Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Ցայս վայր տուեալ ընդհանուր տեղեկութիւնս յաղագս նախարարութեց, քանզի կարեւոր տեսանեմ գիտել ինչ ինչ նաեւ զիւրաքանչիւրոցն առանձին առ կատարեալ տեղեկ ութիւն կառավարութեան աշխարհիս մերոյ, աստանօր ճառեսցուք զնոցունց մի ըստ միոջէ ըստ այսմ կարգի.
       Ա. Յաղագս թագակալ նախարարութեանց, այսինքն է՝ որք զանուն թագաւորի ընկալան, եւ մի ըստ միոջէ պայազատեցին։
       Բ. Յաղագս նախարարութեանց, որք մտին 'ի գործ ինչ կառավարութեան։
       Գ. Յաղագս նախարարութեանց, զորոց ոչ յիշատակի գործ ինչ 'ի կառավարութեան։
       Զամենեցուն զսոցա յիշեսցուք զսկզբնաւորութիւն ցեղից , զերկիրս, զպաշտօնս եւ զերեւելի անձինս. բայց անթերի կարգել զպատմութիւն նոցա, եւ զամենայն անձինս 'ի նոյն ցեղից՝ որք յիշատակին 'ի պատմութիւնս՝ յիշել աստանօր, չէ տեղւոյս։
      
       Ա. Նախարարութիւնք թագակալք։
      
       ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻՔ
      
       Ծագումն Բագրատունեաց։
       Այս տոհմ սկզբնաւորեալ է 'ի Հրէից. որոյ առաջին նահապետ եղեւ Շամբաթ 'ի ժամանակս Հրաչէի մերոյ հայկազեան թագաւորի, որպէս եդաք 'ի Գաղթականս. տես անդ. վասն որոյ Խորենացին ա. 22. մերժէ զորս ասէին վասն Բագրատունեաց 'ի ժամանակաց անտի Հայկայ լինել։ Յանուանէ աստի ածանցեալ է անունն Սմբատ, «Բայց ծանիր, ասէ զՍմբատ անուն, զոր յաճախ Բագրատունիք 'ի վերայ պատանեաց կոչեն, ճշմարիտ Շամբաթ է ըստ նախնի իւրեանց խօսիցն՝ որ է եբրայեցի»։
      
       Պաշտօն Բագրատունեաց.
       Ի Շամբաթայ աստի սերեալ ոմն Բագարատ այր զօրաւոր եւ իմաստուն յաւուրս Վաղարշակայ՝ քանզի նախ քան զամենեսին եկն 'ի հպատակութիւն Վաղարշակայ, վասն որոյ եւ Վաղարշակ ընդ դադարելն 'ի պատերազմէ եւ 'ի սկսանելն զիւր բարեկարգուիս, յառաջ քան զամենեսին սմա վարձահատոյց եղեւ կրկին մեծամեծք պաշտօնս տալով նմա։ Մի՝ թագադիր լինել արքայի յորդւոց յորդիս, որով եւ զսերունդ նորա անցոյց 'ի կարգս նախարարուե. «Նախ եւ առաջին, ասէ Խորենացին բ. 3. խոփարէն բարեաց հատուցանելով առնն զօրաւորի եւ իմաստնոյ, որ 'ի Հրէիցն՝ Շամբայ Բագարատ . տալ (տալով ) նմա իշխանութիւն ազգաւ թագադիր լինել Արշակունեաց։ Եւ որ 'ի նմանէ ծնեալ ազգ՝ լինել յանուն նորա կոչմամբ Բագրատունի, որ եւ այժմ մեծ նախարարութիւն բացայայտ գրէ. «Արդ նախ եւ առաջին օրինադրէ թագաւորն զինքն եւ զտուն իւր. սկիզբն առնելով 'ի գլխոյն իւրմէ եւ 'ի թագէ. եւ զկոչեցեալն Բագարատ որ 'ի Հրէիցն՝ շնորհակալ ութիւն նմա վասն յառաջագոյն անձնատուր ձեռնտու ութեան առ թագաւորն՝ եւ միամտութեն եւ քաջութեն՝ զյառաջասացեալ տանուտէրական պատիւն ազգին պարգեւելով, եւ իշխել նմա թագ 'ի գլուխ դնել թագաւորին, եւ կոչիլ Թագադիր եւ Ասպետ »։ Զայս յիշատակէ եւ Բուզանդ վկայելով ե. 44. «Տայր նմա (բ. Վաղարշակայ արքայի ) զդուստր Ասպետին բագրատունոյ 'ի Սպեր գաւառէ. որ թագաւորքն Թագակապսն լեալ էին 'ի բնմէ ազգին թագաւորուեն արշակունոյ »։ Վասն այսր թագակապ իշխան ութեան է որով 'ի կարգս նախարարաց առաջին դասեցաւ տոհմն Բագրատունեաց, զոր Ստեփաննոս օրպելեան դ, նորին Վաղարշակայ այսպէս կարգեալ ասէ. «Հրամայէ Բագրատունեացն թագադիր լինել. եւ անուանէ զնոսա այսպէս, եւ շնորհէ ունել զնախնականն բարձ 'ի վերոյ քան զամենայն »։ Յայնմհետէ թագադրութին այնպէս սեփական եղեւ այսր տոհմի, մինչեւ առանց Բագրատունեաց թագաւորելն ապօրինաւոր համարեալ լինէր 'ի ժամանակս Արշակունեաց, որպէս եւ համարեալ եղեւ բ. Երուանդ ըստ ցուցանելոյ Խորենացւոյն բ. 37. յասելն. «Միաբանեալ թագաւորեցուցին զնա առանց արանց յազգէն Բագրատունեաց լինել թագադիր »։ Երկրորդ պաշտօն ետ Բագարատայ Վաղարշակ՝ կացուցանելով զնա Կողմնակալ իշխան. այսինքն՝ զօրապետ զօրաց յարեւմտեան կողմն աշխարհիս Հայոց. զայս յայտ առնէ Խորենացին բ. 3. յիւր յառաջին բանն, ուր յետ պատմելոյ զթագադիր լինելն նորա՝ ապա գրէ. «Եւ սա 'ի դրան արքունի. իսկ 'ի ծայրս հայերէն խէսից՝ Կողմնակալ իշխան բիւրուց եւ հազարաց յարեւմտից կուսէ »։ Այսինքն է, զոր գրեցաքն թագադրութի, էր սա պաշտօն եւ իշխան ութիւն 'ի դրան արքունի, իսկ 'ի ծայրս՝ որ է 'ի սահմանագլուխ տեղիս՝ կարգեցաւ նոյն Բագարատ կողմնակալ իշխան կամ զօրապետ 'ի վերայ արեւմտեան զօրաց հայաստանեայց։ Զայս առաւել որոշակի յայտ առնէ նա ինքն բ. 14 յասելն վասն միջնոյն Տիգրանայ. «Առնու 'ի նոցանէ ('ի Բագրատունեաց) 'ի բաց զիշխան ութիւն զօրուն. բայց միայն զթագակապ ասպետութին ոչ հանէ »։ Եւ 'ի 47. յասելն վասն բ. Արտաշէսի. «Տայ դայեկին իւրոյ Սմբատայ… աւելի քան զհայրենական զիւր թագակապ ասպետութիւնն, եւ զիշխանութիւն արեւմտեայ զօրուն (զոր ունէր ) հաւատայ 'ի նա զամենայն զօրս Հայոց »։ Սմբատ էր Բագրատունի, որոյ հայրենական պատիւն էր թագակապ ասեպտութին, նաեւ իշխանութին կամ զօրագլխութին 'ի վերայ արեւմտեայ զօրուն. այլ այժմ, ասէ, 'ի նա յանձնեաց բ. Արտաշէս նաեւ զսպարապետութին 'ի վերայ ամենայն զօրաց։ Այսպէս արար եւ գ. Խոսրով արքայ ընդ Սահակ ասպետ, որ էր բագրատունի, զի յորժամ Սահակ ելեալ 'ի բաժնէն Յունաց էանց 'ի բաժինն Պարսից ուր նստէր Խոսրով. «Մեծապէս ուրախ եղեւ, ասէ Խորենացին գ . 43 ընդ գալն Սահակայ ասպետի, եւ Սպարապետ զնա 'ի վերայ զօրաց իւրոց կարգեաց »։ Ըստ այսմ 'ի հարկէ եւ զԲագարատ՝ որոյ անունն ցուցանէ լինել 'ի բագրատունի ազգէ, Բուզանդ գ. 4 կոչէ «Մեծ իշխանն սպարապետութեան »։ Որպէս եւ զԵնանոս բագրատունի Թոմա Արծրունի կոչէ Սպարապետ Հայոց։ Երեւելի սպարապետ եղեւ նաեւ Սմբատ բագրատունի յաւուրս Պապայ արքայի, որ եւ առաջնորդ եղեւ 'ի հռչակաւոր մարտին որ 'ի Ձիրաւ դաշտին. Խոր . գ. 37։
      
       Պատուանուն Բագրատունեաց։
       Այս տոհմ Բագրատունեաց էառ եւ ուրոյն պատուանուն, որ է կոչիլ Ասպետ. զայս անուն սեփականեալ ցուցանէ Խորենացին թագադիր պատուոյն. զոր օրինակ 'ի նախագրեալ բանին, ուր միանգամայն յիշէ յասելն՝ թէ Վաղարշակ շնորհեաց Բագարատայ կոչիլ Թագադիր եւ Ասպետ։ Եւ յայլ բանս իւր բ. 14. եւ 47. ընդ յիշելն զասպետ ութիւն Բագրատունեաց՝ յիշէ 'ի կրկին տեղիս թագակապ ասպետութիւն կոչելով. յայտ առնելով թէ Ասպետ անուանեցաւ վասն թագ կապելոյն 'ի գլուխ արքայի։ Վասն որոյ եւ յորժամ Սմբատ բագրատունի զերկաթ հրացեալ բոլորելով 'ի գլուխն Մերուժանայ դնէր , Պսակեմ զքեզ թագաւոր, ասելով ընդ խաղս, ասպետ ութեան տայ զթագադիր լինելն. «Քանզի 'ի խնդիր էիր (ասէ, առ Խորենացւոյն գ. 37. ) թագաւորել Հայոց, եւ ինձ Ասպետիս պարտ է զքեզ պսակել ըստ սովորական իշխան ութեան իմոյ հայրենեաց, բագրատունեաց։ Վասն որոյ եւ Ագաթանգեղոս յծզ. 'ի յիշելն յանուանէ զայլ եւ այլ իշխանս՝ զԲագրատունեացն առանց անուան յիշէ, կոչելով Իշխանն թագակապ իշխանութեան Ասպետութեան. եւ 'ի թղթ. յձթ. կոչէ միայն Զթագադիրն Ասպետ։ Վասն որոյ եւ այլք նաեւ զթագադրութեան զանունն չյիշելով՝ միայն զասպետութեան անունն յիշեն իբր նոյն, եւ իբր սեփականեալ թագադր ութեան գահին եւ պաշտօնին. «Սքանչելի Ասպետաւն Սահակաւ մարզպանու » ասէ Ղազար 224։ «Յետ մահուանն մեծին Սահակայ բագրատունոյ սպարապետի Ասպետի եւ զօրավարի Հայոց ». Թոմա արծ . ա. 15։ Եւ Յոհաննէս կաթողիկոս 'ի յիշելն զՎարազտիրոց բագրատունի՝ «Ասպետ Վարազտիրոց » կոչէ։ Յայսմանէ թուի ինձ պիտակաբար եւեթ Ասպետ կոչեցեալ 'ի Ստեփաննոսէ իը. զԹէոդորոս ռշտունի, եւ 'ի Կիրակոսէ զԶաքարիա՝ յասելն. Ժողովականք, որ 'ի հրամայելոյ Լեւոնի թագաւորին ժողովեցան 'ի Սիս, գրեցին. «Մեծապատիւ Ասպետն եւ շահնշահ արեւելեան կողմանց Զաքարիա »։ Այս տոհմ զկնի էառ եւ զմեծն 'ի պատուանունս զանուն թագաւորի. եւ որ նախ Արշակունեաց տանն դնէր թագ, զկնի իւրով արդեամբք իւրոյ տանն եղեւ թագադիր, եւ արժանացաւ կոչիլ թագընկալ։
      
