Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ
ԻՆՃԻՃԵԱՆ ՂՈՒԿԱՍ ՎՐԴ.  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Ազգագրութիւն  
Դիտել
Հայկազունք, որպէս եւ Ռուբինեանք, ար ութեամբ քաջ ութեան տիրապետեցին, իսկ Բագրատունիք ազնուական բարուք, հանճարով եւ իմաստուբ, որ փայլեալ երեւեցաւ յանձն Աշոտոյ՝ զորմէ գրեսցուք։
      
       ԱՇՈՏ Ա
       Սա է թոռն Մսակերն Աշոտոյ եւ որդի սպարապետին Սմբատայ , որ Ապլաբասն կոչեցաւ ըստ Ասողկայ. ունէր զամենայն ձիրս կենցաղագիտութե, որ քան զամենայն ինչ առաւել հարկաւոր է ղեկավարօղ անձին. քանզի մինչդեռ տակաւին միայն «պայազատէր զսպարապետ ութիւն Հայոց՝ գրեթէ ամենեցուն քան զնա նախագունիցն վեհագոյն ճանաչիւր » ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս. եւ որ մեծն է միշտ փոյթ տանէր կրթելոյ զանձն յայնպիսիս՝ որ պիտանի են ընկեր ութեան եւ առաջնորդութեան, զդրամս շահեալս 'ի կիր առնոյր՝ ոչ 'ի շահիլ անդրէն եւ յաւելուլ զստացուածս, որ սովորական ախտ է բազմաց իշխանաց, այլ 'ի շահել զսիրտ ժողովրդեանն եւ այսու առատաձեռն ութեամբ առաւելապէս ամբարձաւ 'ի նախագահութիւն, նախ կոչելով իշխանաց իշխան, եւ ապա թագաւոր։ Զայս ամենայն յայտ առնէ պատմ ութիւն Յոհաննու կաթողիկոսի՝ որ գրէ վասն Աշոտոյ. «Միշտ 'ի հրահանգս բարւոյ կրթ ութեան զինքն վարժէր, եւ բարի ազդումն իւրոյ ոգւոյն տայր. ընդ ամենեսեան սէր սերտ, եւ ոչ 'ի հակառակուիս ինչ եւ 'ի կռիւս ընդ թշնամիսն մաքառեալ, քան թէ բարեզգեաց բանիւք եւ բարի օճանաւ զնոսա ածեալ յուղղ ութիւն եւ 'ի կամս իւր. իսկ զպաճարանս սնոտի շահուց վնաս իւր վարկեալ, եւ առատաձեռն առ ամենեսեան գըտեալ յինքն զբազմաց միտս յագուցանէր սիրալիր սըրտիւ. որպէս զի յայսմ սակի ամենեքեան իսկ նմա հաճեալ հաւանեալ էին »։ Եւ 'ի լինելն իշխան իշխանաց՝ կոչէ զնա «Մեծիմաստ եւ քաղցրաբան եւ առ կերակուրս խրախճանաց զգասի, ոչ խանդացեալ նորա ընդ լաւագոյնսն, եւ ոչ արհամարհեալ զնուաստագոյնսն, այլ հասարակաց 'ի վերայ տարածէր զզգեստ խնամոց իւրոց, եւ լծակօք իմն կշռէր նախ զիւրն՝ եւ ապա զամենեցուն կենցաղս . միանգամայն իսկ ասել՝ եթէ ոչ ինչ մարդկուես է պիտանի՝ ոչինչ կասեցուցանէր»։
       Զայս ամենայն բարելաւութիւնս կառավար ութեան տեսեալ իշխանաց եւ նախարարաց աշխարհիս՝ ինքեանք եղեն խընդրօղք յամիրապետէն թագաւոր զնա կացուցանել, որ եւ ըստ խնդրոյ նոցա առաքեաց թագ արքայական՝ յամին 885։ Աշոտ ընդ առնուլ զթագն՝ անդէն սկսաւ առաւելուլ ոչ զամբարհաւաճուի, այլ զշին ութիւն եւ զբարեկարգ ութիւն յաշխարհիս Հայոց. «Գրեթէ, ասէ Յոհաննէս կաթող. հարստագոյն եւ խոհեմագոյն քան զամենայն թագաւորութիս գտանիւր, եւ այսպիսի նորոգատուր թագաւորութբն բարձրացուցանէր զազգս թորգոմեան»։
       Եւ այսպէս 'ի պատճառս անառակ ութեան վարուց, եւ ըմբոստ եւ խրոխտ առաջնորդ ութեան վերջին թագաւորացն Արշակունեաց՝ խնդրեցին նախարարք կորուսանել զթագաւորութին Հայոց. իսկ 'ի պատճառս բարելաւ ութեան վարուց եւ քաղցր կառավարութեան Աշոտոյ բագրատունւոյ նոքին իսկ նախարարքն խնդրեցին վերստին կանգնել զնոյն։ Վասն որոյ ասէ Ասողիկ բ. 1. «Զի էր այր քաղցր եւ հեզ եւ անարատ եւ անբամբաս կեանս կեցեալ, եւ ոչ անօրինեալ արտաքոյ օրինաց բնութեանն »։ Իսկ Թոմաարթրունի դ. 1. կոչէ «Առաւելեալն իմաստուբ Աշոտ »։ Եւ 'ի 2. ասէ. «Որ բարձրագոյն եւ հանճարեղագոյնն էր քան զբնաւ հայաստանեայս, եւ զընդհանուր կացեալս 'ի ներքոյ երկնից»։
      
       ՍՄԲԱՏ Ա
       Որդի ա. Աշոտոյ, համանման յամենայնի հօրն առաքինուե, Պատմագիրք կոչեն զնա հեզահամբոյր, խաղաղասէր այնչափ կատարեալ՝ մինչեւ մեծ ներքինապետն Ափշնի 'ի տեսանելն զարքայ՝ խոստովանէր ոչ զոք թերեւս համեմատ նմա տեսանել. ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս։ Ոչ պակասեալ նաեւ 'ի քաջագործուե, որով զբազում երկիրս օտարացեալս անդրէն գրաւեաց ընդ տէրուբ Հայոց. տես 'ի գլուխն Պատմուե։ Բայց այս թագաւոր այսպէս բարեմասնութեամբ ճոխացեալ՝ ոչ գիտեմ յի՛նչ պատճառս չեղեւ սիրելի իւրոցն, եւ ոչ բարեյոջող՝ նման իւրում նախորդին Աշոտոյ. այլ առ իւրով կառավարուբ անպակաս էին 'ի նմանէ դժբաղդութիւնք եւ վիշտք։ Մի՝ առ նախանձու դաւաճանուե, մատն ութեան եւ երկպառակութէ իւրոց նախարարաց եւ իւրոց ներքին թշնամեաց. զի նախ քան զթագաւորելն իւր՝ հօրեղբայր նորա Աբաս սպարապետ խանդացեալ ընդ նմա՝ ինքն կամէր թագաւորել. յոյր սակս եղեն կռիւք եւ պատերազմունք. յետ սակաւուց քեռորդի նորա Աշոտ իշխան Վասպուրականի զչարեալ ընդ մեծ ութիւն Սմբատայ՝ բազում ընծայիւք գնաց առ Ափշին ոստիկան՝ ակնունելով 'ի ձեռն նորա ինքն թագաւորել առանձին, թէպէտ եւ 'ի դերեւ ել։ Զկնի այնր Գագիկ Արծրունի՝ աներ այսր Աշոտոյ Արծրունւոյ՝ բանս եդ ընդ Ահմատայ այլազգւոյ՝ մատնել զզօրս Սմբատայ 'ի ձեռս նորա՝ ակնունելով նովին հասանել մեծի իշխանութեան կամ թագաւորութեան. այսր աղագաւ բազում վնասս հասոյց Սմբատայ. զորմէ տես 'ի գլուխն Բարուց։ Ապա Ատրհերսէհ՝ զոր թագաւոր Վրաց էր կացուցեալ Սմբատ, փոխանակ բարերարութեանն թշնամ ութիւն կալաւ ընդ Սմբատայ. միաբանեցան ընդ նմա եւ նախարարք Հայոց թշնամացեալք ընդ Սմբատայ սակս առաւելլոյ զհարկն. բան եդին սպանանել զնա, յորմէ բազում արեանհեղ ութեամբ զերծաւ Սմբատ։ Սուղ ինչ զկնի Գագիկ Արծրունի քեռորդի Սմբատայ գնաց առ Յուսուփ ոստիկան, եւ առեալ 'ի նմանէ թագաւորուի՝ ինքն եւ եղբայր իւր Գուրգէն մեծուին զՅուսուփ 'ի Հայս 'ի խնդիր