուղեւորացն ցանկալի ճանապարհք նորա։ Յաւել եւ զայս, զի Կիլիկիա գոլով երբեմն յոյժ զօրաւոր եւ երեւելի՝ նմին իրի եւ Թարսիս կամ Տարսոն իւր մայրաքաղաք անուանի էր յայնժամ։
       Այլ Կալմէտ՝ որ նոյնպէս զԹարսիս համարի լինել Տարսոն Կիլիկիոյ, 'ի մեկն ութեան ծննդոց ժ. 4. կրկին նշանակ ութեամբ ասէ մարթ է առնուլ զԹարսիս սուրբ գրոց. մի՝ փոխանակ քաղաքին Տարսոնի, եւ երկրորդ՝ փոխանակ մեծ եւ երկայնաձեւ նաւուց՝ զորս 'ի կիր առնուին 'ի գնալն ընդ Թարսիս, որպէս եւ ակնարկեն, ասէ, սուրբ գիրք յայս բան գ. Թագաւոր ութեանց ժ. 22 «Նաւ Թարսսացի էր Սողոմոնի արքայի 'ի ծովու ընդ նաւս Քիրմայ»։ Եւ որպէս ցուցանեն բանք Սաղմոսի խէ. 8. աստուածային մեծի զոր ութեան գործ գրեն խորտակել զնաւս Թարոսեաց։ Եւ յԵսայեայ կ. 9. իբր մեծ ինչ համարին նաւք Թարոսեաց։
       Եւ այսպէս աւելոր լինի մեկն ութիւն այլոց. զի են՝ որք ասեն եթէ Թարսիս անուամբ իմանայ սուրբ գիրն զհամօրէն Ովկիանոս, այլք զծով հասարակ, ոմանք երկուս Թարսիոս դնեն. զմին 'ի ծովն միջերկրական, եւ զմիւսն 'ի Հնդիկս, Կղերիկոս զԹասոս կղզին դնէ՝ 'ի մերձաւոր ութեան անուանց յայս կարծիս բերեալ. Զայլ կարծիս եւ զհերքումն նոցա իբրեւ մեզ աւելորդս 'ի բաց թողում, նոյնպէս եւ զկարծիս Պօշարայ եւ Հուետիոսի՝ որք զԹարսիս դնեն 'ի Սպանիա, զորոց կարես տեսանել 'ի մեկն ութեան Կալմէտի՝ ծննդոց ժ. 4. նաեւ յիւրում բառարանի, զորս հերքէ. եւ հաստատէ զՏարսոնն՝ Կիլիկիոյ լինել Թարսիս սուրբ գրոց. ուր ուրեք խօսին զնաւարկութենէ Թարսսի. որպէս փոքր 'ի շատէ ծանուցաք։ Վասն որոյ վայրապար Նիքօլային 'ի ծէ. ճառ սուրբ գրոց. հատոր ե. յետ ընդունելոյ զկարծիս Կալմէտի՝ յաւելու զկնի ընդունել եւ զկարծիս Մառդինեայ, դնելով զերկուս Տարսոնս կամ Թարսիոս, զմին 'ի Կիլիկիա, եւ զմիւսն 'ի Սպանիա. որ է ինքնաստեղծ գիւտ. թո՛ղ եւ զնաւարկ ութիւն փիւնիկեանց ըստ կամի ստորագրեալ համաձայն Մառդինեայ։
       Արդ այս Թարսիս կամ Տարսոն Կիլիկիոյ՝ այսպէս հըռչակաւոր վաճառատեղի, եւ այսպէս մօտաւոր առ Հայս եւ առ Եփրատ, ինքնին յայտ առնէ թէ յաճախէին անդ 'ի ժամանակին եւ հայկազուն վաճառականք մեր տուրեւառ ութեան աղագաւ. եւ վասն վաճառացն ոսկւոյ՝ յոյր սակս գային առնուլ նաւք Քիրմայ եւ Սողոմոնի. եւ ոսկին այն էր ոսկին Սոփերայ կամ Սպերայ, որպէս ասացաք, վաճառ աշխարհին Հայոց բերեալ անդր ընդ Եփրատ եւ ընդ ցամաք 'ի մերոց վաճառականացն եւ կամ յայլոց։ Այսոքիկ կրկին վաճառատեղիք զորոց գրեցաքն, Դիոսկորիաս առ Պոնտոս ծովու, եւ Թարսիս կամ Տարսոն առ միջերկրական ծովու, երկոքին եւս սահմանակիցք Հայաստանեայց՝ թէ քանի դիւրացուցանէին զվաճառական ութիւն աշխարհիս Հայոց, յայտ է ամենեցուն։