       Երկիր Բագրատունեաց։
       Ի վաղ ժամանակաց անտի 'ի յիշելն պատմագրաց զՍպեր, սեփական լինել ակնարկեն այսմ տոհմի Բագրատունեաց, թէպէտ եւ յայտնի ինչ չգրեն. որպէս եւ 'ի յիշելն զՍմբատաւն 'ի նմին գաւառի, որում եւ բագրատունեան անունս Սմբատ վկայէ. եւ այս բան Խորենացւոյն գ. 43. «Բայց էին ոմանք եւ 'ի նախարարացն՝ որք ունէին զիշխանուիս իւրեանց 'ի բաժնին Յունաց առ Արշակայ. որպէս Սահակ ասպետ (բագրատունի ), որ էր լեալ աներ Վաղարշակայ եղբօր Արշակայ » արքայի։ Իշխանութիւն ասելով՝ իմանայ աստէն զերկիր նոցին նախարարաց. արդ զի՞նչ այլ երկիր կարեմք դնել սեփական իշխանութեան Բագրատունեաց քան զՍպեր յայնմ ժամանակի՝ յորում աշխարհս Հայոց յերկուս բաժանեալ։ Այրարատ եւ մեծ մասն մեծին Հայոց էր 'ի մասին Պարսից եւ ոչ Յունաց։ Ի մեծէն Վաղարշակայ, որպէս ինձ թուի, պարգեւեալ էր Բագրատունեաց այս երկիր Սպերոյ, յորժամ կողմնակալ կացոյց արեւմտեան կողմանն, լինել նոցա իբր քաղաք զօրանիստ, որ եւ էր յարմար, զի յայնմ ժամանակէ հետէ մինչեւ 'ի բնականալ նոցա յայրարատեան նահանգ՝ ոչ ինչ այլ երկիր յիշատակի վասն տոհմին բագրատունեաց։ Նորին աղագաւ բագրատունին Աշոտ մսակեր յորժամ զԳնունիս կամեցաւ յապահով տեղւոջ բնակեցուցանել, 'ի Տայս փոխադրեաց, ասէ Վարդան, որ սահմանակից էր իւրում գաւառին Սպերոյ կամ թէ գուցէ մինչեւ 'ի Տայս ձգեալ էր յայնժամ Բագրատունեաց զսահման իւրեանց։
       Այլ զոր յայտնի գրեն պատմագիրք՝ է վասն բնականալոյ նոցա յայրարատեան նահանգի. զի Թոմա Արծրունի ա. 9. յաւուրս Արշամայ մերոյ արքայի՝ զԲագրատունիս բնակեալ ասէ յԱյրարատ, գրելով վասն Ենանոսի որ յայնժամ նահապետ էր Բագրատունեաց. «Զոր առեալ Ջաջուռ (իշխանն Արծրունի) աղխիւ եւ ամենայն պատրաստ կազմուբ բնակեցուցանէ 'ի կողմն Արագածոյ 'ի գիւղն Թալին կոչեցեալ։ Սա (Ենանոս ) առաջին 'ի տանէն Բագրատունեաց եկեալ կայանայ զայսու կողմամբ այրարատեան նահանգի »։ Եւ ոչ միայն բնակ ութիւն կալեալ՝ այլ նաեւ զերկիր ինչ սեփականեալ ցուցանեն յայնմհետէ բանք պատմագրաց վասն այսր տոհմի. զի զԲագարան որ 'ի Կոգովիտ գաւառին Այրարատոյ՝ շինեալ ասէ Խորենացին բ. 45 'ի Սմբատայ բագրատունւոյ որ յաւուրս բ. Արտաշէսի, իւր ձեռակերտ կոչելով, սեփական երկրի։ Զքաղաքն Դարունք, որ էր 'ի Կոգովիտ, Ղեւոնդ կոչէ կայք հանգստեան իւրոյ վասն Նշոտոյ պատրկի բագրատունւոյ որ 'ի յելս եօթներորդ դարուն. նաեւ զեկեղեցի եւս շինեալ 'ի նմա իբր յիւրում սեփական երկրի։ Եւ Վարդան վասն Աշոտոյ որդւոյ Սմբատայ գրէ, թէ որովհետեւ զգլուխ մեռելոյն մամիկոնեան Գրիգորոյ առաքեաց առ Մահմէտ ոստիկան՝ հրամանաւ Ջափրէ ամիրապետին, «պատուէ զԱշոտ, տալով նմա զգաւառն Բագրեւանդ (որ էր Գրիգորի ), եւ արծաթ բիւրս հինգ։ Իսկ վասն մսակերն Աշոտոյ բագրատունւոյ գրեն զարքունիս իւր 'ի Կոգովտէ փոխեալ յԱրշարունիս. ապա յայտ է թէ յառաջ քան զնա արքունի Բագրատունեաց էր 'ի Կոգովիտ։ Զկնի այնորիկ Արշարունեաց գաւառն Այրարարատոյ եղեւ սեփական երկիր Բագրատունեաց արծաթոյ գնելով, որպէս պատմէ Ասողիկ բ. 2. «Իսկ ըստ իշխանացն կարգին՝ զկնի Սմբատայ որդւոյ Աշոտի՝ Աշոտ որդի նորա որ մսակերն կոչիւր՝ ամս քսան. սա գանձագին արար զգաւառն Արշարունեաց յազգէն Կամսարականաց եւ զարքունիս 'ի Կոգովտէ յԱրշարունեաց փոխեաց »։ Այլ նաեւ յառաջ քան զայն Աշոտ՝ էր 'ի ձեռս Բագրատունեաց. յայտ առնէ Խորենացին բ. 45. «Յայնժամ Սմբատայ զծառայսն Երուազայ զոր գերեացն 'ի Բագարանէ (Արշարունեաց ), տարեալ բնակեցուցանէ 'ի թիկանց Մասեաց (ուր անկանի Կոգովիտ). 'ի նոյն անուն Բագարան կոչելով (նաեւ ) զձեռակերտն »։ Իսկ Ղեւոնդ վասն Աշոտոյ պատրկի որ բազմօք յառաջ է քան զմսակերն, գրէ. «Շինէր զեկեղեցին Դարունից յիւրում ոստանին ». Եւ թէ թաղեցաւ 'ի կայս հանգստեան յիւրում 'ի գիւղն Դարունս, «որ էր 'ի Կոգովիտ գաւառի »։ Իսկ Յոհաննէս կաթողիկոս վասն մարմնոյ քաջին Սմբատայ բագրատունւոյ, որ յելս անդ վեցերորդ դարուն, գրէ. «Բարձեալ տարան զմարմին նորա 'ի Հայք, եւ դնեն 'ի Դարոյանս որ 'ի Կոգ գաւառի »։ Եւ վասն Վարազտիրոցի եւ վասն Սմբատայ եղբօրորդւոյ ա. Սմբատայ, «Տարեալ թաղեցին 'ի Դարօնս ընդ հարս իւր »։ Եւ որպէս թուի, էառ նաեւ զՇիրակ գաւառ. զի քաղաքք Շիրակայ գաւառի, ընդ նոսին եւ Անի, յայնմհետէ 'ի ձեռս Բագրատունեաց լեալ յիշատակին։ Եւ այսպէս երկիր Բագրատունեաց եղեւ նաեւ Սպեր գաւառ 'ի բարձր Հայոց նահանգի, ապա Կոգովիտ, Արշարունիք, Շիրակ յԱյրարատ նահանգի. այլ ընդ ժամանակս ինչ եւ զՏարօն գտանեմք 'ի ձեռս արանց տոհմին Բագրատունեաց լեալ. զայս ցուցանէ բան Թոմայի Արծրունւոյ բ. 5. «Իշխանն Տարօնոյ Բագարատ վասն զի ունէր յայնժամ զգլխաւոր ութիւն բարձրակց ութիւն իշխանաց Հայոց, որ էր 'ի տոհմէն Բագրատունեաց, առաքէ զոմանս 'ի մեծամեծաց »։ Եւ Յոհաննէս կաթողիկոս յաւուրս ա. Սմբատայ արքայի գրէ. «Իսկ յետ ամաց ինչ ապա վախճանէր եւ մեծ իշխանն Տարօնոյ Դաւիթ բագրատունի. փոխանակ նորա կացուցեալ 'ի տեղի եղբօրորդի նորին Գուրգէն, ապա եւ ընդ նմա եւս Ահմատայ մարդ եդեալ մինչեւ սպանաւ 'ի պատերազմի. իսկ Ահմատ ոտն առ ոտն յառաջ մատուցեալ միապետել ջանայր զկողմանսն զայնոսիկ»։
      
       Ոստան Բագրատունեաց։
       Ղեւոնդ 'ի գլուխն դ. զԴարունն դնէ, յասելն վասն Աշոտոյ պատրկի՝ որ հրամանատար էր յելս եօթներորդ դարուն. «Շինէր զեկեղեցին Դարունից յիւրում Ոստանին »։ Զկնի Դարունից ոստան նոցա երեւի լեալ Բագարան որ յԱրշարունիս. զի անդ դնեն զարքունական ապարանս կամ զտուն. որպէս կարես տեսանել 'ի մեծ Հայս 395. աստանօր յաւելցուք եւ զայն բան Թոմայի Արծրունւոյ գ. 13. զոր գրէ վասն ա. Աշոտոյ նախ քան զթագաւորել իւր. «Եւ անյապաղ գլխաւորեալ խորհրդոյն առ ընդ իւր զԴերենիկն, եւ էանց գնաց 'ի տուն իւր 'ի Բագարան »։ Իսկ յաւուրս. ա. Սմբատայ նորին յաջորդի արքունական ապարանք միշտ յԵրազգաւորս յիշատակին լեալ առ Յոհաննու կաթողիկոսի, զորմէ կարես տեսանել 'ի մեծ Հայս 428. վասն որոյ եւ Վարդան յառաջ քան զընդարձակիլ Անւոյ քաղաքին՝ «Նա էր, ասէ, նախագահ թագաւորացն Բագրատունեաց »։ Որով յայտ առնէ զԵրազգաւորս լինել նոցա ոստան յայնմ ժամանակի. իսկ յորժամ գ. Աշոտ ողորմած ձայնեալ զառաջինն ընդարձակեաց զբերդն Անի 'ի Շիրակ գաւառի, յայնմհետէ յայտ է թէ Անի եղեւ ոստան Բագրատունեաց, եւ արքայանիստ քաղաք նոցա. անդ նստէին թագաւորքն բագրատունիք, եւ անդ օծանէին մինչեւ ցվերջն։
      
       Շիրիմ Բագրատունեաց։
       Նախ յիշատակի 'ի Դարօն լեալ շիրիմ Բագրատունեաց. զի Սմբատ բագրատունի քաջ անուանեալ կամ Բազմայաղթ որ 'ի յելս վեցերորդ դարուն, թէպէտ 'ի Տիսբոն մեռաւ, այլ «բարձեալ տարան զմարմին նորա 'ի Հայք, եւ դնեն 'ի Դարոյնս որ 'ի Կոգ գաւառի ». որպէս գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս։ Եւ Վարազտիրոց որդի նորա, ասէ Վարդան, «յառնուլ զիշխանութիւնն (կուրապաղատութեան ) մեռաւ եւ թաղեցաւ 'ի Դարօնս առ հօր իւրում քաջին Սմբատայ »։ Որպէս եւ Աշոտ պատրիկ, զորմէ Ասողիկ բ. 4. «Իշխանն Աշոտ պատրիկ□□ վաղճանէր եւ դնէր 'ի տապանի 'ի գիւղն Դարիւնս »։ Իսկ զբանս Ղեւոնդայ տես 'ի մեծ Հայս 451։ Յետ այնորիկ շիրիմ նոցա երեւի լեալ 'ի Բագարան Արշարունեաց, ուր թաղեալ ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս զԱշոտ ա. թագաւոր եւ զՇապուհ զսպարապետ Հայոց զեղբայր ա. Սմբատայ արքայի։ Երբեմն եւ խառն թաղէին. զի Յոհաննէս կաթ. վասն մանկանն Մուշեղայ որդւոյ ա. Սմբատայ ասէ. «Տարեալ թաղեցին 'ի Դարօնս ընդ հարս իւր »։ Յետ սոցա յընդարձակիլն Անի քաղաքին Շիրակայ եւ 'ի նստիլն անդ թագաւորացն Բագրատունեաց՝ յԱնի սկսան թաղիլ. զի Մատթէոս ձա. գրէ. «Եւ բերաւ Աշոտ (թագաւոր եղբայր Յոհաննու թագաւորի) 'ի քաղաքն Անի, եւ թաղեցին զնա 'ի տապանատունն առաջին թագաւորացն Հայոց »։ Եւ 'ի թիւն ձգ . գրէ. «Ի նղ. մեռաւ թագաւորն Հայոց Յոհվաննէս, եղբայրն Աշոտոյ որդի Գագկայ, բագրատունի ազգաւ, եւ թաղեցին զնա 'ի քաղաքն Անի 'ի գերեզմանսն առաջին թագաւորացն Հայոց»։
      