Սմբատայ, յորմէ եղեւ մահ նորա։ Երկրորդ՝ չարաչար վիշտս կրեաց յերկուց ոստիկանաց իւրոյ ժամանակին, որք էին Ափշին եւ Յուսուփ. զի նախ «Առնու զթագն Սմբատ որդի նորա (Աշոտոյ ) յիդ. թուին ամս քսան եւ չորս կամակց ութեամբ Լեւոնի որդւոյ Վասլին », որպէս գրէ Վարդան յետ Ասողկայ։ Ափշին ոստիկան որ նստէր յԱտրպատական՝ զչարեալ ընդ այս բարեկամ ութիւն Սմբատայ ընդ կայսեր Յունաց՝ թշնամ ութիւն ցուցանէր, զոր առ 'ի խաղաղել՝ «Շապուհ կրսեր եղբայր թագաւորին Սմբատայ՝ եդեալ զանձն իւր 'ի մէջ մահու եւ կենաց՝ գնաց առ Ափշինն□ առնու 'ի նմանէ թագ թագաւորութե, բերեալ դնէ 'ի գլուխ Սմբատայ եղբօր իւրոյ հաստատելով զթագաւորուին նորա », որպէս գրէ Ասողիկ գ. 3. բայց էր 'ի հրամանէ ամիրապետին ըստ պատմելոյ Յոհաննու կաթողիկոսի, որով թագաւորելն Սմբատայ եղեւ հրամանաւ երկոցունց՝ կայսեր եւ ամիրապետին։ Ափշին տեսեալ ապա զվնասիլ զօրաց Սմբատայ 'ի ժամանակս յարձակման Ահմատայ բռնաւորին, ժամ դիպօղ համարեալ զայն՝ եկն զօրօք 'ի վերայ Սմբատայ. իսկ նա նուազեալ 'ի զօրաց , օտարացեալ եւ յիւրոց նախարարաց՝ որք ոչ կամեցան միաբանիլ ընդ նմա առ 'ի ընդդէմ կալ Ափշնի, ակամայ խաղաղ ութիւն խօսեցաւ ընդ նմա։ Միւսանգամ գրգռեալ Ափշնի յիշխանաց մերոց՝ խաղաց 'ի վերայ Սմբատայ, թէ ընդէր զԱտրներսէհ իշխանն թագաւոր կացոյց 'ի վերայ Վրաց. յայնժամ հարկ եղեւ Սմբատայ փախչել մինչեւ 'ի Տայս։ Դարձեալ ունէր գալ Ափշին 'ի վերայ Սմբատայ՝ այլ մեռաւ. եւ Յուսուփ եղբայր նորա եղեւ ոստիկան 'ի տեղի նորա։ Սմբատ արքայ ձանձրացեալ 'ի դաւադրուժ բարուց ոստիկանաց՝ գրեաց առ ամիրապետն 'ի Բաբիլոն աղաչելով՝ հանել զնա 'ի ներքուստ ձեռին ոստիկանաց, եւ անմիջապէս արկանել զինքն ընդ տէր ութեամբ իւրով։ Ընդ որ հաւանեալ ամիրապետին՝ կրկին անգամ առաքեաց առ նա զգեստ եւ թագ արքայական, եւ զսակն արքունի թեթեւացոյց։ Նմին իրի ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, «եւ այնուհետեւ 'ի կարգս այլոց եւս հնազանդելոց եւ նա եւս մտանէր 'ի կապուածս լծոյ ամիրապետին »։ Իսկ Յուսփայ զչարեալ ընդ այս արարս նորա՝ ջանահնար լինէր դարձեալ ընդ իւրեւ արկանել. յոյր սակս գրեաց առ ամիրապետն, այլ չեղեւ լսելի . ապա եկն զօրօք 'ի վերայ Սմբատայ 'ի նուաճել, բայց տեսեալ զառաւելագոյն պատրաստ ութիւն նորա՝ փոխեաց զթշնամութիւնն 'ի սէր եւ յուխտ խաղաղութեան. նաեւ զսակն արքունի 'ի կամս անձին նորա եթող։ Յետ այսորիկ եւ զգեստ եւ թագ եւս արքայական առաքեաց առ նա։ Իսկ ինքն Սմբատ ուխտիւ սիրոյ կապեալ ընդ կայսեր իբրեւ որդի ընդ հօր, ընդունէր 'ի նմանէ ամի ամի պարգեւս եւ պատիւս. որպէս եւ ինքն տասնապատիկ յաւելուածով հատուցանէր նմա զփոխարէնն «Իբրեւ վեհագունի քան զինքն է հօր հարազատիս ». որպէս ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս։
       Սակաւ ինչ ամս այսպէս 'ի խաղաղ ութեան վայելեալ՝ դարձեալ սկսաւ տառապիլ 'ի Յուսփայ, որ եկն զօրօք 'ի խնդիր Սմբատայ, եւ փախեաւ Սմբատ, բայց 'ի գալ Յուսփայ 'ի վերայ՝ ել ընդդէմ նորա պատերազմաւ . եւ 'ի սաստկանալ մարտի՝ Սեւորդնք որ 'ի զօրս նորա էին՝ քանզի եդեալ էին ընդ Յուսփայ՝ թողին զՍմբատ եւ փախեան։ Սմբատ սակաւուք ոմամբք մնացելովք գնաց ամրացաւ 'ի բերդն Կապոյտ. այլ Յուսուփ եւ անդ եւս պաշարեալ զնա՝ 'ի պատերազմելն ընդ բերդին՝ զքրիստոնեայ զօրս Հայոց յառաջ մատուցանէր. յայնժամ Սմբատ խնայեալ 'ի կոտորումն քրիստոնէից՝ զորս բերդական զօրք նետահար առնելով կոտորէին, յետկար երդման առեալ 'ի Յուսփայ վասն ոչ սպանանելոյ զինքն եւ զզօրս իւր՝ անձնատուր եղեւ նմա, բայց ապա չարաչար լլկանօք տանջեալ 'ի Յուսփայ վասն քրիստոնէական հաւատոց՝ արիաբար գլխատեալ նահատակեցաւ։
      
       ԱՇՈՏ Բ
       Որդի ա. Սմբատայ՝ Երկաթ անուանեալ վասն արիուեն եւ կորով ութեան ըստ ասելոյ Վարդանայ. նմին իրի եւ թագաւոր պսակեցին. զնա. «Զայն տեսեալ ապա (ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, այսինքն է՝ զքաջագործ ութիւն նորա ) թագաւորն Վրաց, այլ եւ զօրացն իւրոց… թագ նմա կապեալ թագաւորեցուցանէին փոխանակ հօր իւրոյ »։ Քաջագործութիւնք այսր Աշոտոյ բազումք են, յորոց զերեւելիսն ունիմք յիշել 'ի գլուխն Բարուց. այլ այս զարմանալի քաջութիւնք նորա ոչինչ օգուտ գործեցին համօրէն աշխարհիս Հայոց, այլ միայն մասնաւոր ինչ տեղեաց 'ի բաց հալածելով անտի զոմանս 'ի հինից արաբացւոց։ Գլխաւոր պատճառ այսմ եղեն անհնարին տարաձայնութիք, գժտութիք եւ թշնամութիւնք իշխանաց մերոց ընդ միմեանս. զի որչափ ինչ յաճախէին արտաքուստ արշաւանք եւ հինահարութիք արաբացւոց յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին, զոր մարթ է կոչել գլուխ խորամանկաց եւ անգութ արանց, նոյնչափ եւ յաճախէր երկպառակութիւն մերոց իշխանաց։
       Այս Յուսուփ զԳագիկ Արծրունի յաւուրս Սմբատայ կացուցեալ էր թագաւոր Վասպուրականի, որպէս գրեցաք 'ի վերոյ. իսկ այժմ յաւուրս սորին բ. Աշոտոյ՝ նաեւ զմիւս Աշոտ շապուհեան հօրեղբօրորդի նորին յաւել թագիւ պսակել եւ առաքել 'ի Հայս, որ եղեւ խոչընդոտն Աշոտոյ հարազատ թագաւորի, զի ընդ գալ նորա 'ի Հայս 'ի մէջ երկուց Աշոտոց սկսաւ բորբոքիլ պատերազմ, եւ այնր աղագաւ ամենայն նախարարք բաժանեցան յերկուս, ոմանք միում, եւ ոմանք միւսում օգնելով «Եւ քանզի խորամանկ ոստիկանն (Յուսուփ, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս ) խորհրդաբար 'ի մտի եդեալ սուր հակառակ ութեան 'ի մէջ նոցա արկանել, այսպիսաբար նանրական մտօք թագ կապեալ սպարապետին Հայոց (որ էր Աշոտ շապուհեան ) եւ սուսեր ընդ մէջ ածեալ՝ առաքէ յաշխարհն իւր, որ գրեթէ գիրկընդխառն 'ի դիմի միմեանց հարան՝ ինքն եւ հոմանունն իւր արքայորդին »։ Յետ բազում վնասուց եւ հարուածոց հազիւ 'ի հաշտ ութիւն եկեալ՝ միւսանգամ 'ի մարտ ելին ընդ միմեանս, եւ միւսանգամ հաշտեցոյց զնոսա կաթողիկոսն. նոքա երրորդ անգամ սկսան պատերազմել չարաչար՝ 'ի վարձու կալեալ զօրս յօտար ազգաց բազում գանձիւք. եւ քանդէին աւերէին զերկիրս իրերաց. զորս հազիւ խաղաղացոյց դարձեալ կաթողիկոսն։
