ԶԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆ
աշխարհիս
մերոյ
յերիս
վիճակս
գտանեմք
փոփոխեալ.
նախ՝
'ի
տանուտիրական,
որ
էր
առաջին
կառավարութիւն
յաւուրս
նահապետաց
մերոց.
երկրորդ՝
'ի
միապետական,
յորժամ
թագաւորք
սկսան
կառավարել.
որ
երիցս
սկսաւ,
եւ
երիցս
ընդ
հատեալ
մնաց,
մինչեւ
իսպառ
վերջացաւ
առհասարակ.
երրորդ՝
յիշխանական,
յորժամ
յընդհատիլ
իւրաքանչիւր
թագաւորութեանց
ընդ
ժամանակս
ժամանակս՝
իշխանք
կառավարէին
զաշխարհս
Հայոց։
Զերեսին
զայսոսիկ
կառավարութիւնս
ստորագրեսցուք
մի
ըստ
միոջէ
յառաջիկայս,
յերիս
յօդուածս
տրոհելով։
ՅՕԴՈՒԱԾ
Ա.
Կառավարութիւն
տանուտիրական։
Ժամանակ
նահապետաց։
ՏԱՆՈՒՏԻՐԱԿԱՆ
կոչեմք
զայն
ազգ
կառավարութեան՝
զոր
եւրոպացիք
կոչեն
Կալուածական.
ուր
ոչ
տիրէ
մին
'ի
վերայ
ամենեցուն,
այլ
իւրաքանչիւր
'ի
տանուտեարց
ինքն
իշխէ
եւ
կառավարէ
զայն
երկիր
եւ
զբնակիչս
նորա,
որում
տէր
է
եւ
ժառանգ։
Զայս
տէրութիւն
կալուածական
կամ
տանուտիրական՝
եւրոպացիք
'ի
սկզբան
անդ
որով
իւրեանց
ստացան,
գոլով
ազգ
եկամուտ
յապագայ
ժամանակս
եկեալ
անդ
յԱսիոյ,
ըստ
մեծի
մասին
'ի
Թաթարաց,
այլ
մերն
եղեւ
բնիկ
ժառանգութեամբ
'ի
սկզբան
անդ
բնակելոյ
մարդկան
'ի
վերայ
երկրի,
յորժամ
չգոյր
այլ
ինչ
բնակութիւն.
զի
'ի
հարց
իւրեանց՝
որք
էին
որդիք
Նոյի՝
ստացան
զայն
երկիր.
զոմանս
ժառանգութեամբ
'ի
հօրէ,
եւ
զոմանս
ինքեանք
գրաւեալ
բնակութեամբ
իւրեանց.
յորժամ
բազմանալով
նոցա
ոչ
բաւէր
առաջին
երկիրն։
Եւ
առ
'ի
գրաւել՝
չէր
հարկ
սուր
առնուլ
կամ
մարտնչել,
զի
յայնժամ
երկիր
դատարկ
էր
'ի
բնակչաց.
իսկ
յորժամ
բազմացան
մարդիկ,
յայնժամ
սկսան
որով
գրաւել։
Տես
զոր
գրեալ
է
մեր
'ի
գլուխն
Բնակութեան։
Տանուտէր
կոչիլ
յայնժամ
գլխաւորի
նոցա
'ի
սկզբան
անդ
յաւուրս
Թորգոմայ՝
յիշատակի
'ի
ա.
գլուխ
պատմութեան
Օրպէլեանց
վասն
Վրաց
յասելն.
«Սահմանէր
Վրաց
կոչել
զգլխաւորն
իւրեանց
Տանուտէր.
զի
ոչ
ունէին
զթագաւոր,
եւ
նստէր
Տանուտէրն
'ի
Քարթլ,
'ի
մեծ
քաղաքին
Մցխիթայ
»։
Ահա
սոյն
օրինակ
պարտ
է
իմանալ
եւ
վասն
Հայոց
աշխարհիս
յաւուրս
Թորգոմայ
եւ
Հայկայ
եւ
սերնդոց
նորա,
խաղաղ
ութեամբ
ժառանգեալ
զերկիր
իւրեանց.
եւ
տանուտիրական
կառավար
ութեամբ
պայազատեալ՝
մինչեւ
ցԱրամ։
Այլ
քանզի
սուղ
ինչ
յառաջ
քան
զԱրամ
որդիք
օտարածնաց՝
որք
էին
ազգք
շուրջ
զհայաստանեօք՝
կոխեցին
զսահմանս
զոր
Հայք
ժառանգէին,
որպէս
գրէ
Խորենացին
ա.