       Հաւատք Բագրատունեաց։
       Զարմանք մեծ են, զի այս տոհմ Բագրատունեաց յաւուրց անտի առաջին նահապետին իւրեանց Շամբաթայ՝ միշտ իւրեանց հրէ ութեան օրինօք կէին, ոչինչ բռնադատ ութիւն լեալ նոցա 'ի մերոց թագաւորաց հայկազունեաց. միայն 'ի Վաղարշակայ ասէ Խորենացին բ. 8. «Աղերսեալ որ 'ի Հրէիցն Շամբայ Բագարատ, որ եւ թագադիր եւ ասպետ, հանդերձ հարկացուցանել թողուլ զօրէնս հրէութե, եւ պաշտել զմեհեանս. զոր չառեալ յանձն՝ ըստ կամաց թողու զնա արքայն Վաղարշակ »։ Այսպէս ոչինչ այլայլ ութիւն մուծեալ 'ի հաւատս նոցա, մինչեւ 'ի յաջորդն Վաղարշակայ Արշակ առաջին՝ որ բռնադատել սկսաւ, զորմէ պատմէ Խորենացին բ. 9. «Ի սմանէ նեղեալ որդիք Բագարատայ վասն զկուռս պաշտելոյ, երկու 'ի նոցանէ սրով կատարեցան արիաբար 'ի վերայ հայրենի օրինացն. զորս ոչ պատկառիմ ասել հետեւօղ լինել Անանիանցն եւ Եղիազարեանց։ Բայց այլքն յանձն առնուն այսչափ միայն, 'ի շաբաթու հեծանել յորս եւ 'ի պատերազմունս, եւ զմանկունս թողուլ անթլփատս, յորժամ լինիցին. քանզի անկին էին։ Եւ հրամայեցաւ յԱրշակայ մի՛ տալ նոցա կանայս յամենայն նախարարուեցն, եթէ ոչ ուխտ պայմանի հաստատեսցեն՝ թողուլ զթլփատութին. զորս յանձն առնուն զերկուսս զայս միայն, այլ ոչ զերկրպագ ութիւն կռոցն»։
       Երկրորդ անգամ հալածանս կրեաց այս տոհմ 'ի միջնոյն Տիգրանայ, որպէս գրէ Խորենացին բ. 14. «Եւ այսպէս մեհեանս շինեալ եւ առաջի մեհենիցն բագինս կանգնեալ՝ զոհս ամենայն նախարարացն հրամայէ մատուցանել հանդերձ երկրպագու թեամբ. զոր չառեալ յանձն ազգին Բագրատունեաց, զմիոյ լեզուն հատեալ՝ որում անուն էր Ասուդ՝ վասն պատկերացն անարգութե, ոչ այլ իւիք խոշտանգէ. քանզի յանձն առին ուտել 'ի զոհիցն եւ զմիս խոզի, թէպէտ եւ ոչ ինքեանք զոհեցին երկրպագութբ։ Վասն որոյ առնու 'ի նոցանէ 'ի բաց զիշխան ութիւն զօրուն. բայց միայն զթագակապ ասպետութին ոչ հանէ »։ Երրորդ անգամ կրեալ հալածանս յԱրշամայ արքայէ ասէ Խորենացին բ. 24. վասն յանցանաց ինչ Ենասնոսի նահապետին բագրատունւոյ, եւ յաւետ վասն քս ութեան Զուրայի ռշտունւոյ, եւ յայնժամ յանձն առեալ զկռապաշտութի. «Զայսու ժամանակաւ եղեւ մեծ ցասումն Արշամայ 'ի վերայ Ենասնոսի ասպետի որում թագակապի□ հրամայեաց տանջանս պէսպէս 'ի վերայ Ենասնոսի կուտել. եւ վախճան գործոյն՝ կամ թողուլ իսպառ զօրէնս հրէ ութեան եւ երկիր պագանել արեգական եւ պաշտել զկուռս արքայի, ընդ որով հարկեալ արքայ տացէ նմա զնոյն իշխանութին, կամ կախել զփայտէ եւ բնաջինջ լինել ազգի դորա։ Եւ սպանեալ մի յազգականացն առաջի նորա որում անուն էր Սարիայ, եւ առընթեր զորդիսն մատուցեալ 'ի տեղի սպանմանն՝ որոց անուանքն Սափատիայ եւ Ազարիայ, յերկիւղէ մահուան որդւոցն եւ 'ի թախանձելոյ կանանցն կատարէ զկամս արքայի հանդերձ ամենայն ազգատոհմիւն, եւ յառաջին պատիւն իւր հաստատի »։ Յայնմհետէ եւ հրէական անուանց նոցա փոխեալ ասէ Խորենացի բ. 63. «Բայց գիտեա , զի 'ի թողուլն ազգին Բագրատունեաց զօրէնս հարցն, նախ խժական ժառանգեցին յորջորջումն, Բիւրատ եւ Սմբատ, եւ այլ այսպիսի կոչմունս, զրկեալ 'ի նախնական անուանցն՝ որպէս կոչէին յառաջ քան զուրանալն, Բագադիա, Տուբիա, Սենեքիա, Ասուդ , Սափատիա, Վազարիա, Ենանոս։ Եւ ինձ թուի թէ որ այժմդ կոչին Բագրատունիք Բագարատ՝ Բագադիա է դա, եւ Ասուդ՝ Աշոտ. դոյնպէս եւ Վազարիա՝ Վարազ. որպէս Շամբատ՝ Սմբատ »։ Բայց եղեն եւ ոմանք 'ի սոցանէ որք ոչ ուրացան զհրէութիւն, եւ արժանի եղեն յառաջ քան զամենայն նախարարս ընդունել զքրիստոնէ ութիւն 'ի սրբոյն Թադէոսէ. «Որոյ եկեալ (ասէ Խորենացին բ. 33) յԵդեսիա) 'ի տուն Տուբիայ իշխանի հրէի, զոր ասեն լինել յազգէն Բագրատունեաց, որոյ խուսեալ յԱրշամայ ոչ ուրացաւ զհրէութիւնն ընդ այլ ազգականս իւր, այլ նոյն օրինօքն եկաց՝ մինչեւ հաւատալ 'ի Քրիստոս»։
      
       Երեւելի անձինք 'ի Բագրատունեաց.
       Ի սկսանելոյ այսր տոհմի 'ի ժամանակս թագաւոր ութեան Արշակունեաց թէ թէ քանի անձինք ելին երեւելիք՝ յայտ եղեւ 'ի յիշատակելոցս մինչեւ ցայժմ. յոյր սակս իրաւացի են գովութիք Խորենացւոյն ա. 1 ուր գրելով առ Սահակ ասպետ բագրատունի՝ այսպէս ասէ. «Զի եւ ազգի եւս նախնականի (Բագրատունեաց որ եղեւ ) եւ քաջ եւ արգասաւոր ոչ միայն 'ի բանս եւ 'ի պիտանաւոր խոհականութիւնս այլ եւ 'ի մեծամեծ եւ 'ի բազում գործս արժանափառս, զոր յիշատակեսցուք 'ի բազում գործս արժանափառս, զոր յիշատակեսցուք 'ի կարգի պատմութեանս, յորժամ զորդի 'ի հօրէ ծննաբանելով ազգաբանիցեմք զբովանդակն»։
       Այլ որ առաւել գորվութիւն է այսր տոհմի, նաեւ յետ բառնալոյ թագաւորութեն Արշակունեաց ոչ պակասեցան 'ի նմանէ անձինք երեւելիք, որք եւ գլուխ եղեն ազգին յայնմ թշռուառութեան ժամանակի. որպէս յելս հինգերորդ դարուն Սահակ ասպետ. յելս վեցերորդ դարուն քաջն կամ բազմայաղթն Սմբատ, որ եղեւ մարզպան նաեւ Վրկան աշխարհի . սոյնպէս եւ այլք ոմանք յեօթներորդ դարուն հրամանատար ազգին կարգեալք։
       Այլ 'ի կարգս սոցա առաւելեալ գտաւ Աշոտ Բագրատունի որդի Վասակայ, որ երեւելի եւ սիրելի լեալ նոցին 'ի արաբացւոց՝ Մրուան ոստիկան նախքան զլինելն իւր ամիրապետ՝ կացոյց զնա հրամանատար 'ի վերայ Հայոց 'ի 743։ Յորժամ արաբացիք յաւուրս ամիրապետին որ կոչէր Ճաֆէր իւլ մանսուր, ըստ մեզ Ջափրէ անհնարին ծանրացուցին զհարկն, իշխանք Հայոց խորհեցան ապստամբիլ. եւ յընդդէմ դառնալն Աշոտոյ՝ թշնամիք նորա մամիկոնեան իշխանքն Գրիգոր եւ Դաւիթ կալեալ կուրացուցին զնա. բայց սերունդ իւր այնչափ երեւելի եղեւ՝ մինչեւ պատմագիրք զայս Աշոտ համարին իբր սկիզբն եւ նախահաւ նորոյ թագաւորութեն՝ որ սկնզբն կալաւ 'ի բագրատունի տոհմէն՝ ոչ միայն Հայոց, այլ եւ Վրաց, վասն որոյ գրէ Վարդան. «Սա է նախնի թագաւորացն Հայոց եւ Վրաց »։ Եւ այսպէս կարգէ զազգաբան ութիւն նորա. «Բայց ասելի է աստ զսկիզբն թագաւորացն Հայոց եւ Վրաց որք 'ի Բագրատունեաց անտի սերեցան. քանզի որպէս ասացաւն, զկնի քաջին Վարդանայ իշխանք Հայոց կացին ըստ դիպելոյ մինչեւ 'ի Սմբատ բագրատունի , եւ զկնի նորա Աշոտ որդի Վասակայ զոր կարացուցին մամիկոնեանքն։ Սմա լինին երկու որդիք, Սմբատ նախնի թագաւորացն Հայոց, եւ Վասակ սկիզբն թագաւորացն Վրաց… իսկ Հայոց նախնոյն Սմբատայ որդի Աշոտ մսակեր, որոյ որդին Սմբատ խոստովանօղն (Ապլաբաս ձայնեալ ) որոյ որդին այս Աշոտ բարեպաշտ, որ անուանեցաւն Իշխանաց իշխան 'ի յԱլեայ որդւոյ Վահէի հրամանաւ ամիրապետին Ջափրայ »։ Սա է որ ապա եղեւ թագաւոր՝ կոչեցեալ ա. Աշոտ. զոր եւ Յոհաննէս կաթողիկոս գովելով ասէ. «Պատուականագոյն եւ առաջին նա գտեալ եղեւ քան զամենայն նախարարուիս Հայոց »։ Որով տոհմն այն որ պատիւ ունելով թագակապ ասպետուե՝ զգլուխս այլոց պճնէր թագաւորական թագիւն, զկնի ժամանակաց զիւրն եւ զիւրոցն պճնեաց յորդւոց, յորդիս հանապազորդեալ ընդ ամս 160. զորոյ զթագաւորութիւնն բազում ամօք յառաջ գուշակեալ էր մարգարէ ութեամբ նոյն ինքն պատմաբանն Բագրատունեաց երանելին Մովսէս խորենացի 'ի նամակի անդ՝ որ առ Սահակ Արծրունի։
      