       Իսկ խորամանկն Յուսուփ ակնկառոյց միայն լեալ 'ի հեռաստանէ հակառակուեցս այսոցիկ՝ յորժամ զօր ութիւն հայաստանեայց տկարանայր 'ի պատճառս աւերման սոցա՝ յայնժամ ինքն արշաւէր 'ի Հայս դիւրուբ. իսկ յորժամ ասպատակք Յուսփայ գերէին եւ աւերէին զհայաստան՝ մօտակայ ազգք երկուցեալք զի մի գուցէ նաեւ 'ի սահմանս իւրեանց յարձակեսցին ասպատակքն այնոքիկ՝ ինքեանք եւս 'ի սահմանակից գաւառս Հայոց արշաւեալք՝ զամենայն գիւղօրէս քանդեալ աւերէին. եւ զընդդիմակացսն 'ի սուր սուսերի մաշէին, որք էին Յոյնք, եգերացիք. կովկասային ազգք, եւս եւ Հայք գուգարացիք եւ ուտէացիք՝ արք աւազակաբարոյք։ Աշոտոյ հարկ լինէր եւ ընդ սոսա մարտնչել եւ ընդ արաբացիս, բայց որ առաւել վշտալին է՝ հարկ էր մարտնչել նաեւ ընդ ներքին թշնամիս եւ ընդ ընտանիս իւր. զի բաց 'ի միւս թագաւորէն շապուհեանն Աշոտոյ՝ յարեան 'ի վերայ նորա եւ այլ երկու ընտանի թշնամիք, Աբաս իւր եւ Սահակ Սեւադայ աներ իւր իշխանն Գարդմանայ, որ նորոգ հաշտեալ էր ընդ նմա, յարձակեալ յերկիր նորա աւերէր, եւ առնոյր եւս զերկուս ամրոցս . յորոյ վերայ յարձակեալ Աշոտ յաղթեաց. յինքն էառ զերկիր նորա որ էր Գարդման, եւ կալեալ զՍահակ եւ զորդի նորա զԳրիգոր կուրացոյց եւ այնպէս եթող։ Յարեան նաեւ այլ ապստամբք, Վասակ գնթունի վերակացու Գուգարաց նահանգին, Մովսէս վերակացու Ուտի նահանգին, դարձեալ նոյն Վասակ Գուգարաց, եւ Ամրամ Ցլիկ կոչեցեալ նոյնպէս վերակացու Ուտի նահանգին՝ միացեալ ընդ Գուրգնայ թագաւորին Ափխազաց՝ խոստանալով տալ նմա զամրոցն Շամշուդէ. զոր պատերազմելով հազիւ նուաճեաց, բայց հազիւ զերծաւ 'ի վտանգէ մահուան։ Այլ յայնմ ժամանակի միւս Աշոտ թագաւոր յարձակեալ յերկիր Շահնշահն Աշոտոյ ասպատակ սփռէր։
       Ի մէջ այսչափ պատերազմաց ծանր եղեւ յոյժ կռուիլ նոր ընդ հարազատ եղբօր իւրում Աբասայ, զոր իշխան իշխանաց էր կացուցեալ. եւ էր յոյժ սիրելի միանգամայն ընդ Գուրգենայ մեծի իշխանին Վրաց։ Բայց այս երկոքին սիրեիք Աշոտոյ արքային այնպէս թշնամացան ընդ նմա, մինչեւ բան եղեն սպանանել զնա. Աշոտ իրազեկ լեալ փախեաւ, եւ զօրաժողով լեալ խաղաց յերկիրն Ափխազաց, յաւարի էառ եւ զերկիր շապուհեանն Աշոտոյ, որպէս եւ Գուրգէն ընդ Աբասայ միանգամայն աւերէին զերկիրն Աշոտոյ։ Վասն այսր պատճառի եղեւ բազում անգամ մարտիւ հարկանել զմիմեանս, մինչեւ Վասակ սիւնի հօրաքեռորդի Աշոտոյ 'ի մէջ մտեալ հաշտեցոյց. այլ միշտ զխէթ թշնամ ութեան կրէր Աբաս 'ի սրտի, եւ խափան լինէր յաջողուածոյ գործոց նորա. վասն որոյ 'ի մերձենալ մահուն՝ խրատ ետ նմա կեալ 'ի խաղաղութե, եւ մեռաւ անորդի. եւ փոխանակ նորա յաջորդեաց Աբաս եղբայր նորա։ Բաց յայսցանէ էին նորա եւ այլ վիշտք. քանզի եւ այլքն 'ի նախարարաց չէին միաբան ընդ նմա. նմին իրի աւերէր եւ նա զերկիրս եւ զգիւղօրէս նոցա եւ յինքն գրաւէր՝ յորժամ եւ Սիսակեանք եւ Արծրունիք զերկիրս միմեանց աւերէին։ Թշնամացաւ եւ ընդ Ատրներսէհի թագաւորին Վրաց, ընդ Աղուանս, որպէս եւ ընդ Ափխազս։ Եթէ սոքա ամենեքին փոխանակ զմիմեանս եղծանելոյ՝ միաբան կացեալ ընդդէմ ելանէին զօրացն Յուսփայ՝ ոչ լինէին այն աղէտք 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց։
       Եւ այսպէս ոչ ընդ արաբացիս, այլ ընդ միմեանս մարտ եդեալ անդադար կռուէին առ Աշոտու, որ թէպէտ փոյթ կալաւ երբեմն զայս՝ եւ երբեմն զայն նուաճել, բայց թուի անփոյթ լեալ նորա զսիրտս այլոց շահել եւ յինքն յանկուցեալ, որ է առաջին գործ հարկաւոր ամենայն իշխանաւորաց. այս ձիրք միայն ա. Աշոտոյ պահեալ էին, յորոյ աւուրս ոչ ոք յընտանեաց կամ 'ի համազգեաց եկաց թշնամի նմա. այլ զամենեսին արար իւր սիրելի։ Վասն որոյ զայս բ. Աշոտ կոչեմք երեւելի 'ի քաջագործութե, այլ ոչ երեւելի 'ի կառավար ութեան եւ 'ի կենցաղագիտութե, որ առաջին խնդրելին է յիշխանաւորս։ Յայտ է թէ կամ առ պակաս ութեան իւրոյ կառավար ութեան եւ կենցաղավարութե, եւ կամ առ պակաս ութեան հասարակասիր ութեան մերոց իշխանաց էր՝ զի հայաստան յայն վիճակ թշուառ ութեան եհաս յաւուրս սորա, մինչեւ ըստ պատմ ութեան Յոհաննու կաթողիկոսի առաւելուլ քան զառաջին աղէտսն, ոչ միայն պատերազմաց, հինահարութեանց եւ ներքին հակառակուեց՝ որ չէր ինչ նոր, այլ նաեւ սաստիկ սովու՝ յորմէ եւ մահ բազմաց։ Զայս ամենայն հարուածս միանգամայն 'ի վերայ հասեալ 'ի հայաստան՝ հազիւ երբէք է տեսանել։