13.
յորս
Նիւքար
ոմն
կոչեցեալ
Մադէս՝
զամս
երկուս
ծառայեցոյց
զսահմանս
Հայոց.
յայնժամ
հարկ
եղեւ
Արամայ
սուր
առնուլ
եւ
սրով
վանել
զամենեսին
զնոսա։
Եւ
թէպէտ
Արամ
զօրաւոր
էր
եւ
բազմաց
աշխարհաց
տիրող,
որպէս
ծանուցաք
'ի
գլուխն
Պատմութե,
բայց
չեղեւ
միշտ
գլխովին
ինքնիշխան
որպէս
զառաջին
նահապետսն
մեր,
այլ
'ի
թագաւորել
անդ
Նինոսի՝
ընդ
հրամանաւ
նորա
էր
մերս
Արամ,
վասն
որոյ
ասէ
Խորենացին,
Նինոս
«հրամայէ
նմա
(Արամայ
)
զայն
իշխան
ութիւն
անկասկածաբար
ունել
»։
Ընդ
հրամանաւ
Նինոսի
էր
եւ
Արայ
որդի
նորա,
զորմէ
ասէ
ա.
15.
«Նոյնպիսում
շնորհի
արժանաւորեալ
'ի
Նինոսէ՝
որպէս
եւ
հայրն
իւր
Արամ»։
Իսկ
տէրութիւն
Շամիրամայ
'ի
վերայ
Արայի
եւ
աշխարհիս
մերոյ
յայտ
է.
որ
յետ
սպանանելոյ
զԱրայ
'ի
պատերազմի՝
ինքնակամ
իբր
յիւրում
աշխարհի
շինեաց
զՎան
քաղաք.
եւ
«ի
բազում
տեղիս
յաշխարհին
Հայոց
արձանս
հաստատեալ,
նովին
գրով
յիշատակ
ինչ
հրամայէ
գրել.
եւ
'ի
բազում
տեղիս
սահմանս
նովին
գրով
հաստատէր
».
ասէ
ա .
16։
Եւ
'ի
19.
գրէ.
«Իսկ
մերոյն
Արայի
որդի
Արայ
'ի
Շամիրամայ
կոչեցեալ,
եւ
զգործ
վերակաց
ութեան
աշխարհիս
նմա
հաւատացեալ
»։
Զի
յայնժամ
մերքն
իբր
վերակացուք
եւ
գործակալք
նստէին
յաշխարհիս
Հայոց
'ի
կողմանէ
ինքնակալին
Ասորեստանեայց,
որպէս
եւ
քաջայայտ
ծանուցանէ
զայս
Խորենացին
ա.
21.
ասելով
թէ
անուանք
եւ
գործք
մերոց
նահապետաց
եւ
թագաւորաց
ոչ
գրեցան
'ի
մերոց.
զի
ոչ
խորհէին
զայսպիսիս
'ի
գիր
արձանացուցանել,
այլ
հանեալ
եղեն
'ի
հին
դիւանաց
քաղդէացւոց.
Ասորեստանեայց
եւ
Պարսից .
զի
յարքունի
մատեանս
նոցա
մտինա
անուանք
եւ
գործք
մերոցն
«իբր
գործակալաց
եւ
վերակացուաց
աշխարհիս
(Հայոց)
'ի
նոցանէ
կացելոց,
եւ
(իբր
)
մեծաց
կողմնակալաց
»։
Յայտ
է
այս
եւ
յանցից
զոր
կրեաց
մերս
Անուշաւան.
զորմէ
գրէ
'ի
20.
«Այս
Անուշաւան
բաւական
ժամանակս
արհամարհ
ութիւն
կրեալ
'ի
Զամեսեայ,
(որ
էր
Նինուաս
որդի
Շամիրամայ
)
տուայտի
'ի
դրան
արքունի
(Ասորեստանեայց
).
իսկ
օգնեալ
'ի
բարեկամաց՝
շահի
զմասն
ինչ
աշխարհիս
հարկահանութեամբ
խնամել.
զկնի
ապա
եւ
զբոլոր
»։
Ուր
երկու
ինչ
յայտ
առնէ.
մի՝
զի
ոչ
կարաց
միանգամայն
իշխան
լինել
աշխարհիս,
եւ
երկրորդ՝
զի
հարկատու
եղեւ.
զոր
պարտ
է
իմանալ
եւ
վասն
Արայի
եւ
Արամայ։