       Ծաւալումն տոհմին Բագրատունեաց։
       Մեծ ութիւն այսր տոհմի ոչ ամփոփեալ մնաց միայն 'ի Հայս՝ թագաւորելով 'ի Շիրակ գաւառի, այլ բարգաւաճեալ ծաւալեցաւ թագաւորելով նաեւ յայլ տեղիս աշխարհիս Հայոց, որպէս 'ի Վանանդ գաւառի. զի տոհմ թագաւորացն Վանանդայ կամ Կարուց էր բագրատունի. թագաւորելով նաեւ 'ի հիւսկսակողմն աշխարհիս յանուն Աղուանից, զորմէ գրեցաք 'ի վերոյ։ Սոյնպէս ծաւալեալ գտաւ նաեւ արտաքոյ աշխարհիս Հայոց յայլ շրջակայ ազգս թագաւորելով 'ի Վիրս եւ յԱփխազս։ Վասն Վրաց գրէ Վարդան 'ի նախագրեալ բանս իւր. «Զկնի նորա (Սմբատայ ) Աշոտ որդի Վասակայ, զոր կուրացուցին մամիկոնեանքն. սմա լինին երկու որդիք, Սմբատ նախնի թագաւորացն Հայոց, եւ Վասակ սկիզբն թագաւորացն Վրաց, որոյ որդին Ատրներսէհ. սորա որդի Աշոտ, սորա Բագարատ, որոյ եղբայրն Գոմար. յետ սմա Դաւիթ որդի Բագարատայ, որ սպանաւ 'ի Գոմարայ հօրեղբօրէն իւրմէ, որոյ որդին Ատրներսէհ, սորա որդի Դաւիթ, սմա եղբօրորդի Գուրգէն, որոյ որդին Բագարատ, որ առ իւր կին զդուստր Սենեքերիմայ թագաւորին Վասպուրականի. այս է կարգն »։ Որով յայտնի կացուցանէ զսերունդն թագաւոր ութեան Վրաց լինել 'ի տոհմէն Բագրատունեաց. յորս Ատրներսէհ ձեռնտուուբ մերոյ արքային ա. Սմբատայ թագաւորեաց 'ի Վիրս։
       Իսկ վասն Ափխազաց թէպէտ չունիմք այնպէս վկայ ութիւն բացայայտ որպէս զՎրացն, բայց գրէ նա ինքն Վարդան. «Թագաւորեաց Աբաս որդի Գուրգենայ որդւոյ Աշոտոյ ողորմածին 'ի վերայ Ափխազաց »։ Եւ զայս բերէ 'ի պատմութէ Մխիթարայ երիցու։ Թող եւ զթագաւորութին՝ զոր Ռուբէն սերունդ այսր տոհմին Բագրատունեաց կանգնեաց արտաքոյ աշխարհիս հայաստանեայց 'ի Կիլիկիա։ Ոչինչ այլ տոհմ նախարար ութեան արդարեւ գտանեմք այսչափ ծաւալեալ յայլ եւ այլ թագաւորուիս. յորմէ ստուգեալ արդիւնացեալ տեսանի նաեւ 'ի վերայ այսր տոհմի աստուածային օրհնուին ասացեալ առ նախնի նահապետ իւրեանց Աբրահամ, յիշատակեալ նաեւ 'ի Խորենացւոյն բ. 1. թէ «թագաւորք ազգաց 'ի քէն ելցեն »։ Ծաւալեալ գտաւ այս տոհմ նաեւ խնամու թեամբ. զորոյ զառաջին խնամութիւնն ընդ Արծրունիս պատմէ Թոմա Արծրունի լեալ 'ի ժամանակս անդ կռապաշտ ութեան յաւուրս Արշամայ արքայի. զի յայնժամ, ասէ, Ջաջուռ Արծրունի միջնորդեալ զերծոյց զԵնանոս բագրատունի 'ի մահուանէ. եւ զդուստր նորա կոչեցեալ Սմբատուհի էառ 'ի կն ութիւն որդւոյ իւրում Սահակայ. «Այս առաջին խնամանալ եղեւ ընդ միմեանս, Բագրատունեաց եւ Արծրունեաց »։ Թողեալ զայլ խնամենալ նոցա ընդ Արծրունիս՝ յորոց մի էր եւ Գրիգոր Դերենիկ Արծրունի փեսայացեալն ա. Աշոտոյ բագրատունւոյ, եւ զխնամենալն ընդ այլ եւ այլ նախարարս մեր, նաեւ ընդ թագաւորազն Արշակունիս, բայց եւ արտաքոյ հայաստանեայց կալան սոքա խնամութի . այսինքն է՝ նաեւ ընդ կայսերականս. զի նախ քան զթագաւորելն Բագրատունեաց յորժամ Հաւլ ոստիկան 'ի սկիզբն իններորդ դարու եկն 'ի Դուին, «էր, ասէ Ստեփաննոս լէ. եւ այր ոմն անդ 'ի կայսերական տոհմէ, Սեւադա անուն, որ առեալ էր իւր կին 'ի բագրատունի տանէ զԱրուսեակ. եւ սակս այնորիկ բռնացեալ ունէր զյոլով մասն աշխարհիս Հայոց ». իբր սեփական համարելով կնոջն բագրատունւոյ։
      
       ԱՐԾՐՈՒՆԻՔ
       Ծագումն Արծրունեաց։
       Նախկին ծագումն եւ սկզբնաւոր ութիւն այսր տոհմի է 'ի Սենեքերիմայ թագաւորէն ասորեստանեայց , զոր եւ յայտ առնէ սուրբ գիրն. «Ադրամելէք եւ Սարասար որդիք նորա (Սենեքերիմայ ) սպանին զնա որով, եւ ինքեանք գնացին փախստական 'ի Հայս ». Եսայի լէ. 38։ Զայս յուշ առնելով Խորենացին ա. 23. պատմէ ապա թէ զինչ եղեն յետ գալոյ նոցա 'ի Հայս. «Ութսուն ամօք աւելի կամ պակաս յառաջ քան զթագաւորուին Նաբուգօդոնոսորայ էր եւ Սենեքերիմս կացեալ արքայ ասորեստանի, որ զԵրուսաղէմ պաշարեաց առ Եզեկիայիւ Հրէից առաջնորդաւ, զոր սպանեալ որդւոց նորա Ադրամելայ եւ Սանասարայ՝ եկին փախստական առ մեզ. յորոց զմինն յարեւմտից հարաւոյ աշխարհիս մերոյ մերձ 'ի սահմանս նորին ասորեստանի բնակեցուցանէ Սկայորդին մեր քաջ նախնին (որ էր նախորդն առաջին թագաւորին մերոյ Պարոյրայ ), այսինքն զՍանասարն… իսկ Արգամոզանն յարեւելից հարաւոյ նորին կողմանն բնակեալ։ Ի սմանէ ասէ պատմագիրն (Մաիբաս ) լինել զԱրծրունիս եւ ըզԳնունիս »։ Զնոյն կրկնէ եւ բ. 7 ասելով «Եւ են այս երկու տունքս 'ի զաւակէ Սենեքերիմայ։ Արծրունիս եւ Գնունիս »։ Անտի եւ այսր յիշատակ ութիւն այսորիկմիշտ մնացեալ կայր 'ի Հայս, որպէս եւ յայտ լինի յայս բան Յոհաննու կաթողիկոսի. «Զայսու ժամանակաւ մեծիշխանն Արծրունեաց Աշոտ՝ որ 'ի բողբոջից բուսոյ Սենեքերիմայ արքայի ելեալ զգնայր »։ Մինչեւ նաեւ անունս Սենեքերիմ հասարակաց լինել բազմաց Արծրունեաց։
       Զտեւող ութիւն այսր ականաւոր տոհմի Արծրունեաց գտանեմք յիշատակեալ առ Թոմայի Արծրունւոյ ա. 9. յիշելով զԽուրանն Արծրունի զայրն երեւելի յաւուրս Աբգարու թագաւորին. զորմէ ստորեւ։ Եւ 'ի ա. 11. յաւուրս բ. Արտաշէսի. յորոյ աւուրս զքանի մի անձինս 'ի նոցունց յիշէ պատմելով. «Սահակ որդի Վաչէի կացեալ 'ի դրան Արտաշէսի շքեղ երեւելի ճոխու թեամբ՝ յոր ձեռս հաւատաց Արտաշէս զգաւառն Աղբադ. զի յայն վայր ոմանք 'ի զարմիցն Աշդահակայ մարի բնակէին անդ, արք քաջք կորովազէնք եւ դիպաղեղունք. բայց նուազեալ ազգին՝ ոչ զոք ունէին՝ որ կարօղ լինէին զգործ պատերազմաց վճարել, եւ զպաշտօն թագաւորին□ Բայց կին ոմն յազգէ Աժդահակայ բնակէ յամուրսն Ջլմար, եւ 'ի Սրինգ, 'ի գաւառին փոքր Աղբագ. եւ անուն կնոջն Ջայլմար, որ եւ զամուրն յիւր անուն անուանէ. եւ ունէր կինն գանձ բազում. եւ նորա դուստր մի Անոյշ անուն։ Առնու զնա Սահակ կն ութեան հրամանաւ Արտաշէսի. եւ կնքեալ զաշխարհն հաստատէ Սահակայ 'ի սեպհական ժառանգութիւն□ Սահակայ առեալ 'ի պարգեւի զաշխարհն թողու զորդի իւր զԱշոտ զլեռնակողմամբքն առաջին իւրեանց տէրութեն շինել բնակել ժառանգեցուցանել զերկիրն վերստին 'ի ժառանգ ութիւն իւրեանց ազգի 'ի զաւակ տանն Արծրունեաց։□ Եւ նուազեալ ազգին Արծրունեաց՝ ոչ ոք մնայր, բայց մանուկ մի Համամ անուն՝ որդի Արշաւրի ծերոյ եղբօր Խուրէնայ որ կայր 'ի դրան արքունի ,. զորոյ նախնեացն ջան եւ վաստակ յուշ արարեալ թագաւորին զնախնեացն Համամայ՝ յառաջ մատուցեալ 'ի գահ եւ 'ի բարձ հայրենեացն ձգեալ զնա, ժառանգեցուցանէ զերկիրն Աղբագ, որպէս Սահակայ նոյնպէս եւ Համամայ»։
       Բայց յաւուրս բ. Տիրանայ թագաւորի 'ի չորրորդ դարու եհաս այսր տոհմի միանգամայն ընդ տոհմին Ռշտունեաց մազապուր զերծանիլ 'ի բնաջինջ լինելոյ . զի որ ունէր զհազարապետ ութիւն տան Տիրանայ արքայի՝ ներքինի ոմն «այր ժանտ չարաբարոյ, ասէ Թոմա Արծրունի ա. 14. որում Հայր մարդպետ անուն էր, սա մատուցեալ առ թագաւոր Տիրան սկսաւ քս ութեամբ խօսել 'ի գաղտնիս զտանէն Արծրունեաց եւ Ռշտունեաց, զի էին ազգք ճոխք եւ երեւելիք, քաջք եւ անուանիք եւ ամենեցուն պատկառելիք։ Ասէ՝ թէ ոչ բառնաս կորուսանես 'ի միջոյ զերկուս նախարարութիսդ, ոչ բարիոքագոյն քո թագաւորութեդ խորհին խորհուրդ. զի ձեռն նոցա է ընդ Շապհոյ արքայից արքայի »։ Յայնժամ, ասէ Բուզանդ գ. 18. «Միահաղոյն զսահման Ռըշտունեաց եւ զտոհմսն Արծրունեաց բառնային 'ի միջոյ առանց ամենայն վնասու եւ յանցման, մինչ անգամ եւ զէգսն կոտորեցին ազգացն»։
       Յայնմ ժամանակի Արտաւազդ եւ Վասակ մամիկոնեանք զօրավարք Հայոց՝ սուսերամերկ 'ի վերայ հասեալք յափշտակեցին զերկուս տղայս ստնդեայս, զՏաճատ որդի Մեհնդակայ ռշտունւոյ եւ զՇաւասպ որդի Վաչէի Արծրունւոյ, եւ տարան յամուրսն Տայոց, եւ անդ նստան ամս բազում սնուցանելով զմանկունս. իսկ յաճել նոցա՝ զդստերս իւրեանց ետուն նոցա 'ի կնութիւն. «Ուստի, ասէ, դարձեալ միւսանգամ ազգն այն սերեցան ». մինչեւ յաւուրս Արշակայ արքայի դարձան յերկիր իւրեանց։ Եւ այսպէս 'ի միոջէ աստի Շաւասպայ սկսաւ նորոգ բազմանալ տոհմն Արծրունեաց։
      
       Անուն եւ պաշտօն Արծրունեաց։
       Խորենացին բ. 7. 'ի պատմելն կարգաւ զնախարարութիւնս եւ զպաշտօնս զորս սահմանեաց Վաղարշակ, ոչ գրէ յայտնի թէ զԱրծրունիս կարգեաց 'ի նախարարութիւն, այլ 'ի յիշելն զնախարարութիւնս զԱբեղեան եւ զԳաբեղեան, ապա ասէ. «Եւ զԱրծրունիսդ գիտեմ ոչ Արծրունիս, այլ արծիւ ունիս, որք արծուիս առաջի նորա կրէին »։ Յայս բան այնպէս ցուցանէ Խորենացին՝ թէ Արծրունիք արդէն յառաջ քան զՎաղարշակ կոչէին այսպէս. իսկ Վաղարշակ յանուանէ նոցա յարմար ութիւն իմն հանեալ՝ ասաց ոչ Արծրունիս, այլ Արծիւ ունիս. իբր զի կամ արդէն արծիւ կրէին առաջի իշխանին 'ի ժամանակի որսոյ ըստ յարմար ութեան անուան իւրեանց, եւ կամ ինքն Վաղարշակ կրել սահմանեաց, նման ամենայնիւ անուանակոչ ութեան Գնունեաց 'ի յարմարութենէ ձայնին առեալ. զորմէ զկնի. եւ այսպէս Վաղարշակ յետ գտանելոյ զյարմար ութիւն անուան ըստ գործոց նոցա, եւ զԱրծրունիս կարգեաց 'ի թիւ նախարարութե. վասն որոյ եւ յաւելու Խորենացին. «Եւ են այս երկու տունքս 'ի զաւակէ Սենեքերիմայ, Արծրունիս եւ Գնունիս »։ Տուն ասելով՝ իմանայ աստանօր զտունս նախարարականս, զի զնախարար ութեանց է բանն. որպէս եւ յանուանէ յայտ արար վասն տանն Գնունեաց լինել նախարարական։ Զայս առաւել յայտնի գիտեմք առհասարակ 'ի յետագայ պատմ ութեանց ազգիս, որք զԱրծրունեաց տոհմն դասեն ընդ մեծամեծ նախաարարս. զոր օրինակ Ղազար 'ի յիշելն զԱղան Արծրունի՝ գովելով յիշէ զտոհմն. «Որ էր ազգաւ 'ի հոյակապ եւ յականաւոր տոհմէն Արծրունեաց »։ Նոյնպէս եւ 'ի 220. «Առաքէր զօրավարն Հայոց մամիկոնեանն Վահան յերեւելի եւ յականաւոր ազգն Արծրունեաց »։ Այսչափ 'ի Խորենացւոյն սակս անուանակոչ ութեան այսր տոհմի։ Իսկ Թոմա Արծրունի զերիս կարծիս բերէ վասն այսր ա. 8. ասելով վասն Վաղարշակայ. «Անուանէ զնա Արծրունի, առաջին լինելով նորա 'ի դաշտավայրին Արծուիք կոչելոյ. դարձեալ ըստ պատահման եւ տարբերութեան արծռունիգն կերպարանօք (լինելոյ նորա ). բայց ոչ գիտեմ թէ յանուն աշխարհին՝ թէ ըստ կերպարանին անուանեաց զնոսա Արծրունիս։ Երկրորդ՝ վասն բնակ ութեան նախնեացն նորա Ադլամէլեայ եւ Սանասարայ Արղն կոչեցին Արծրունիք։ Երրորդ՝ վասն արի ութեան քաջութեանն արծուաբեր (արծուաբար ) քաջասրտապէս խիզախութեցն 'ի մարտս պատերազմացն՝ յարծուիս առակեցին զնոսա։ Բայց թէպէտ եւ երկոքին պատճառք անուանակոչութեցն պատկանաբար վարկանելի է, որպէս իմաստասիրացն հաճոյ թուի, այլ ինձ զառաջինն ախորժելի զհաւատարմութին 'ի մէջ առնուլ»։
      