       Աշոտ իբրեւ 'ի Կաքաւաբերդ ամրոցի կղզւոյն Սեւանայ նստէր՝ Բշր հագարացին եհաս 'ի վերայ նորա, յորոյ վերայ դիմեալ նաւուք նետահար ութեամբ 'ի փախուստ դարձոյց։ Ըսբուք ոստիկան ետ այսմ Աշոտոյ մականուն պատուոյ կոչել Շահնշահ, այսինքն Արքայից արքայ, ըստ որում եւ այլ երկու թագաւորք նորոգ պսակեալ էին յայնժամ 'ի հայաստան ստորնագոյն քան զնա։ Վարդան նաեւ զթագաւորն Վրաց յիշէ ասելով. «Իսկ Աշոտ պսակեալ 'ի Լեւոնէ (կայսերէ ) դառնայ 'ի Հայս 'ի յհ. թուականին. եւ գտանէ թագաւորեալ զհոմանունն իւր զԱշոտ որդի հօրեղբօր իւրոյ, զոր հնազանդեաց 'ի ներքոյ իւր, որպէս եւ զԳագիկ թագաւոր տանն Արծրունեաց, եւ ըզՄովսէս բռնացեալն յԱղուանս (այսինքն յՈւտի ) զորոյ խաւարեցոյց զաչսն. եւ մեծազօր գտեալ լան զնոսա եւ քան զթագաւորն Վրաց Ներսէհ, կոչեցաւ 'ի վերայ նոցա Շահնշահ »։ Մարթ էր յաւելուլ եւ զթագաւորն եգերացւոց եւ Ափխազաց, զի եւ 'ի վերայ սոցա իշխէր. այլ ըստ այսմ յաւէտ զառաջին թագաւորսն անկ էր կոչել. որք եւ յոյժ առաւել քան զԱշոտ իշխէին 'ի վերայ սոցա, բայց եւ չառին զայս պատիւ Արքայից արքայ կոչեցելոյ. վասն որոյ անուամբ եւեթ այսպէս կոչեցեալ համարեսցուք զԱշոտ 'ի զանազան ութիւն միւս սուտանուն թագաւորաց։
      
       ԱԲԱՍ
       Եղբայր Աշոտոյ երկրորդի, պսակեցաւ թագաւոր հաւանութեամբ նախարարաց եւ Գագկայ արքային Վասպուրականի։ Յաւուրս սորա (ասէ Սամուէլ 'ի թուին յհէ . 928. ) եղեւ խաղաղ ութիւն աշխարհիս Հայոց, զի եբարձ զխռովարար աւազակսն»։
      
       ԱՇՈՏ Գ
       Որդի Աբասայ Ողորմած անուանեալ. զինն ամ առանց պսակելոյ պայազատեալ, ապա նախարարք Հայոց պսակեալ թագաւոր կացուցին զնա՝ կոչեալ 'ի ժողովն եւ զԱղուանից արքայն զՓիլիպպոս , եւ զկաթողիկոս նոցա զՅոհաննէս։ Սա եղեւ առաջին ընդարձակօղ Անի քաղաքին Շիրակայ, որ յառաջն էր սոսկ բերդ։ Իսկ յողորմածութե՝ Աշոտս այս գերագոյն հանդիսացաւ, որպէս ունիս տեսանել 'ի գլուխն Բարուց. որոյ ողորմած ութիւն ոչ այնչափ էր 'ի հասարակաց շինութիւնս՝ որպէս մեծին Ներսէսի, քան թէ յառանձին գութ աղքատաց։
       ՍՄԲԱՏ Բ
       Երէց որդի Աշոտոյ ողորմածի, որ քան զբազում թագաւորս զօրացեալ՝ եբարձ յաշխարհէն իւրմէ զամենայն ասպատակութիս թշնամեաց, վասն որոյ կոչեցաւ Տիեզերակալ. բայց պիտակաբար. զի աշխարհ նորա փոքու սահմանաւ անջրպետէր յայնժամ՝ Շիրակաւ եւ շրջակայիւք նորա. որովհետեւ նաեւ զմասն ինչ երկրի իւրոյ 'ի բաժին հանեալ էր միւս եղբօր իւրոյ Գուրգենայ. կոչեցաւ Սմբատ նաեւ Շահնշահ արմէն։ Մուշեղ թագաւոր Կարուց հօրեղբայր Սմբատայ թշնամացաւ ընդ նմա։ Սմբատ խաղաց 'ի վերայ նորա, եւ ոտնակոխ արարեալ զերկիր Մուշեղայ՝ էառ զամուր բերդն նորա Շատիկ կոչեցեալ, բայց քանզի կուրապաղատն Դաւիթ եկն յօգն ութիւն Մուշեղայ՝ Սմբատ հաշտ ութիւն խօսեցաւ ընդ Մուշեղայ, որոյ սպարապետ էր Վասակ որդի պահլաւունոյն Գրիգորոյ. Մուշեղ գրգռեաց զամիրայն Դըւնայ, որ եկեալ 'ի Շիրակ աստ եւ անդ ասպատակէր. մարտ դնէր նաեւ ընդ Ապուտէլփայ ամիրային Գողթնայ. բայց քանզի Ապուտէլփ զօրացաւ 'ի վերայ ամիրային Դըւնայ, Սմբատ դաշն խաղաղ ութեան հաստատեաց ընդ նմա 'ի ձեռն Խաչիկ կաթողիկոսի երդմամբ հանդերձ՝ կեալ 'ի խաղաղ ութեան ինքեանք եւ յաջորդք իւրեանց։ Զայս բ. Սմբատ Ասողիկ գ. 11. կոչէ Խաղաղասէր եւ իրաւարար. պարտ էր յաւելու եւ Աշխարհաշէն. զի սա լիր արկեալ ընդարձակեաց զԱնի՝ յԱխուրեան գետոյ մինչեւ ցձորն Ծաղկոցաց պարսպափակ առնելով եւ մահարձանօք զարդարելով. Բայց «յորժամ յաջողեցաւ, ասէ գ. 29. գործ թագաւորին Հայոց Սմբատայ 'ի ներքոց եւ յարտաքնոց, եւ մեծացաւ յոյժ□□□ անօրինեցաւ նա. բարձրացաւ սիրտ նորա, եւ բարձրացաւ առաւել քան զինքն. գործեաց նա երիս չարիս□ եւ այս ամենայն չարեօք բարկացոյց նա զանբարկանալին ած. եւ անդէն եհար Աստուած ցասմամբ մեծաւ »։ Եւ այնպէս եւ սա եւս յանցեաւ մեծամտ ութեամբ եւ գոռոզու թեամբ, զի ըմբոստացեալ արհամարհեաց զօրէնս եկեղեցւոց՝ առեալ իւր կին զդուստր քեռ իւրոյ. եհեղ եւ արիւն տարապարտ առանց քննելոյ այրելով զոմն, զորմէ ամբաստանէին հրկէզ արարեալ զհամբարանոց խոտոյ Անի քաղաքին, որպէս պատմէ Ասողիկ գ. 29. 30։
      
       ԳԱԳԻԿ Ա
       Միջին որդի Աշոտոյ ողորմածի. յաւուրս կենդան ութեան եղբօր իւրոյ բ. Սմբատայ՝ հաշտեալ ընդ նմա կարգեցաւ 'ի նմանէ իշխան իշխանաց. իսկ յետ մահուան նորա, կացուցաւ թագաւոր. «Տիրեաց նա յոլով բերդից եւ գաւառաց, 'ի սահմանացն Վայոց ձորոյ, Խաչենոյ եւ Փառիսիսոյ, առաւել քան զեղբայր իւր ». որպէս գրէ Ասողիկ։ Բայց 'ի նմին ժամանակի 'ի կողմանս Տաշրաց տիրէր Գուրգէն եղբայր Գագկայ, իսկ 'ի Կոգովիտ եւ 'ի Ծաղկոտն տիրէր Աբուսահլ քեռորդի Գագկայ, որով սահման սորա չէր ինչ մեծ՝ համեմատեալ սահմանացն տիրելոց 'ի ա. Աշոտոյ, եւ 'ի ա. Սմբատայ. վասն որոյ եւ սա վայրապար կոչեցաւ յոմանց Շահնշահ, 'ի զանազանութիւն փոքունց ոմանց ընթերակայից անուամբ եւեթ թագաւորելոց։
       Երկուս բարելաւութիս տան սմա պատմագիրք, մի՝ վարժութիւն յարուեստ պատերազմի, որով սանձահարեաց զյարձակումն հինից, եւ երկրորդ՝ կարեւոր ամենայն թագաւորաց առատաձեռնութի , որով զտուրս նուազեցոյց։ Զառաջինն յիշէ Լաստիվերտցին բ. կոչելով «Այր հզօր եւ յաղթօղ 'ի պատերազմի. սա 'ի խաղաղ ութեան կալաւ զաշխարհս Հայոց»։ Իսկ զերկոսին միանգամայն յիշէ Ասողիկ գ. 30. ասելով՝ թէ յաւուրս սորա «ոչ ոք էր որ զարհուրեցուցանէր զհայաստանեայսս մինչեւ ցօր գրելոյ իմոյ զբան յիշատակիս այսորիկ. զի էր այր սրամիտ եւ վարժ 'ի պատերազմի եւ առատաձեռն 'ի բաշխելն, եւ զբաժ հարկաց յոլովից տեղեաց ազատեաց»։ Եւ թէպէտ այսպէս գովէ զսա՝ մինչեւ յաւելուլ ասել. «Եւ զկիւրակեացն ըզցայգսն՝ պաշտօն սաղմոսերգ ութեան կատարէր », բայց ապա գրէ. «Աւաղ միում չարին որ արգել զբան գովեստի պատմ ութեան իմոյ ». առանց այլ ինչ յիշելոյ»։
      
       ՅՈՀԱՆՆԷՍ