       ԱՆՏԻՈՔ
       Ի մէջն անդ մետասաներորդ դարու պատմի առ Մատթէոսի իբր եօթանասուն արանց 'ի մերոց հայկազանց բերեայ յայս երեւելի քաղա վաճառի աղագաւ ընդ մորթոյ ձուկն աղի ապխտեալ, որ թուի լինել Տառեխ ձուկն ծովուն Բզնունեաց, որոյ անբաւ բազմ ութիւն ապխտելոյ այժմ եւս է նիւթ վաճառոյ 'ի շրջակայ երկիրս։
       Այլ քանզի առ Յոյնս ամենայն աղեալ ձուկն Տառիխսն կոչի, նմին իրի համարիմ 'ի նախնի դարուց սկզբնաւորեալ զվաճառական ութիւն այսր ձկան 'ի մերոցս՝ եւ յայնմանէ զամենայն աղի ձուկն 'ի նորին անուն Տառիխիոն յորջորջեալ 'ի Յունաց. մինչեւ Աթենադորասայ, որ ժամանակակից էր Ոսկեբերեանի, նաեւ զաղի միսն կոչել Տառիխիոն։ Ի վաճառաց աստի աղի ձկան՝ զոր 'ի հեռաստանէ բերէին մերքն, իմանամք թէ եւս առաւել 'ի մօտակաց սահմանաց աշխարհիս Հայոց բերէին եւ զայլ վաճառս յԱնտիոք քաղաք բազմամարդ։

       ՏՐԱՊԻԶՈՆ
       Յետ դադարելոյ կայսերուեն Յունաց 'ի Բիւզանդիոյ՝ սա եղեւ վաճառատեղի ամենայն քրիստոնէից բնակելոյ 'ի Պոնտոս, 'ի Կապադովկիա, 'ի Հայաստան, եւ 'ի Վիրս։ Աստ փոխադրէին վաճառականք զամենայն վաճառս Հնդկաց՝ որք գային 'ի Հայաստան 'ի հարաւոյ ընդ ծոցն պարսկական եւ ընդ Եփրատ. իսկ յարեւելից՝ ընդ ծովն Կասպից եւ ընդ Փասիս գետ. եւ 'ի Տրապիզոն տարեալ փոխանակէին ըսդ վաճառաց արեւմտեայց, զորս նաւք վենետկեցւոց բերէին անդր։

       ՊՈՒԽԱՐԱ
       Ի յետագայ ժամանակս աստ լինէր վաճառատեղի արեւելեայց, որ է քաղաք 'ի հիւսիսակողմն Օքսոս գետոյ, սակաւ ինչ հեռի 'ի Սըմըրղանդայ, 'ի ձեռս Էօզպէք թաթարաց, յոր անուն կոչի այն ընդարձակ աշխարհ որ զՄոսկովս բաժանէ 'ի Չինաց։ Ուր նաեւ յաւուրս մեր տեսաք զերկուս 'ի մերոց հայկազանց, յաշխարհէն Պարսից աստ 'ի Պուխարա անցեալ, եւ անտի 'ի Բիւզանդիա եկեալ ընդ ցամաք։

       ՍԸՄԸՐՂԱՆԴ
       Մայրաքաղաք Դրանսօքսանիոյ յայնկոյս Օքսոս գետոյ, որ էր Մարաքանտա նախնեաց, եւ եղեւ արքայանիստ Լէնկթէմուրայ. յետ Պուխարայի սա եղեւ վաճառատեղի մեծ, ուրանոր բազմ ութիւնք գտանէին Պարսից, Թաթարաց, Հընդկաց նաեւ Չինաց 'ի վաճառել զպատուական վաճառս ընդ որս եւ մերոց հայկազուն վաճառականաց երթեւեկել անդր՝ չիք ինչ տարակոյս։