       Իշխանութիւն Արծրունեաց։
       Արծրունեաց իշխանք միշտ ընդ առաջին նախապատիւ իշխանս յիշատակին. որպէս ունիս տեսանել 'ի բանս մատենագրաց 'ի վերոյ յիշատակեալս. եւս առաւել առ Թոմայի Արծրունւոյ, որ ասէ ա. 14. «Իսկ 'ի տանէն Արծրունեաց ընդ մեծ նախարարսն Հայոց մկրտեալ լինէր Տիրոց որդի Բաբգենի երկրորդի այր հեզ խոհական խորհրդական, համեստ 'ի բանս□□ (որ ) վասն հեզ եւ ցած բարուցն կամօք յանձին կրել՝ ոչ յառաջանայր 'ի բարձր նախագահս ճոխանալ երեւելեօքս□ ոչ եթէ ոչ ունէր նազելի եւ բարձրագահ պատիւս 'ի մէջ մեծ նախարարութեցն Հայոց. զի ո՞վ ոք այլ ճոխ քան զՍենեքերիմայսն, զոր համարձակախօսն Եսայիաս հրապարակէ առ իսրայէլեան զարմն զսորայս մեծափառութի. այլ եւ մակեդոնացին Աղեքսանդրոս ոչ սակաւ դրուատեօք արձանագրէ 'ի մատեանս դիւնապահ աւանդուիս (թերեւս ըստ Մարիբասայ ) զսորայս մեծափառ գլխաւորութի »։ Բայց չիք ուրեք գտանել թէ Արծրունիք զինչ գործ ունէին 'ի բանի կառավարութեան. միայն յաւուրս Վաղարշակայ 'ի Խորենացւոյն գիտեմք արծուէկիրս լեալ նոցա, զոր ոչ միայն 'ի պէտս որսոյ արքայի է իմանալ, այլ միանգամայն 'ի գործս զինուոր ութեան պատիւ իմն կարգեալ ըստ ասիացւոց թագաւորաց, որպէս եւ երբեմն էր տեսանել 'ի գործս զինուոր ութեան օսմանեանց կարգեալ յաւագագոյն բարձս զԴուռնաճի պաշին, եւ զԶաղարճի պաշին. այլ յետ Վաղարշակայ նաեւ այս անուն պատուոյ արծուէկիր գոլոյ ոչ յիշատակի ուրեք։ Ապա պարտ է ասել, թէ մեծ ութիւն իշխան ութեան Արծրունեաց՝ առեալ էր 'ի տանուտիրական պատուոյն, այսինքն է՝ վասն տէր գոլոյ ընդարձակ երկրին Վասպուրականի. յորում էին այնչափ բերդք զօրաւորք, քաղաքք, աւանք եւ շէնք, վասն որոյ եւ Յոհաննէս կաթողիկոս զԱրծրունեաց իշխանուին մեծապատիւ ցուցանէ ասելով. «Պայազատէ զիշխանական պետութին զայն Գրիգոր » Դերենիկն կոչեցեալ. եւ թէ, զկնի Դերենկին «պայազատէ զիշխանութին մեծ Աշոտ որդի իւր »։ Յորժամ մեռանէր իշխանն Վասպուրականի՝ որդիք նորա բաժանէին զաշխարհն 'ի մէջ իւրեանց, բայց մին լինէր գլուխ եւ կոչէր Վասպուրական իշխան. որպէս է տեսանել յայս բան Թոմայի Արծրունւոյ դ. 1. «Ելեալ իշխանքն յանցնիւր տեղեաց գնացին յանդիման լինել նմա. Դերանիկն, տէր Գագիկ եւ տէր Գրիգոր եւ միւս այլ տէր Գրիգոր Վասպուրական իշխան »։ Ըստ այսմ եւ 'ի դ. 2. կոչէ «Զիշխանն Վասպուրական զԴերանիկն »։ Եւ այս գլխաւոր ութիւն էր՝ որ կոչէր Իշխանութի. «Եկն այնուհետեւ (ասէ Թոմա Արծրունի դ. 2. յետ սպանանելոյ թշնամեաց զԴերանիկն ) Շապուհ որդի թագաւորին Աշոտի. եւ ետ զիշխանութիւն (այսինքն Վասպուրականի) 'ի ձեռս Աշոտի որդւոյ Դերանկին »։ Իսկ մնացեալ երեք որդիք այսր մեծի Դերանիկ իշխանին բաժանեցին զաշխարհն 'ի մէջ իւրեանց յերիս մասունս. Աշոտ որ էր անդրանիկ նորա՝ բաց 'ի յերկրէն էառ, ասէ Թոմա Արծրունի դ. 4. նաեւ «զգահն նախնական իշխանութե » զոր եւ զանազան անուամբ 'ի նոյն գլուխ կոչէ Ճոխ ութիւն իշխանական գահընկալութե. Իշխանական պատուագրութի. իշխանսիրական գահակալութի։ Իսկ 'ի տարաժամ մեռանելն Աշոտոյ՝ «առնու, ասէ դ. 11. զիշխանութիւն Վասպուրական տէրութես Գագիկ եղբայր նորին. եւ եկեալ 'ի մի վայր Գագիկ եւ Գուրգէն եղբարք համահարք եւ միոյ մօր ծնունդք՝ յերկուց քաջատոհմիկ գահակալութէ Սենեքերիմայ եւ Դաւթի□ զբոլոր երկիրս իւրեանց տէր ութեան բաժանեցին յերկուս մասունս»։
       Ի սմին Վասպուրական աշխարհ էին եւ այլ կրկին նախարարութիք երեւելիք՝ անուանեալքն Ռշտունեաց եւ Անձեւացեաց. բայց յետ Դերանկին քանզի որդիք նորա Աշոտ, Գագիկ եւ Գուրգէն զօրաւորք եղեն՝ եւ այն երկիրք անցին ընդ իշխանօք Վասպուրականի, որպէս յայտնի գրէ վասն Անձեւացեաց Թոմա Արծրունի դ. 10. «Էր ընդ իշխանսն (Հայոց ) եւ մեծ իշխանն Վասպուրական Աշոտ որդի Դերանկին, (այս է վերոյիշեալն Աշոտ ), եւ ընդ նմա Գրիգոր իշխանն Մոկաց եւ զօրք Անձաւացեաց. վասն զի իշխանն Մոկաց եւ իշխանն Անձաւացեաց նուաճեալ էին ընդ ձեռամբ Վասպուրական իշխանուեն »։ Եւ 'ի դ. 4. զԳուրգէն զեղբայր նորին Աշոտոյ կոչէ Անձեւացեաց տէր. եւ զԿանգուար բերդն կոչէ իւր աշխարհ։ Իսկ վասն Գագկայ գրէ ե. 2. յերկրորդելն զվարս նորա. «Յինքն ձգեալ կորզէ զբազում գանձս եւ զմթերս յօտար ազգաց, տիրելով բերդից եւ գաւառաց նոցա առաւել քան զհարս իւր »։ Մանաւանդ թէ զայս յառաջանալ Գագկայ պատճառ լեալ ասէ գժդմնութեն որ 'ի մէջ ա. Սմբատայ արքայի եւ սորին Գագկայ՝ որ էր քեռորդի նորին Սմբատայ։ Զի ե. 3. յետ պատմելոյ թէ Գագիկ ունելով զօրագլուխ զոմն քաջ եւ մեծիմաստ Թադէոս անուն, կարգեալ 'ի վերակացութիւն գաւառին Ճուաշայ եւ Շամիրամ բերդի, եւ 'ի ձեռն նորա ցրուելոյ զայլազգիսն, եւ օրըստօրէ յառաջանալոյ զբազում տեղիս գրաւելով 'ի ձեռաց այլազգեաց՝ ասէ. «Զայն տեսեալ Սմբատայ թագաւորին Հայոց՝ մախացեալ ընդ իրսն, եւ զարթուցանել ջանայր զայլազգիսն կրկին անգամ 'ի վերայ իշխանին (Գագկայ), եւ իբրեւ այնու ոչինչ կարաց ստանալ, ապա պարտողական բանիւք եւ խոստմամբ դաւաճանէ զայր՝ զոր կարգեալ էր յամրոցին Ամիւկ, որում անուն ճանաչիւր Ապուսահր 'ի տանէն Վահունեաց□ (որ ) տայ զբերդն 'ի ձեռս Սմբատայ թագաւորին Հայոց, եւ Սմբատայ առեալ զբերդն՝ դարձեալ վաճառէ իշխանին Գագկայ, եւ առնու 'ի նմանէ գանձս. բազումս. եւ յայնմ օրէ անկանի կասկած չար ութեան յիւրաքանչիւրոցն միտս. վասն որոյ եւ ոչ սիրով խաղաղութեամբ զմիմեամբք թեւակոխէին, որպէս յառաջագոյնն »։ Այլ յամենայնի՝ զոր գրէ Արծրունին Թոմաս 'ի մեղադր ութիւն Սմբատայ եւ յիրաւունս Գագկայ, կայ միշտ կուսակցութիւն արքային իւրոյ, եւ պակասի անաչառութի, զոր քաջ իմանայ՝ որ ընթեռնու 'ի միւս կողմանէ եւ զբանս Յոհաննու կաթողիկոսի։
      