       Կոչեցաւ նաեւ Սմբատ, էր երէց որդի ա. Գագկայ, «Ի նխդ թուին, ասէ Վարդան, մեռաւ Գագիկ՝ տուեալ ըզթագաւորուին երից որդւոց իւրոց՝ Յոհաննիսի։ Աբասայ եւ Աշոտոյ։ Զթագն տայ Յոհաննիսի, եւ զԱնի եւ զՇիրակ։ Զսուրբ Գրիգոր ձորովն Աշոցաց եւ զԱնբերդ եւ զդաշտն այրարատեան, յԿայեան եւ զԿայծսն եւ զՏաւուշ գաւառն Սեւորդեաց եւ զայլ մնացեալսն՝ Աշոտի եւ Աբասայ բաժանէ »։ Բայց Աշոտ եղբայր Յոհաննու ել ընդդէմ նորա, զի Յոհաննէս թանձրամարմին էր եւ անկար 'ի պատերազմի, իսկ Աշոտ քաջակորով յամենայնի, զայն լըւեալ Գորգի կամ Գէորգէ թագաւոր Վրաց եւ Ալիխազաց՝ թագ արքայական առաքեաց առ Յովհաննէս։ Այս առաջին նուագ է 'ի թագաւորէ Վրաց առնուլ զթագ մերոցն. զի յառաջագոյն 'ի կայսերէն եւ յամիրապետէն առնուին։ Այս հակառակ ութիւն Աշոտոյ ընդդէմ Յոհաննու՝ բազում վնասուց եղեւ պատճառք եւ գրեթէ հիմն էարկ վերջին կործանման թագաւոր ութեան Բագրատունեաց. զի ոչ զիջեալ 'ի յամառութենէ իւրմէ՝ այլ զօրս ժողովեալ 'ի Սենեքերիմայ արքայէն Վասպուրականի՝ եկն 'ի վերայ Յոհաննու, որ ել ընդդէմ նորա 60 հազարաւ, այլ պարտեցաւ. Պետրոս գետադարձ կաթողիկոս եւ նխարարք ընդ մէջ մտեալ հաշտեցուցին, պայման եդեալ Յոհաննու իշխել Անւոյ եւ Շիրակայ գաւառին իբրեւ թագաւոր Հայոց. իսկ Աշոտոյ իշխել մնացեալ գաւառացն, զոր Դրուց կամ արտաքին աշխարհ կոչեն պատմագիրք, վասն որոյ ասէ Մատթէոս 'ի թուին երեսներորդ եօթներորդ «Եւ յայնժամ սուրբ հայրապետն Պետրոս եւ իշխանքն ելին առ Աշոտ, եւ մեծաւ երդմամբ նստուցին զԱշոտ Դրուց աշխարհին թագաւոր ամենայն տանն Հայոց, եւ Յոհաննէս նստցի թագաւոր 'ի քաղաքն Անի, եւ եթէ մեռանի Յոհաննէս, Աշոտ լինի թագաւոր ամենայն տանն Հայոց. եւ յայնժամ եղեւ խաղաղութիւն աշխարհին Հայոց»։
       Բայց բնական հակառակասէր բարք ազգային՝ նաեւ յետ հաշտութեն ոչ եթող զսոսա կալ յանդորրու. զի նախարարք ազգիս յերկուս բաժանեալ՝ ոմանք զայս գըրգռէին եւ ոմանք զայն, մինչեւ գրգռեցին նաեւ զԳորգի Վրաց թագաւոր ընդդէմ Յոհաննու, որ յանկարծ կալաւ զՅոհաննէս , եւ յետ երիս բերդս առնլոյ 'ի նմանէ՝ հազիւ արձակեաց զնա։ Յետ այնորիկ Աշոտ եղբայր նորա կալաւ զՅոհաննէս. զի ստ ութեամբ հիւանդացեալ՝ կոչեաց զնա առ ինքն իբր առ մխիթար ութիւն իւր. բայց 'ի գնալն նորա յանգէտս՝ անկաւ յորոգայթն գաղտնի լարեալ, յորմէ զերծոյց Ապիրատ իշխանն, եւ նստոյց 'ի գահ իւր յԱնի։ Իսկ Աշոտ գնացեալ 'ի Բիւզանդիա առ Վասիլ կայսր, եւ անտի առեալ իւր օգնութի, զօրօք կայսեր հնազանդեցոյց զնախարարս իւր զհերձեալս յինքենէ. «Իսկ 'ի վիճելն նոցա , ասէ Վարդան, զկնի այնորիկ գայ թագաւորն Ափխազաց Գորգի որդի Բագարատայ՝ որդւոյ Գուրգենայ՝ որդւոյ ողորմածին Աշոտոյ, եւ առնէ իրաւունս 'ի մէջ նոցա եւ գնայ։ Եւ զի ոմանք յիշխանացն անհնազանդ լինէին՝ գնայ կրտսերն Աշոտ առ կայսրն Վասիլ, եւ առեալ 'ի նմանէ զոր՝ գայ եւ հնազանդէ զամենեսին եւ նստի թագաւոր Դրուց աշխարհին եւ Աբաս 'ի Կարս »։ Եւ այսպէս հռչակաւոր քաջ ութիւն Աշոտոյ այնչափ գովեալ 'ի պատմագրաց փոխանակ օգնելոյ եղբօր իւրում Յոհաննու, եւ նովին զօրացուցանելոյ զթագաւորութին Հայոց ընդդէմ թշնամեաց՝ պատճառ եղեւ առաւել եւս տկարացուցանելոյ եւ վտանգելոյ, որով ճանապարհ երաց ամենայն թշնամեաց, եւ դիւրացոյց զմուտ նորատեսիլ թշնամեացն տուղրիլեան Թուրքաց։
       Իսկ Յոհաննէս թագաւոր յամենայնի անկար՝ տեսեալ զինքն աստի եւ անտի վտանգեալ, գործեաց գործ՝ որ եղեւ նիւթ բորբոքման հակառակ ութեան 'ի տան իւրում. զի զանխուլ յամենեցունց ետ գիր առ ւայսրն Վասիլ 'ի ձեռն Պետրոսի կաթողիկոսի, խոստանալով յետ մահուան իւրոյ 'ի նա տալ զԱնի եւ զամենայն սահմանս նորա, միայն թէ պաշտպանեսցէ նմա։ Այս գիր ահա էած ցվերջին կորուստ թագաւորուեն. զի ասէ Լաստիվերտցին բ. «Անդ եղեւ Հայոց կորստեան գիր եւ նամակ քանզի Յոհաննէս պատուէր տուեալ էր հայրապետին եթէ գրէ գիր եւ տուր կտակ թագաւորին, զի յետ իմոյ վախճանին զիմ քաղաքս եւ զերկիրս նմա տաց 'ի ժառանգութի. քանզի ոչ գոյր որդի թագակալ թագաւորութեն, վասն զի որդին նորա վաղ վախճանեցաւ եւ չժամանեալ 'ի պատիւ հօրն»։
      
       ԳԱԳԻԿ Բ
       Քանզի Յոհաննէս անորդի մեռեալ էր, այս Գագիկ որդի Աշոտոյ եղբօր Յոհաննու եղեւ ժառանգ բայց փոքրիկ գոլով նորա, նախարարք Հայոց ոչ փոյթ կալան պըսակեալ զնա թագաւոր եւ կարգել նմա զոք թագաւորահայր հաւատարիմ եւ կենցաղագէտ, որպէս օրէն է յայլ ամենայն պետութիւնս։ Զայն առիթ իւր առեալ Վեստն Սարգիս սիւնի եւ ազատ ութիւն գտեալ, ինքն եղեւ իշխօղ ամենայնի՝ որ հոգաբարձուն էր միայն Յոհաննու թագաւորի 'ի մահուան նորա։ Միքայէլ կայսր խնդրեաց յայնժամ զԱնի, յուշ առնելով Հայոց զթուղթ խոստման Յոհաննու թագաւորի. իբրեւ Հայք ոչ յանձն առին տալ, առաքեաց անդ զօրս 100 հազար, որոց գաղտ ձեռնտու լինէր Վեստն Սարգիս, Հայք 50 հազար զորոք յարձակեալ 'ի վերայ նոցա՝ սպարապետ ունելով զքաջն Վահրամ պահլաւունի, հարին եւ վանեցին զՅոյնս։ Իսկ Վեստ Սարգիս առաւել եւս բռնացեալ՝ ինքն կամէր թագաւորել 'ի վերայ Հայոց. յայնժամ Վահրամ սպարապետ գլուխ լեալ , յորդորեալ նաեւ զայլ նախարարս, զԳագիկ պատանին որ փախուցեալ կայր 'ի բռնութենէ Սարգսի՝ հնարիւք իմն մուծեալ յԱնի, անագան ուրեմն կացուցին թագաւոր. Գագիկ սկսաւ տիրել քաղաքաց եւ գաւառաց զորս յափշտակեալ էին Յոյնք, եհար եւ վանեաց նաեւ զԹուրքս տուղրիլեանս։
       Յետ այսորիկ Մոնոմախ կայսրն Կոստանդին լուեալ զերկպառակ ութիւն 'ի նախարարաց Հայոց 'ի գրգռութենէ Սարգսի՝ բազում ինչ խոստացաւ նոցա եւ նմին Սարգսի, առ 'ի համոզել զԳագիկ՝ տալ զԱնի 'ի ձեռս Յունաց։ Նախարարք միաբան ընդ Սարգսի հնարս եւ որոգայթս խորհեալ գրեցին առ կայսրն՝ զի առ ինքն կոչեսցէ զԳագիկ, յայնժամ դիւրին լինի ասեն կայսեր 'ի մօտոյ բռնադատել զԳագիկ, դիւրին նաեւ ինքեանց 'ի հեռաստանէ յարդարեալ զամենայն ըստ կամաց նորա։ Գագիկ յետ միանգամ եւ երկիցս կոչելոյ կայսեր՝ գնաց ակամայ՝ վստահացեալ յերդումն նախարարաց իւրոց, որք երդուան հաւատարիմ եւ պաշտպան կալ նմա։ Կայսրն յետ ընդունելոյ զնա պատուով՝ պահանջէր 'ի նմանէ զԱնի, խոստանալով փոխարէն տալ նմա զքաղաքն Մելտենի. եւ 'ի չզիջանելն Գագկայ՝ էարկ զնա 'ի դիպահոջ, որպէս երեւի՝ 'ի միում 'ի մերձակայ կղզեաց Բիւզանդիոյ։ Յայնժամ նախարարք Հայոց որք կամակից էին կայսեր՝ որոց գլուխ էր Սարգիս՝ զբանալիս Անի քաղաքին զանխուլ 'ի միւս նախարարաց առաքեցին առ կայսր, զոր ընդ տեսանելն Գագկայ՝ ակամայ կամօք ետ զԱնի եւ զաշխարհ իւր 'ի ձեռս կայսեր 'ի նղդ. թուին. 1045. տուեալ վասն այսր թուղթ, որպէս պահանջէր կայսրն, իսկ կայսրն փոխարէն ետ Գագկայ զՊիզու եւ զայլ տեղիս 'ի կողմանս Խորձենայ եւ Լիկանդիոյ, եւ պալատ մի 'ի Բիւզանդիա հանդերձ ռոճկօք. Յորժամ ծանեան , ասէ Մատթէոս, թէ թագաւորն Գագիկ այլ ոչ եւս ունի դառնալ յարեւելս յԱնի, «անճարակեալ հաւանեցաւ քաղաքն (Անի ) եւ ամենայն զօրքն. եւ գրեցին առ զօրապետն Հոռոմոյ 'ի Պառակամանոսն, եւ երդմամբ կոչեցին զնա 'ի քաղաքն Անի, եւ ետուն զքաղաքն Անի 'ի ձեռս Հոռոմոց. եւ խախտեալ փլաւ տէր ութիւն ազգին Բագրատունեաց»։
       Պատճառ այսր կործանման Սամուէլ 'ի թուին նղա. դնէ զանարի լինելն սորին Գագկայ թագաւորի. «Որ ոչ պատերազմական արուեց ջանայր, ասէ, որով վարի իշխանուի. մանաւանդ զի առ այնու ժամանակաւ աւելի իմն 'ի դէպ էր քաջանալ, զի շփոթումն իսմայէլականացն՝ եւ 'ի վերայ յառնել սկիւթացւոցն՝ որպէս ասացաք յառաջագոյն, ընդ այսու ժամանակօք կարծի գոլ. եւ Յունացն (Տէրութի ) չէր անվրդով, զի ընդ կնոջ ձեռամբ նուաճէր եւ նոցա թագաւորւին։ Բայց սա (Գագիկ ) զի 'ի մանկութենէ ընդ դպր ութիւն գրոց վարժեալ էր՝ 'ի նոսին զբօսնոյր եւ 'ի տէրութեն աւուրս »։ Շփոթումն իսմայէլականացն ասելով՝ իմանայ զյարձակումն տուղրիլեանց Թուրքաց 'ի վերայ իսմայէլեան արաբացւոց՝ եւ զտիրելն 'ի վերայ Պարսից. որպէս եւ իմանայ Կիրակոս, որ զայս բան առ բառ օրինակէ 'ի Սամուէլէ ասելով. «Իշխան ութիւն Իսմայէլի շփոթեալ էր. քանզի սկիւթացիք (տուղրիլեան Թուրքք ) յարեան 'ի վերայ նորա ». այսինքն 'ի վերայ Իսմայէլի, որք են արաբացիք։ Եւ արդարեւ այս յարձակումն տուղրիլեանց սկիւթացւոց 'ի նուաճել զտէր ութիւն արաբացւոց եւ առ 'ի տիրել Պարսից՝ մեծի յաջող ութեան էր առիթ մերոց 'ի քաջանալ եւ 'ի վանել զթշնամիս, բայց պակասէր 'ի նախարարս մեր միաբանութի, եւ փոխանակ այնր յաճախեալ էր երկպառակ ութիւն յոյժ առաւել քան զառաջին ժամանակս. յորմէ Գագիկ վերջին թագաւոր վտանգեալ կայր յամենայն կողմանց. 'ի ներքուստ նեղէր զնա այս երկպառակ ութիւն նախարարաց, մանաւանդ հնարիմաց խորամանկ ութիւն Վեստն Սարգսի, նաեւ արարք Դաւթի Անհողինի Աղուանից թագաւորի , որ եւ նախ քան զթագաւորելն Գագկայ ասպատակ սփռեալ 'ի գաւառն Շիրակայ յաւարի առնոյր. իսկ արտաքուստ նեղէին մօտակայ ամիրայք արաբացիք, սկիւթացիք, նաեւ Յոյնք։ Թշնամիք միայնային, եւ այնպէս առ սակաւ սակաւ գրաւէին զաշխարհ մեր. իսկ մերքն բաժանէին, եւ ճանապարհ հորդէին թշնամեաց համարձակ տիրելոյ։
       Յետ լսելոյ զայս ամենայն աղէտս որ անցին ընդ ազգս մեր, կարեւոր է լսել զգլխաւոր պատճառս նորա առ 'ի հասու լինել ազգային թերութեանց 'ի տեսչութեան աշխարհի։ Տեսանեմք յայսպիսում ժամանակի 'ի յաճախութէ արշաւանաց արաբացւոց եւ սկիւթացւոց՝ ռամիկ ժողովրդեանն նեղեալ յամենայն կողմանց խուռն դիմել, 'ի մի վայր ժողովիլ յԱնի՝ իբր 'ի միջոցի աշխարհիս, մինչեւ 'ի վերջին ժամանակս Բագրատունեաց լինել Անւոյ իբրեւ զմի 'ի քաղաքաց, յորում կարծեալ լինէր թէ մեծ մասն աշխարհիս Հայոց անդ իցէ, որպէս ասէ Մատթէոս. զորոց զթիւ համարիմ զանցանել յայնժամ քան զմիլիոն մի մարդկան, յուշ ածեալ միանգամայն զբազմ ութիւն 60 հազար զօրացն՝ զոր եհան անտի Յոհաննէս թագաւոր, զբազմ ութիւն եկեղեցեացն որ 'ի նմա, զմեծադիր տարած ութիւն աւերակաց նորա, որ կայ մինչեւ ցայսօր եւ զբազմ ութիւն վերջին ցրուելոցն անտի յԵւրոպիա, որք միոյ քաղաքի բնակիչ գոլով՝ զեղան կալան բնակ ութեամբ եւ լցին զբազում քաղաքս. եւ չեն ինչ զարմանք, զի եւ այլ բազում քաղաքք հայաստանեայց եղծեալ դատարկանային, եւ 'ի միում յայն ամփոփեալ պատսպարէին փախստականքն։
       Եւ երանի թէ որպէս հասարակ ժողովուրդ՝ նոյնպէս եւ իշխանք ամենայն կողմանց հայաստան աշխարհիս միաբան ամենայն զօրօք իւրեանց 'ի միում եւեթ վայրի հաւաքեալ գտանէին յարքայանիստն Շիրակ եւ 'ի համօրէն շրջակայս նորա մինչեւ ցերկուս գետսն մեծամեծս Կուր եւ Երասխ. անդ անկ էր նոցա իբր 'ի ցամաք կղզւոջ ինչ կարգել զամենայն զօրս իւրեանց 'ի պահպանութի, զջուր գետոցն առնուլ իբր 'ի պարիսպ ինչ իւրեանց, գուն գործել 'ի զօրացուցանել զթագաւորն իւրեանց , եւ 'ի չթողուլ թշնամեաց յայսկոյս քան զգետսն անցանել։ Այսպէս միանալովն իւրեանց եւ այսպէս պատսպարեալ գոլով 'ի ջուրց՝ յայնժամ բազմօք դիւրանայր նոցա ընդդէմ կալ անհնարին բազմ ութեան եւ յաճախ ութեան հինից թշնամեաց. որպէս եւ ետ այսմ օրինակ ինդ Վահրամ , որ զգետն 'ի կիր էարկ 'ի յաջող ութիւն յաղթ ութեան իւրոյ 'ի վերայ տուղրիլացւոց։ Բայց անմիաբան գոլով իշխանացն՝ եւ ոչ մտադրելով այսմ՝ այր իւրաքանչիւր ուրոյն ուրոյն գուն գործեցին պաշտպանել անձանց. վասն որոյ եւ իւրաքանչիւր