       Թագաւորութիւն Արծրունեաց։
       Այս գժդմն ութիւն էր՝ որ ետ հնարել կանգնել նոր թագաւորութիւն 'ի Վասպուրական. եւ պատճառ այնորիկ էր վասն Նախջուան քաղաքի, որպէս յիշատակեալ է մեր 'ի մեծ Հայս 'ի թղթ. 219. 'ի Յոհաննու կաթողիկոսէ. այլ Թոմա Արծրունի ե. 3. ոչ զգժդմնելն եւ ոչ զմախանս դնէ պատճառ, այլ յետ պատմելոյ զըմբռնիլ ա. Սմբատայ արքայի՝ Յուսուփ ոստիկան զԳագիկ եգիտ, ասէ, անձն յարմար թագաւորուե. «Տեսեալ (Յուսփայ ) եթէ ոչ ոք է որ կարողանայ տիրել եւ ունել զաշխարհս Հայոց, բայց միայն Գագիկ, զորոյ զփորձ առեալ գիտէր զնա այնպիսի այր. զոր ոչ թողեալ 'ի կամս անձնիշխան կամացն, թագաւորեցուցանէ զնա 'ի վերայ Հայոց. եւ եդեալ թագ 'ի գլուխ նորա զուտ ոսկի բազմարուեստ յօրինմամբ հիւսեալ մարգարտով, եւ մեծագնի ակամբք պատուականօք□ (եւ զպատմուճան եւ զգօտի սուսերաւն ) ոսկեհուռն փայլեալ զարդու, որ 'ի վեր քան զմիտս եւ զբան անցանէ պատմողաց□ Եւ այսպիսի փառաւոր ութեամբ հաստատեալ տայ 'ի ձեռս նորա զբոլոր հայաստան աշխարհս հանդերձ մեծամեծ քաղաքօք եւ ամենայն վայելչութեամբ »։ Ապա եւ վասն Ջափր ամիրապետին գրէ՝ թէ առաքէ «նմա թագ եւ հանդերձս զարդուց զարմանալիս. եւ յանձն առնէ նմա զհարկս արքունի »։ Նաեւ կրկին անգամ բերեալ, ասէ, «թագ եւ հանդերձս պատուականս յարքունուստ (այս ինքն 'ի Ջափրայ ), եւ շքեղացուցանեն զթագաւորն Գագիկ կրկին փառաւոր ութեամբ առաւելեալ քան զոր վերագոյնն ասացաք »։ Եւ որպէս յամիրապետէն՝ նոյնպէս եւ 'ի Յուսփայ կրկին անգամ ասէ պսակեալ. զի յորժամ յութամեան բանտէն էառ իշխան ութիւն 'ի վերայ Պարսից եւ բոլոր Հայոց՝ «առաքէ, ասէ, եւ թագ եւ հանդերձս երեւելիս թագաւորին Հայոց Գագկայ, հաստատել 'ի ձեռս նորա զհայաստան աշխարհս »։ Որով ըստ Թոմայի չորիցս լինի պսակեալ. այլ Յոհաննէս կաթողիկոս երիցս միայն ասէ. այսինքն է՝ երկիցս 'ի Յուսափյ ոստիկանէն՝ եւ երրորդ անգամ 'ի Փարկինի ոստիկանէն պսակեալ, զորմէ գրէ. «Բերեալ թագ դնէր 'ի գլուխ թագաւորին Գագկայ. երեքկին զնա պսակեալ 'ի վերայ հայաստանեայցս »։ Այս բան տայ մեզ իմաստասիրել, թէ Յոհաննէս կաթողիկոս որ ըստ այլ մասանց անհամաձայն է ընդ Թոմա Արծրունւոյ, միաբանի յայսմ. զի զԳագիկ ոչ սոսկ 'ի վերայ Վասպուրականի՝ այլ 'ի վերայ համօրէն հայաստանեայցս թագաւորեալ ասէ՝ յայտ է թէ 'ի ձեռն ոսոխացն Սմբատայ՝ զոր եւ հաստատէ 'ի գրելն վասն Յուսփայ, թէ յորժամ կրկին եղեւ ոստիկան՝ հայցէր 'ի Գագկայ տալ զհարկս աշխարհին, այլ եւ զընծայս վասն անձին. «Յուշս եւս նմա արարեալ միանգամայն իսկ զերախտիս թագաւորակապութեանն՝ եւ ձեռներէց զնա առնել, առ 'ի տիրելոյ նմա բոլոր Հայաստանեայցս »։ Այլ պարտ է ասել թէ այս էր միտք եւ բանք Յուսփայ որ կամէր յաւէտ սովին պատճառաւ խռով ութիւն արկանել 'ի մէջ երկուց թագաւորաց. բայց իրօք միայն 'ի Վասպուրական իշխեաց Գագիկ. զի ազգն զՍմբատ ա. յետ նորա զԱշոտ բ. զորդի նորա Երկաթ յորջյորջեալ՝ ճանաչէր իւր թագաւոր Հայոց. զայս ոչ միայն Յոհաննէս կաթողիկոս, այլ նաեւ յետագայ պատմագիրք Ասողիկ, Կիրակոս եւ Վարդան այսպէս պատմեն։
       Իսկ թէ 'ի պատճառս զայս օրինակ թագաւորելոյն Գագկայ եւ կուսակից Յուսփայ լինելոյ՝ անցին այն անցք աղէտից յայնժամ 'ի հայաստան, յայտ է 'ի բանից Յոհաննու կաթողիկոսի՝ որ զկնի 'ի զղջումն եկեալ ասէ զնա. «Զայս ապա տեսեալ եւ զմտաւ միանգամայն ածեալ թագաւորն Գագիկ հանդերձ եղբարբն իւրով Գուրգենաւ, իբր թէ 'ի ձեռանէ նոցա եւ 'ի կարապետելոյն այս ամպրոպ չար ութեան զեղեալ շուրջ զեկեղեցեաւն Քրիստոսի, եւ զԱստուծոյ հաւատացեալ ժողովրդովք, այլ եւ զիւրեանց եւս անձանց զխարդաւանական մահու կարծիս 'ի մտի եդեալ, եւ զանգիտեալ յերկիւղէ բռնադատին, այնուհետեւ աստուածային իմն գոգցես երկիւղիւ կշտամբեալ եւ յանդիմանեալ զանձինս իւրեանց եւ զղջացեալ 'ի սիրտս իւրեանց, ապաշխարեցին ապաշխարողական կարգօք »։ Ապաշխարողական կարգ նախնեաց քանզի հրապարակաւ լինէր, չմարթէր զայդ ստուբ ասել պատմիչն. որոյ եւ գոլով կաթողիկոս՝ գուցէ ինքն էր եդեալ զայն կարգ ապաշխար ութեան 'ի վերայ Գագկայ եւ Գուրգենայ։ Այլ այս թագաւոր ութիւն Արծրունեաց կամ Վասպուրականի 'ի վեց թագաւորս միայն կալաւ պայազատութիւն. յետ այնորիկ տուեալ զերկիր իւրեանց Վասլի կայսեր, ինքեանք 'ի սկզբն մետասաներորդ դարու փոխադրեցան 'ի փոքր Հայս 'ի Սեբաստիա ուր 'ի տիրապետելն Յունաց եդին զոմն գլխաւոր զոր Լաստիվերտցի թ. կոչէ Գաւառապէտ Վասպուրականի։
      
       Երկիր Արծրունեաց։
       Պատմութիք առ հասարակ յայտ առնեն զՎասպուրական նահանգն լինել սեփական երկիր Արծրունեաց. բայց ոչ Խորենացին եւ ոչ այլ ոք պատմագիր նշանագրեն ուրեք թէ երբ էանց 'ի ձեռս սոցա այս նահանգ՝ որ մեծագոյնն է քան զամենայն նահանգս մեծին Հայոց. միայն Խորենացին 'ի յիշելն ա. 23. թէ 'ի գալ սոցա 'ի Հայս՝ Սկայորդին մեր որպէս բնակեցոյց զՍանասար մերձ յասորեստան, նոյնպէս եւ զնահապետ Արծրունեաց բնակեցոյց առ նովաւ, եւ որպէս գիտեմք զբնակ ութիւն սանասարեանց լինել յԱղձնիս, նոյնպէս եւ զսոցա բնակութիւն անկ է դնել Վասպուրական. մի՝ զի սահմանակից է Աղձնեաց, եւ երկրորդ՝ զի որպէս ասացաք, 'ի սկզբանէ անտի 'ի յիշելն զՎասպուրական՝ սեփական դնեն Արծրունեաց. մինչեւ երբեմն զՎասպուրական կոչել Արծրունեաց աշխարհ. զոր օրինակ է տեսանել առ Ագաթանգեղոսի յծզ. եւ առ Լաստիվերտցոյն թ։
       Այլ զարմանք են, զի յԱրծրունեաց անունն փոխանակ յերկրին Վասպուրականի գտանելոյ՝ գտանեմք յԱղձնիս. որպէս ցուցանէ մեզ նախագրեալ բան Թոմայի Արծրունւոյ, նաեւ այլ բանք եւ անուանք տեղեաց, զորոց տես 'ի մեծ Հայս յԱրզն գաւառ Աղձնեաց։ Վասն որոյ 'ի զանազան բանից Թոմայի Արծրունւոյ եւ Խորենացւոյ եւ այլոց՝ թուի ինձ 'ի սկզբան անդ յԱղձնեաց նահանգի բնակեցուցեալ մերոյս Սկայորդւոյ զերկոսին որդիսն Սենեքերիմայ, 'ի կողմն ինչ զՍանասար, եւ այլ ուրեք զԱդրամելէք. ապա մեծին Տիգրանայ զհամօրէն Աղձնիս կամ գէթ մեծի մասին պարգեւեալ 'ի ժառանգ ութիւն սերնդոցն սոցա։ Սերունդ սանասարեանց ելից զլեառն Սիմ որ 'ի Տուրուբերան, որպէս յայտ առնէ Խորենացին ա. 23. ապա յորժամ Վաղարշակ արքայ 'ի սերնդոց սորա կարգեաց բդեշխութի, յայնժամ պարգեւեաց նոցա ընդ Սիմ լերին նաեւ զԱրձն կամ զԱրզն գաւառ շրջաւայիւք, որպէս ասէ Խորենացին բ. 8։ Իսկ յորժամ նա ինքն Վաղարշակ 'ի սերնդոց Ադամելեքայ զԱրծրունիս կարգեաց 'ի նախարարութի, յայտ է թէ պարգեւեաց նոցա եւ զերկիր ինչ, որ գուցէ ըստ մասին էր յԱղձնիս եւ ըստ մասին 'ի Վասպուրական. որովհետեւ Թոմա Արծրունի վասն Աղձնեաց գրէ՝ 'ի ձեռաց Արծրունեաց հանեալ եւ յարքունիս գրաւեալ Սանատրկոյ, ապա բ. Արտաշէս անդրէն առ նոսա դարձուցեալ. յեն այնոիկ հետզհետէ ընդարձակեցին զսահման իւրեանց, տիրապետեալ Վասպուրական աշխարհի, յոյր սակս ոչ գտանեմք որոշ ինչ առ մատենագիրս։
      
       Ոստան եւ Շիրիմ Արծրունեաց։
       Հադամակերտ էր ոստան Արծրունեաց ըստ Թոմա Արծրունւոյ. այլ զի նաեւ զՆախճաւանն կոչէ Ոստան Վասպուրականի, երեւի թէ երբեմն այս եւ երբեմն այն եղեւ ոստան Արծրունեաց։ Իսկ շիրիմ նոցա էր 'ի մենաստան Խաչին որ յԱղբագ գաւառի, նաեւ նախ քան զթագաւոր ութիւն Արծրունեաց. տես եւ 'ի մեծ Հայս 207 զբանս նորին Թոմայի. յաւե՛լ եւ զայս զոր ասէ գ. 12. վասն Գրիգորի Վասպուրականի. «Տարեալ հանգուցանեն զնա 'ի վանս սրբոյ Խաչին յԱղբագ գաւառի »։ Այս Գրիգոր էր յաւուրս Բուղայի նախ քան զթագաւորութին Արծրունեաց։ Եւ գ. 13. գրէ վասն Գուրգենայ Արծրունւոյ. «Տարեալ հանգուցանեն 'ի տեղւոջ հանգստարանացն իւրեանց 'ի սուրբ Խաչի վանս »։ Այս վանք էր յԱղբագ գաւառ 'ի գիւղն Օսի, որպէս դնէ նա ինքն դ . 11. յասելն վասն Աշոտոյ իշխանին Վասպուրականի, որոյ քեռին էր ա. Սմբատ թագաւոր. «Եւ տիկինն Սեդայ առեալ զդի նորա տարեալ հանգուցանէ 'ի յԱղբագ, 'ի գեօղն Օսի, 'ի վանս սուրբ Խաչին »։ Առ յետին մատենագիրս գտանեմք թաղեալ նաեւ 'ի սուրբ Խաչն որ յԱղթամար, որպէս գրէ ընդարձակօղ Թոմայի Արծրունւոյ վասն Աբդլմսեհի Արծրունւոյ, զոր երբեմն կոչէ կուրապաղատ, եւ երբեմն արքայ. «Եւ ինքն բարիոք ծեր ութեամբ ննջեաց առ հարս իւր, եւ թաղեցաւ 'ի նոյն աստուածաբնակ կղզոջն Աղթամար 'ի դուռն սուրբ Խաչին… եւ էր թուականն Հայոց մինչ փոխեցաւ արքայն Աբդլմսեհ շհ. եւ սրբասնեալ ամուսին իւր… եդաւ 'ի նոյն տապանի »։ Բայց վրիպակ պարտ է համարել զբան Մատթէոսի կէ. որ զգերեզմանս տանն Արծրունեաց դնէ 'ի Վարագ, շփոթելով զվանս սրբոյ Խաչին Աղբագայ ընդ Վարագայ, յասելն «Յայսմ ամի մեռաւ Սենեքերիմ թագաւորն Հայոց, եւ տարան զնա 'ի գերեզմանատունն հարց իւրոց, ուր առաջին թագաւորքն Հայոց թաղեալ կան 'ի Վարագ 'ի վանքն սրբոյ Նշանին, եւ անդ թաղեցին զՍենեքերիմ ընդ հարսն իւր »։ Այլ թէ եւ զՍենեքերիմ դիցուք 'ի Վարագ թաղեալ ըստ բանի նորա, բայց առաջին թագաւորք Արծրունեաց չէին անդ թաղեալ.
      