տկարացան 'ի բռնութէ ըշնամեաց , յորոց զերծանիլ կամեցեալ՝ փոխանակ միանալոյ՝ զցրուիլն եւ զայլուր փոխադրիլն համարեցան անձանց փրկ ութիւն առ Յոյնս ապաւինելով։ Առաջին օրինակ այսմ ետ Դաւիթ կուրապաղատ Տայոց. որ 'ի տասներորդ դարու զամենայն զիւր սահմանս ետ Վասլի կայսեր, թէպէտ եւ էր վասն այլ պատճառի. յորմէ իբր օրինակ առեալ եւ Սենեքերիմ արքայ Վասպուրականի 'ի մետասաներորդ դարու ետ կայսեր զերկիր իւր եւ փոխադրեալ բնակեցաւ 'ի Սբաստիա. զկնի նորա եւ նոյն ինքն արքայն Հայոց Յոհաննէս թագաւոր ետ զԱնի 'ի ձեռս կայսեր. յետ նորա նոյնպէս արարին եւ Գրիգոր մագիստրոս եւ Գագիկ Կարուց թագաւոր, զերկիր իւրեանց տուեալ կայսեր՝ ինքեանք անցին առ Յոյնս։ Որոց անկ էր պաշտպանել զհայաստան՝ թողին, իսկ որոց չէր հնար առնել ինչ՝ մնացին։ Յելս մետասաներորդ դարուն էր՝ զի եւ Գող Վասիլ իշխանն էանց յաշխարհն եփրատացւոց, եւ խաչենցի իշխանք ոմանք եւ այլք 'ի կողմանս Կիլիկիոյ. թող եւ զբազմութին որք անցին 'ի Վիրս։ Սոքա եւ որք հետեւեցան սոցին՝ ամենեքեան կարծէին գտանել փրկութիւն փախստեամբ յօտար յերկիր, այլ խաբեցան. զի փախուցեալ սենեքերիմեանք զկնի ժամանակաց մի առ մի սպանեալ սպառեցան 'ի Յունաց, 'ի Կիլիկիա փախուցեալքն յետոյ ուրեմն յեգիպտացւոց կամ սպանան եւ կամ գերի վարեցան, փախուցեալ իշխանքն յԱնւոյ 'ի Ղրիմ 'ի միում աւուր կոտորեցան 'ի Կէտիք Ահմէտ փաշայէն, միայն փախուցեալքն յառաջ եւ զկնի յԵւրոպա՝ ապրեցուցին զանձինս, բայց ոչ զազգն, զի անդ ծնեալ եւ սնեալ որդիք եւ թոռունք նոցա 'ի նոցին յաւելան ազգ ամենայն հանգամանօքն, օտարացեալք 'ի բնիկ ազգէ իւրեանց։
       Յետ առնլոյ Յունաց զԱնի՝ նոքա տիրեցին սահմանացն Բագրատունեաց։ Ընդ դադարիլ, ասէ Կիրակոս, թագաւորական իշխանուես Բագրատունեաց. «թէպէտ եւ գոյր ուրուք գաւազան տէրուե, որպէս եւ Կիւրիկէին (զորմէ տեսցես ստորեւ ) կամ այլ ուրուք յորժամ տեսին զանհնարին աղէտս կործանման զգլխաւորի տեղւոյս՝ (որ էր Բագրատունեացն ) անձնատուր եղեալք ընդ ձեռամբ վիշապին, կամաւ ելին փախստեամբ առ կայսրն Յունաց, եւ նոքա տիրեցին ընդհանուր աշխարհիս »։ Կամի ասել, տիրեալ միջնաշխարհիս Հայոց, ուր էր Շիրակ, զի յայնմ ժամանակի բազում սահմանք Հայոց էին ոչ ընդ տէրուբ Յունաց, այլ արաբացւոց եւ սկիւթացւոց. զորմէ տես 'ի գլուխն Պատմուե։ Յոյնք ոչ կարացին պահել զառեալ տեղիսն, զի ոչ կարէին յայնչափ հեռաւոր աշխարհէ հետզհետէ բազմ ութիւն զօրաց առաքել 'ի պաշտպանեալ զԱնի եւ զշրջակայս յայնչափ յերկար ժամանակս ընդդէմ յարձակման Տուղրիլայ եւ Ալփասլանայ։ Մանաւանդ զի մնացեալ իշխանքն Հայոց յԱնի՝ միշտ նենգ ութիւն խորհելով յանհնարին երկպառակ ութեան կային. եւ զմիմեանս մտանէին կայսեր իբր ձեռնտուս առ թշնամիս. իսկ հասարակ ժողովուրդն անտէրունչ մնացեալ՝ զամենեսին արհամարհէին. «Իսկ բնակիչք աշխարհիս. ասէ Կիրակոս, զմիմեամբք ելանելով անճոռնի յոխորտանօք, եւ 'ի միմեանս արձակեալ խորամանկ ութեամբ եւ ստաբանութեամբ, խորհէին զխորհուրդս նենգութեամբ՝ մատնելով զմիմեանս կայսեր »։ Կատարած այսր ամենայնի եղեւ այն՝ զօր գրէ Սամուէլ 'ի նղա. «Ապա զկնի Գագկայ Յոյնք տիրեցին ամս քսան եւ մի, զի ոչ ոք էր 'ի նմին ազգէ. եւ զկնի քսան եւ մի ամին եկն Ալփասլանն, եւ առ զմայրաքաղաքն Հայոց զԱնի, եւ յոյժ կործանեաց զեկեղեցիսն Աստուծոյ »։ Եւ որպէս գրէ այլուր, «Բնաջինջ արար զազգս մեր»։
      
       Գիտելիք վասն ժամանակի Բագրատունեաց։
      
       Ա. Նախկին Բագրատունիք զթագն թագաւորական առնուին յամիրապետէն եւ 'ի կայսերէն եւս, որ է ասել՝ թէ հրամանաւ նոցա նստէին թագաւոր. որպէս եւ յայտնի գրէ Սամուէլ 'ի թուին յբ. թէ Ալի Արմնի կոչեցեալ ոստիկանն «եկեալ յամիրապետէն յետ սպարապետուեն՝ իշխանաց իշխան զնա Հայոց կացուցանէր զամս երեսուն. եւ ապա յաղագս առաւել լաւութեանն թագաւորական պսակաւն ճոխաբար թագաւորեալ, թագ կապեալ յերկոցունց թագաւորացն՝ յիսմայէլացւոց եւ յունականէն ». այս էր ա. Աշոտ։ Միայն զԱշոտ բ. առանց խնդրելոյ թագ՝ ինքեանք նախարարք նստուցին «յինքնակալ ութեան իմն պայմանի պատուոյ զնա համարեալ »։ Զայս ասէ Յոհաննէս կաթ. իբր զի ոչ սպասեցին նախարարք հրամանի եւ թագի ոչ կայսեր՝ ըն որում դժուարին էր յայնմ խռովայոյզ ժամանակի հաղորդակցիլ, եւ ոչ յամիրապետէն կամ յոստիկանէն նորա՝ ընդ որում 'ի կռուի էին յայնժամ բայց իրօք չգոյր ինչ ինքնակալութի, այլ Աշոտ բաց 'ի հարկատու լինելոյ ոստիկանի ամիրապետին ըստ այլոց, նաեւ ընդ իշխան ութեամբ նորա թագաւորէր, եւ գիտ ութեամբ կայսեր. վասն որոյ գրէ Ասողիկ գ. 3. վասն ա. Սմբատայ. «Զկնի Աշոտոյ յխ. թուականին թագաւորէ Սըմբատ որդի նորա ամս քսան եւ չորս կամակց ութեամբ Լէովնի թագաւորի Յունաց »։ Զսոյն պարտ է իմանալ եւ վասն այլոց թագաւորաց. ուստի յորժամ զկնի դէպ եղեւ բ. Աշոտոյ գնալ 'ի Բիւզանդիա, յայնժամ կայսրն Կոստանդին Պերփեռուժէն «թագաւորական հրահանգաց հանդիսիւ ճոխացուցանէր… եւ զարդարէր զնա ծիրանէզգեաց փառօք », ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս որ էր ընդունել զնա թագաւոր։ Իսկ զկնի յամուսնանալն այսր բ. Աշոտոյ ընդ դստեր Սահակայ Սեւադայի մեծի իշխանին Գարդմանաց՝ յայնժամ եւ Յուսուփ ոստիկան առաքեաց նմա ասէ, թագ արքայական։ Եւ քանզի յետ այնորիկ տէր ութիւն Հայոց օրըստօրէ երթայր եւ նուազէր, եւ սահման հայաստանեայց հետզհետէ անցանէր 'ի ձեռս արաբացւոց եւ այլոց, նախարարք ոչ սպասէին հրամանի եւ թագի 'ի մեծ ոստիկանէ ամիրապետին, կամ 'ի կայսերէն. իսկ վերջին թագաւորք Բագրատունեաց ոչ 'ի ժամանակս թագաւորելոյ իւրեանց եւ ոչ զկնի ընկալան թագ 'ի նոցանէ։
      