       Տեղի ձմերելոյ եւ բանակելոյ Արծրունեաց.
       Արծրունեաց ձմերոց էր աւանն Մառական. որպէս յայտ առնէ Թոմա Արծրունի յերկրորդելն անդ զմահ Գրիգորի Վասպուրական իշխանի. «Եւ մեծանուն իշխանն ըստ նախնական սովորուեն չու արարեալ ընդ ձորն Անձահոյ՝ եկն 'ի Խէրականն կոչեցեալ դաշտ, եւ կամէր փութապէս անցանել 'ի Ձմերոցս արքունի 'ի գաւառն Ճուաշ յաւանն Մառական »։ Նախանական սովոր ութիւն ասելով յայտ առնէ, թէ նախնիք նորա անդ նստէին 'ի ձմերայնի. որպէս եւ առաւել յայտ առնէ 'ի դ. 2. կոչելով Ձմերոց Վասպուրական իշխանաց »։ Թէպէտ եւ ոչ յիշէ զՄառական զանուն տեղւոյն, որպէս եւ յասելն «Ի գնալ Դերանկին 'ի Ձմերոցս Վասպուրական իշխանացն՝ ճանապարհ արարեալ ընդ ձորն Ընձահից »։ Իսկ տեղի բանակ կազմելոյ Արծրունեաց՝ էր գլուխ օձ ձորոյ, ուր ապա շինեցաւ Գագկակերտ. «Որ տեղի բանակի զաշիկ (զակիշ ) առնելոյ էր տանն Արծրունեաց ». Թոմա Արծրունի դ. 11 Տես զայս անուն 'ի մեծ Հայս 227։
      
       Երեւելի անձինք յԱրծրունեաց։
       Բազմ ութիւն գտանին յԱրծրունեաց տոհմէն երեւելիք 'ի սրբ ութեան եւ 'ի նահատակուե՝ յորոց յաւուրս Վարդանանցընդ կապեալ նախարարսն յիշէ Եղիշէ 'ի 343. «Յազգէն Արծրունեաց Ներշապուհ եւ Շաւասպ եւ Շնդին եւ Մեհրուժան եւ Պարգեւ եւ Տաճատ »։ Ստորեւ յիշէ. «ՅԱրծրունեաց տոհմէն Ապըրսամ »։ Երեւելի եղեւ եւ Աղան Արծրունի, որդի Վասակայ եղբօր Տաճատայ եւ Գոտորզի, այնչափ ճգնասէր եւ աղօթասէր, մինչեւ զվարս նորա նահատակ ութիւն կոչել Ղազարայ թղթ. 15 «Եւ կատարեալ զընթացս նահատակ ութեան իւրոյ հանգչէր. եւ եդեալ 'ի մատրանն 'ի յԱդամակերտի. որոյ յիշատակարանն ընդ անուանս վկայիցն սրբոց պատմեալ քարոզի »։ Եւ Սահակ եւ Համազասպ Արծրունիք նահատակեալք 'ի 785. գուշակեալք 'ի Խորենացւոյն, զորս տօնէ եկեղեցիս հայաստանեայց։
       Նոյնպէս բազումք երեւելիք 'ի քաջութե, եւ 'ի կառավարութեան որպէս Խուրան զոր եւ Խուրէն կոչէ Թոմա Արծրունի ա. 9. զօրավար Աբգարու թագաւորի. «Այր իմաստուն եւ քաջամարտիկ կորովի յաղեղն եւ 'ի զէն եւ յասպազէն »։ Զպատմ ութիւն այնր ժամանակի պանծալի կոչէ, «սակս բարձրագահ համաթոռ ճոխազգի ազգապե տութեան Արծրունեաց, մեծ զարմի Սենեքերիմայ ծննդոց որ ըստ աճման եւ սերելոյ նախարար ութեանց եկեալ հասեալ ցայս վայր ժամանակի թագաւորել Աբգարու եւ հաւատալ 'ի Քրիստոս. ընդ որում եւ մեծ իշխանն Արծրունեաց Խուրան, եւ մկրտեալ 'ի ձեռաց Թադէոսի առաքելոյ, որ յետ հաւատոցն որ 'ի Քրիստոս՝ բազում ուղղ ութեամբ եւ երկիւղած ութեամբ կրօնս ըստ արժանի հաւատոյն ցուցեալ, գրեթէ 'ի ծայրս առաքին ութեան զաճումն հաւատոցն տարեալ հասուցեալ »։ Պատմէ ապա թէ այս Խուրան տեսեալ զորդիսն Աբգարու խոտորեալ 'ի հաւատոց՝ նախ էանց առ Յոյնս. ապա լուեալ զգնալն Հեղինեայ տիկնոջ յԵրուսաղէմ, գնաց անդ. եւ յաւուրս սովոյն առեալ զոսկի տիկնոջն եւ զիւրն՝ գնաց յԵգիպտոս դնել ցորեան, եւ բերեալ բաշխեաց սրբոց եւ այրեաց եւ անդ յԵրուսաղէմ մեռաւ։
       Յելս իններորդ դարուն եւ 'ի սկիզբն տասներորդին քան զբազումս գերագոյն գտաւ Դերանիկն, զորմէ Թոմա Արծրունի դ. 1. «Առաւելոյր եւ առատանայր օր ըստ օրէ առ շին ութիւն եւ խաղաղ ութիւն աշխարհիս շինել եւ տածել եւ խնամել զաշխարհիս. եւ դադարումն լինէր յաւուրս սորա հինից եւ ասպատակաց 'ի վերայ երկրիս. եւ քաջավայելչապէս բարեձեւանայր կարգք սրբոյն եկեղեցւոյ Քրիստոսի, եւ երկիւղ եւ կասկած եւ ոչ ուստեք։ Եւ ծնան նորա երիս որդիս Սարգիս որ եւ Աշոտ յիզ թուական ութեան Հայոց. Խաչիկ որ եւ Գագիկ յիը. եւ Գուրգեն. մանկունք կայտառք եւ գեղապանծք եւ բարենշանք եւ ամենեցուն ցանկալիք. ծնաւ եւ երկուս դստերս»։
      
       ՍԻՒՆԻՔ
       Ծագումն եւ Երկիր Սիւնեաց
       Է մի 'ի հին հայկազեան զարմէ, զի Խորենացին ա. 12. 'ի յիշելն զԳեղամ եւ զԳեղաքունի զերկիր Գեղամայ, ասէ. «Աստ ծնաւ զորդի իւր զՍիսակ, զայր սէգ եւ անձնեայ, բարեգեղ, կորովաբան եւ գեղեցկաղեղն. սմա զմեծ մասն յընչից իւրոց տուեալ. եւ ծառայս անձինս բազումս , սահմանս հատանէ նմա ժառանգ ութեան 'ի ծովէն (Գեղամայ ) ընդ արեւելս, մինչեւ ցդաշտ մի՝ ընդ որ գետն Երասխ հատեալ զքարանձաւս լերանց՝ անցանէ ընդ խոխոմաձիգս եւ նեղս ահագին դնդնչմամբ իջանէ 'ի դաշտն։ Աստ բնակեալ Սիսակ լնու շինուբ զսահմանս Սիւնիք , այլ Պարսք յստակագոյն իսկ Սիսական կոչեն »։ Որպէս աշխարհն նոյնպէս եւ իւր տոհմ կոչեցաւ Սիւնիք, բայց նախարար ութիւն տոհմիս սկսաւ 'ի ժամանակէ անտի Վաղարշակայ, որպէս ծանուցանէ անդէն Խորենացի. «Ի սորա (Սիսակայ ) ծննդոց աստ ուրեմն Վաղարշակ… գտեալ արս անուանիս, տեարս աշխարհին կարգէ, որ է Սիսականդ ազգ. եւ զայս առնէ Վաղարշակ 'ի պատմուեն (Մարիբասայ ) ստուգեալ»։
       Այլ այս նախարար ութիւն Սիւնեաց եղեւ կողմնակալուի, միանգամայն ընդ նախարար ութեան Կադեմայ, որպէս ասէ Խորենացին բ. 8. «Եւ յարեւելից կողմանէ զեզերբ հայկական խօսից (այսինքն 'ի սահմանագլուխս, կարգէ Վաղարշակ ) զերկու ցեղից նահապետութեցն՝ Սիսակեան եւ Կադմեայն »։ Ստեփաննոս օրպելեան ա. 4. այլովք առաւելուբք պատմէ, զոր ոչ յիշէ Խորենացին. «Իսկ յարեւելից կողմանս ասէ, կարգէ (Վաղարշակ ) մեծ եւ առաջին նահապետ ութիւն զՍիսական տոհմ, ընդ սմա եւ զԿադմեանն. եւ հրամայէ 'ի Սիսականացն հրամանատար լինել 'ի վերայ ամենայն արքունի զօրացն. եւ Երկրորդ թագաւոր ութեան իւրոյ. եւ ընդդէմ կալ հանապազ պատերազմաւ դրանն Հոնաց, որոյ անուն առաջնոյն Սիսան կոչիւր »։ Այլ ըստ Խորենացւոյն երկրորդ թագաւոր ութեան եղեւ 'ի ժամանակս Վաղարշակայ 'ի Մուրացան տանէ։ Այս տոհմ Սիսական մեծ եւ անուանի, որպէս կոչէ Խորենացին բ. 8. բազմացեալ զկնի ժառանգեաց նաեւ զդաշտն՝ որ Աղուանից աշխարհ կոչեցաւ . զորմէ տես յԱղուանս։
       Այսքան է տեղեկ ութիւն վասն ծագման եւ սկզբնաւոր ութեան այսր տոհմին, զի թէպէտ պակասի առ մեզ բ. գլուխն Ստեփաննոսի օրպելեան որոյ խորագիր 'ի ցուցակին գրի սակս ազգաբան ութեան Սիւնեաց, բայց բանք ե. գլխոյն յայտ առնեն թէ չգոյր ինչ աւելի տեղեկուի։ Միայն թէ յաւուրս բ Շապհոյ Պարսից արքայի տոհմս այս 'ի մեծի վտանգի կայր բնաջինջ լինելոյ, որոյ պատճառ. որպէս յիշեցաք 'ի վերայ, եղեւ փոփխելն Շապհոյ զկարգ նախարարին Սիւնեաց, ընդ որս ցասուցեալ Անդովկ՝ որ յայնժամ էր իշխան Սիւնեաց 1700 զօրօք գնաց 'ի Տիսբոն իբր 'ի տեսութիւն արքային Շապհոյ՝ մինչդեռ նա ամենայն զօրօք իւրովք գնացեալ էր 'ի պատերազմ ընդդէմ Խազրաց. ուր եւ եգիտ պատիւ մեծ այլ քանզի միտք նորա էր վրէժ առնուլ, 'ի վաղիւ անդր վաղ քաջ ընդ այգն՝ ամենայն դարանամուտ զօրօք իւրովք յարձակեալ 'ի մէջ քաղաքին յապարանս արքունի եւ իշխանաց նորա, զամենայն յաւարի առեալ դարձաւ եկն եմուտ 'ի Բաղաբերդ 'ի Սիւնիս, զոր ապա բազում զօրօք պաշարեալ Շապուհ , բայց երիցս կոտորեալ 'ի բերդակացն եթող զպաշարումն, այլ զամենայն զերկիրն Սիւնեաց հրաման ետ յաւեր դարձուցանել։ Հրաման ել, ասէ Ստեփաննոս թ. յարքունուստ եթէ մարդ եւ անասուն ձեզ Արեաց աշխարհի զօրաց 'ի ծառայ ութիւն լիցի »։ Եւ Բուզանդ գ. 58 գրէ վասն Շապհոյ եւ զօրաց նորա. «Զազգն Սիւնեաց տոհմին զամենայն այր 'ի չափ հասեալ կոտորեցին, եւ զկանայսն սպանին. եւ զամենայն մանր մանկտիսն ներքինս հրամայէր առնել, եւ խաղացուցանել յերկիրն Պարսից. եւ առնէր զայս ամենայն վասն վրիժուցն Անդուկայ »։ Այս եւ ասելն Խորենացւոյն գ. 28 վասն Շապհոյ. «Անպայազատ զՍիւնեացն հրամայէ առնել զտոհմ »։ Այլ Անդոկ պարապոյրդ գտեալ ել, ասէ Ստեփաննոս «Յամրոցէն Բաղաբերդու մեծ աւարաւն անցանէ յաշխարհն Հոռոմոց առ մեծ ինքնակալն Թէոդոս արքայն Յունաց , եւ 'ի նըմանէ պատիւ մեծագոյն գտեալ, այս ինքն Պատրկաց պատրիկ արարեալ զԱնդոկ, վախճանի անդէն յաշխարհին Հոռոմոց»։
      