       Բ. Առաջին թագաւորք Բագրատունեաց, որպէս եւ ա. Սմբատ , տիրէին նաեւ 'ի վերայ Վրաց. «Իսկ Սմբատ (որպէս գրէ Ասողիկ գ. 3. ) թագաւորեալ տիրէ բոլոր հայրենեաց իւրոց Հայոց եւ Վրաց, ժառանգելով զքաղաքս հակառակորդաց իւրոց »։ Մանաւանդ թէ ինքն Սմբատ էր որ թագաւոր Վրաց կացոյց եւ երկրորդ իւր զայն՝ որ յառաջ առ Թոմայի Արծրունւոյ կոչի Իշխան, իսկ առ Յոհաննու կաթողիկոսի Կուրապաղատ. «Բայց մեծ կուրապաղատն Վրաց Ատրներսեհ, ասէ անվրդով եւ անշուշտ ուխտ խաղաղ ութեան եւ սիրոյ միաբան ութեան ընդ արքայի Սմբատայ պահէր 'ի բոլոր մասունս… ընդ որ յաւէտ իմն հաճեալ հաւանեալ արքայն Սմբատ… ապա թագ կապեալ նմա… նաեւ զինու զարդարեալ ըստ օրինի՝ թագաւորաց՝ կացուցանէ զնա թագաւոր Վրաց աշխարհին, եւ երկրորդ զնա իւրոյ տէրուեն հաստատէր »։ Սորին վասն զՏայս չէ պարտ համարել թէ ընդ տէր ութեամբ Վրաց լեալ իցէ՝ 'ի բանից ինչ Յոհաննու կաթողիկոսի, այլ կալուածս միայն ունել 'ի նմա սորին Ատրներսեհի, որպէս յայտնի գրէ յասելն վասն Սմբատայ թագաւորի. «Տագնապաւ անկանէր 'ի կողմանցս ամրոցացն Տայոց՝ 'ի կալուածս կուրապաղատին Ատրներսէհի սիրեցելոյն իւրոյ »։ Այս Սմբատ տիրէր նաեւ 'ի վերայ Աղուանից, որպէս ցուցանէ այս բան Թոմայի Արծրունւոյ գ. 10 «Գրեթէ ամենայն իշխանք Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից եկեալ էին ընդ զօրս Հայոց 'ի վերայ աշխարհին Ապահունեաց »։ Նաեւ հարկս առնոյր ըստ նորա գ. 5. «Յայնժամ թագաւորն (Սմբատ ) դեսպանս արարեալ յամենայն սահմանս տէր ութեան Հայոց. Վրաց եւ Աղուանից եւ առ քաղաքացիսի, եւ հազարապետս, գաւառակալս, եւ որք սիրողաբար առ նա զհանազանդութեն հարկ հարկանէին »։ Իշխէր նաեւ 'ի վերայ եգերացւոց թագաւորին, զորմէ գրեալ եմք 'ի գլուխն Պատմութեան։ Արդ որպէս այս ա. Սմբատ՝ նոյնպէս եւ այլ նախկին թագաւորք Բագրատունեաց՝ թուին տիրեալ 'ի վերայ Վրաց եւ Աղուանից։
      
       Գ. Ի յետին ժամանակս Բագրատունեաց սկսան բաժին երկրի հանել եւ միւս արքայորդւոց, զոր չիք տեսանել մինչեւ յաւուրս գ. Աշոտոյ ողորմածի. այսպէս բ. Սմբատ զմասն ինչ իւրոյ երկրին 'ի բաժին եհան միւս եղբօրն որ կոչէր Գուրգէն, որոյ հրամանաւ ժառանգէր Գուրգէն ըստ Վարդանայ՝ զՏաշիր, զՏաւուշ Սեւորդւովք Ձորայգետոյն, զԿայեան, զԿայծսն եւ զԽոռակերտ եւ զԲազկերտ եւ զայլ բերդս անուանիս, որք եւ անցին ժառանգ ութեամբ յորդւոց յորդիս։ Նոյնպէս յաւուրս Յոհաննու թագաւորին ոչ խաղաղացաւ երկիրն 'ի ձեռաց Աշոտոյ եղբօր նորա, մինչեւ նախարարք հարկադրեալ հանին նաեւ նմա բաժին արտաքոյ Շիրակ գաւառին, որ կոչեցաւ Դրուց աշխարհ։ Այլ մանաւանդ յաւուրս վերջին թագաւորաց ցայն վայր եհաս ըմբոստանալ թագաւորազանց՝ զի եւ այլ մերձաւորք թագաւորին սկսան ոչ միայն ուրոյն երկիր սեփականել, այլ եւ զանուն թագաւորի առնուլ. զորմէ ստորեւ։
      
       Դ. Ի սկսանիլ տէր ութեան Բագրատունեաց՝ մեծ դըժբաղդ ութիւն նոցա եղեւ երեւիլն եւ զօրանալն արաբացւոց, իսկ մերձ յաւարտիլն՝ երեւիլն սկիւթացւոց Թուրքաց, զոր Տուղրիլեանս կոչեմք ընդդէմ որոց ոչ կարաց տոկալ եւ ոչ իսկ Յունաց կայսերական զօրութի, եւ եթէ մերոց քաջ ութիւն ոչ զդէմ ունէր հանապազորդեան մաքառմամբ՝ գուցէ եւ նա 'ի վտանգի լինէր կորստեան. այլ ցորչափ տեւեաց այս տէր ութիւն Բագրատունեաց՝ եկաց իբրեւ նախապարիսպ կայսերական սահմանաց ընդդէմ արաբացւոց անընդհատ պատերազմաւ։ Երբեմն պատերազմէին Բագրատունիք, եւ երբեմն հարկս հարկանէին արաբացւոց. բայց եւ յայնժամ այլ իմն վտանգ 'ի վերայ հասանէր նոցա. զի 'ի հարկելն արաբացւոց՝ Յոյնք զշարէին. իսկ յանցանելն առ Յոյնս՝ արաբացիք կատաղէին։ Եւ այնպէս ընդ մէջ երկուց անկեալ՝ ոչ գիտէին զինչ գործիցեն. Յոհաննէս կաթողիկոս պատմէ վասն ա. Սմբատայ՝ թէ միայն նորոգելն նորա զհին ուխտ սիրոյ ընդ Լեւոնի կայսեր Յունաց՝ բաւան եղեւ գրգռել զԱփշին ոստիկան խաղալ զօրօք 'ի վերայ Սմբատայ. «Իսկ իբրեւ զայս ամենայն լսէր թագատուն Սմբատայ ոստիկանն Ափշին, եւ զհաստատուն անշուշտ սիրոյ միակամ ութիւն նորա ընդ կայսեր, 'ի խոր խոցեալ եւ խանդացեալ ընդ իրսն՝ եթէ դաւ ինչ նմա 'ի նոցանէ լինիցի, առեղծանել հատանել փութայր զկապ միաբան ութեան սիրոյ նոցա »։ Սմբատ ոչ զերծաւ 'ի ցասմանէ նորա մինչեւ ել ընդ առաջ նորա եւ խելամտեցոյց ասելով, թէ այն սէր զոր կալաւ ընդ կայսեր Յունաց՝ հայէր յօգուտ եւ 'ի շահ արաբացւոց. «Ընդէր, ասէ, զչարեալ դիմեալ դաս յոչինչ պէտս. զի թէ սէր ընդ կայսեր եդի, եւ այն եւս վասն ձեր օգտի, զի թերեւս որ պիտոյ է ամիրապետին մեծի, եւ զքո եւս դիւրաւ զպէտս յունականաց անտի գտանել մարթացից, եւ 'ի նպաստ օժանդակութեան ձեզ ընծայել զերեւելի հանդերձից եւ զարդուց եւ զսպասուց վայելս այլ եւ վաճառականաց որք ընդ գենիդ քո բացեալ ճանապարհ, զի արասցեն մուտ յաշխարհս նոցա, եւ 'ի լիութենէն փարթամացուսցեն զձեր գանձարանսդ »։ Սոքա արաբացիք եւ տուղրիլեանք եղեն երկու թշնամիք զօրաւորք եւ աշխարհի ահարկուք, որք ոչ գտանին յաւուրս Արշակունեաց. եւ սոքա եղեն գրեթէ գլխաւոր պատճառք կործանման Բագրատունեաց. եւ ըստ այսմ մասին արդարացեալ երեւին Բագրատունիք քան զԱրշակունիս՝ որք ինքնակամ պատճառք եղեն վերջանալոյ թագաւորութեան իւրեանց. միայն զի եւ յաւուրս Բագրատունեաց որչափ առաւալան արտաքին թշնամիք հզօրք՝ նոյնչափ եւ առաւելան ներքին երկպառակութիւնք եւ ներքին թշնամիք։