       Նորոգութիւն երկրին եւ իշխանութեան Սիւնեաց.
       Յետ այսպէս հետախաղաղ քանդեալ աւերելոյ Սիւնեաց երկրին՝ թէպէտ անյոյս էր նորոգ ութիւն նորա, բայց այնպէս իմն յաջողեցաւ դառնալ նմա յառաջին վիճակ իւր, մինչեւ հրաշալի իմն թուիլ, զի մի միայն մնացեալ որդին Անդոկայ Բաբիկ անուն՝ ելեալ 'ի Յունաց գնաց 'ի դուռն Շապհոյ առանց ցանուցանելոյ զինքն ամենեւին, եւ 'ի պատերազմունս բազում քաջուիս արար 'ի կողմանէ Պարսից, զհոնն Հոնանգուր մենամարտ ութեամբ սպանեալ զերծոյց զՇապուհ 'ի մահուանէ. ընդ որ եւ Շապուհ զարմացեալ առաջարկեաց խնդրել զոր ինչ եւ կամի. յայնժամ համարձակեցաւ Բաբիկ ծանուցանել զինքն Շապհոյ, եւ խնդրել 'ի նմանէ զսեպհական զաշխարհ իւր , եւ յինքն դարձուցանել զտէր ութիւն ազգին։ Յայնժամ, ասէ Ստեփաննոս ժ. «Շնորհեալ նմա արքայիցն արքայի Շապհոյ՝ առաքէ զնա մեծաւ պատուով յաշխարհն իւր Սիւնիս. եւ աւանդէ նմա նախագահ լինել ընդ Պագրատուն (բագրատունիս ), եւ ընդ Մամիկոնի համապատիւ եղանիլ »։ Իբրեւ Բաբիկ եկն 'ի Սիւնիս, «Տեսանէր ապա (ասէ ժա ) ողորմելի զցանկալի աշխարս այս, ապալերկ 'ի մարդոյ եւ յանասնոյ, եւ հիմախիլ արարեալ զգեղեցկայարմար աւանս շինից, գեղից, եւ ագարակաց, վատնեալ զամենայն եւ յաւար դարձուցեալ »։ Այսպէս մնացեալ էր աշխարհն զամս քսան եւ հինգ։ Բայց այս Բաբիկ շինեալ նորոգեաց զամենայն երկիրն, եւ 'ի սմանէ աճեցան սերունդք նորա։ Այս «Բաբիկ, ասէ ժգ. որդի Անդոկայ, գործով գովելի եւ հաւատով գերեզանց բնաւից՝ յետ առնլոյ զսեփական տէրութին Սիւնեաց՝ եւ շինելոյ զամենայն աւերեալ գաւառսն կրկնապատիկ քան զառաջինն՝ ստանայ ուստր մի Վասակ անուն. եւ 'ի զարգանալ հասակին ընծայեցուցանէ զնա 'ի դուռն արքունի Վռամայ Պարսից արքայի□ իսկ Բաբիկ առեալ զտէրութին Սիւնեաց 'ի վաթսներորդ ութերորդ ամի Շապհոյ Պարսից արքայի, վարեալ զիշխանութիւնն ամս քսան եւ մի փոխի յաստեացս »։ Յետ Բաբկայ՝ Վռամ Պարսից արքայ տէր Սիւնեաց կացոյց զսենեկապետն նորին Բաբկայ կոչեցեալ Սամգնթունի, որ տիրեաց ամ մի, յետ նորա Վաղինակ 'ի բնիկ ցեղէ իշխանացն Սիւնեաց ամս ինն. իսկ յետ նորա «Վասակ որդի Բաբկայ առնու 'ի Վռամ Շապհոյ զտէր ութիւն իւր. եւ վարէ ամս երեսուն եւ ինն »։ Այսպէս զկնի միմեանց պայազատեալ մինչեւ եհաս 'ի Գրիգոր. «որ վասն առաւել ութեան եւ առոյգ եւ ուժեղ հասակի Քաջաց նուիրակ կոչեցաւ » ասէ 'ի գլ. ժդ. եւ վասն քաջութեն զդուստր Խոսրովայ Պարսից արքայի էառ 'ի կնութի. յորմէ իմասցիս, ասէ Ստեփաննոս, զսոսա «այնքան բարձր եւ փառաւոր գոլ, զի հաւասար էին խնամ ութեամբ ընդ Պարսից թագաւոր ութեան եւ ընդ Հայոց »։ Հայոց ասէ, զի խնամ ութիւն կալան նաեւ ընդ Բագրատունիս, որպէս պատմէ 'ի գլ. լէ. «Պայազատէ զտէր ութիւն նորա (Սուփանն Գրիգորի ) Վասակ որդի իւր, որ ըստ գգուանաց փաղաքշականին Գաբուռ կոչիւր. սա փեսայացաւ Աշոտի բագրատունոյ որդւոյ Սմբատայ, որ թագաւորեաց իսկ Հայոց, եւ էառ զդուստր նորա Մարիամ իւր 'ի կնութի. որ եւ 'ի տիրելն Աշոտի՝ յոյժ հպատակ էր սա գործոյ իւրոյ աներոյն (որ էր նոյն Աշոտ ). եւ նա մտերմաբար հոգայր վասն Վասակայ. սակս որոյ եւ անցեալ եղեւ փառօք եւ իշխան ութեամբ ընդ նախնիս իւր, խառնեալ 'ի թագաւորեալ ցեղն բագրատունի »։ Բայց այս իշխանք Սիւնեաց թուի թէ հրամանաւ դրանն Պարսից նստէին. զի Սահակ եպիսկոպոս Ըռշտունեաց յամբաստանելն զուրացելոյն Վասակայ առ Պարսս, ասէ առ Եղիշէի թղթ. 239. «Ետուք դմա զտէրութին Սիւնեաց. լուարուք յազգականաց այտի դորա, զինչ պատմեն զդմանէ »։ Եւ թէպէտ ինքն ուրացեալն Վասակ հնարիւք էր առեալ զայն, որպէս յայտ առնէ 'ի թղթ. 264. «Զի ոչ ըստ կարգի ունէր նա (Վասակ ) զտէրուին Սիւնեաց աշխարհին, այլ նենգուբ եւ քսուբ ետ սպանանել զհօրեղբայր իւր զՎաղինակ, եւ տարաւ զտէրուին իբրեւ քրտիկար յարքունիս »։ Բայց Յոհաննէս կաթողիկոս նաեւ վասն նախայիշեալ իշխանին Սիւնեաց գրէ յարքունուստ կացուցեալ, զորոյ զհրամանն էառ Աշոտ ա. յորժամ չեւ եւս էր թագաւորեալ, այլ էր իշխանաց իշխան. «Յայսմ ժամանակի, ասէ, Վասակ հայկազուն որ Գաբուռն յորջորջիւր, վասն զի փեսայացեալ էր Աշոտոյ իշխանաց իշխանի, իշխան, զնա Սիւնեաց ապա կացուցանէր. յարքունուստ (որ է 'ի դրանէ պարսից ) նմա առնլոյ պատիւ, որ բազում ճոխ ութեամբ վարեալ զիշխանական պետութին իւր, տիրելով միանգամայն Սիսական ազգին »։ Ասելովն՝ տիրել միանգամայն 'ի վերայ Սիսական ազգին՝ զայն յուշ ածէ, զոր գրեալ եմք 'ի մեծ Հայս 'ի թղթ. 254. թէ 'ի Սիւնիս երկու ցեղք եւ երկու իշխանութիք էին, երկոքին եւս նախարարութիք, զի երկոքին եւս խառն յիշատակին ընդ նախարարս, բայց մի ցեղն էր միայն գահագլուխ իշխան Սիւնեաց նահանգին, որոյ ունել ինչ պաշտօն 'ի կառավար ութեան մասին ոչ ուրեք ընթեռնումք. զի թէպէտ վասն Դարայ Սիւնոյ՝ որդւոյ Բաբկայ տեառն Սիւնեաց ընթեռնումք առ Խորենացւոյն գ. 43. 46. սպարապետ լեալ գ. Արշակայ արքայի, այլ այն ըստ դիպաց իմն էր լեալ, յորժամ երկու թագաւորք էին Հայոց Արշակ եւ Խոսրով, եւ յորժամ երկոքին եւս ընդ միմեանս պատերազմ մղէին, վասն որոյ եւ այն կողմնակալ ութիւն զոր ետ Վաղարշակ, ոչ թուի տեւեալ։
      
       Թագաւորուիւն Սիւնեաց։
       Տոհմն Սիւնեաց՝ որ նախ խնամ ութիւն կապեցաւ ընդ թագաւորեալ տոհմն Բագրատունեաց, ապա 'ի տասներորդ դարուն ինքն ուրոյն ամբարձաւ 'ի գահ թագաւոր ութեան յիւր անուն յորջորջեալ. յոյր սակս Ստեփաննոս դնէ խորագիր ծթ. գլխոյն. «Վասն թագաւորացն Սիւնեաց »։ Ապա 'ի սկսանիլն յիշել , նոյնպէս զՍիսական անունս յիշելով ասէ. «Արդ՝ առաջին թագաւորեաց 'ի Սիսական աշխարհիս արին եւ քաջն հզօր եւ բարեպաշտ արքայն Սմբատ »։ Այլ բաց յանուանէ աստի կոչեցաւ եւ այլ զանազան անուամբ՝ Բաղաց. Կապանին, եւ Փառիսոսոյ, զորմէ գրեցաք 'ի վերոյ 'ի յիշելն զզանազան թագաւորուիս, որպէս եւ 'ի մեծ Հայս 236. եւ 309։ Բայց եւ 'ի ժամանակս անդ թագաւոր ութեան գէթ 'ի սկզբանն կարգեալ կայր նաեւ այլ ոմն Իշխանաց իշխան կոչեցեալ Սիւնեաց. զոր յայտ առնէ Ստեփաննոս ծթ. 'ի գրելն վասն Վասակայ երկրորդ թագաւորի Սիւնեաց, թէ զքոյր իւր տուեալ էր «կին Աշոտի 'ի նոյն Սիսական տոհմէ, որ էր Իշխանաց իշխան յամենայն թագաւորութիս »։ Որպէս 'ի գրելն՝ թէ Վասակ թագաւոր չունելով իւր որդի, «թագաւորեցուցանեն զՍմբատ որդի Ազատի, եւ կարգեն 'ի տեղի հօր իւրոյ զԳրիգոր եղբայր սորա Իշխանաց իշխան Սիսական աշխարհիս»։
      
       Ոստան եւ Շիրիմ Սիւնեաց։
       Գլխաւոր տեղի իշխանացն Սիւնեաց էր ծղուկք գաւառ, զորմէ գրէ Ստեփաննոս գ. «Որ ունի դրուն գահ իշխանացն եւ հայրապետացն ծղուկք գաւառ »։ Իսկ Շաղատ գիւղաքաղաք այսր գաւառիս էր ոստան նոցա ուր նստէին իշխանքն, որպէս գրէ նոյն ինքն. «Անցեալ 'ի գաւառն ծղկաց՝ հասանէ յաւանն իշխանանիստն Շաղատոյ »։ Որոյ եւ եկեղեցին հրամանաւ Բաբկայ Սիւնեաց տեառն սահմանեցաւ լինել ըստ նորին Ստեփաննոսի «Մայր եկեղեցեաց եւ մայրաքաղաք ամենայն աշխարհին սիւնեաց »։ Յաւուրս Յովակիմայ եպիսկոպոսի վերստին հաստատեցաւ Շաղատայ լինել մայրաքաղաք, նաեւ 'ի վարդապե տութեան զնախագահ ութիւն ունել։ Գերեզման կամ շիրիմ թագաւորաց Սիւնեաց՝ էր ուխտի Վահանու. «Բարձեալ տարան (ասէ Ստեփաննոս ծթ. վասն Սենեքերիմ արքայի) 'ի սուրբ ուխտն Վահանու, եւ անդ եդին 'ի շիրիմի ընդ այլ թագաւորսն », թէպէտ 'ի վերայ վասն Սմբատայ թագաւորի գրէ. թէ «Դնի 'ի Յովհաննու վանս առ դրան տաճարին»։
      
       Երեւելի անձինք 'ի Սիւնեաց։
       Արդարեւ բազումք ծաղկեցան 'ի ցեղէ Սիւնեաց արք երեւելիք քաջուբ, գիտուբ եւ աշխարհաշինու թեամբ, որպէս յայտ առնեն շինութիք այնչափ բերդորէից, աւանաց մենաստանաց, եւ եկեղեցեաց, որք գտանէին 'ի Սիւնիս. զորոց զյիշատակ ութիւն սփռեալ գտանես յայսմ Ներած ութեան եւ 'ի մեծ Հայս ,, այլ եթե յիշել կամէաք զերեւելի անձինս երկուց ցեղիցս Սիւնեաց եւ Արծրունեաց, զորոց գրեցին Ստեփաննոս եւ Թովմա Արծրունի, հարկ էր ուրոյն մատեան յօրինել։ Եւ որ առաւելն է՝ նաեւ 'ի կանայս Սիւնեաց ելին անձինք երեւելիք, յորոց մին եղեւ Բիւրեղ տիկին, զորմէ գրեալ կայ 'ի պատմ ութեան խաչին Հացունեաց, թէ յորժամ Հրեակլ կայսր 'ի սկիզբն եօթներորդ դարուն բազմ ութեամբ զօրաց խաղայր 'ի վերայ Պարսից յառնուլ զսուրբ Խաչն 'ի նոցանէ. «Չու արարեալ եհաս յաշխարհն Վասպուրական. եւ իբրեւ լուաւ Բիւրեղ տիկինն Սիւնեաց, եւ եկն ընդ առաջ նորա. եւ բերեալ գանձս բազումս եւ հանդերձս ձիս եւ ջորիս եւ սպառազէնս, զրահս հազարս, եւ զէնս ոսկեկուռս չորեքհարիւր, եւ սաղաւարտս հազարս, եւ արք պատերազմի երից հազարաց զկնի նորա. եւ էր նա կին գեղեցիկ եւ իմաստուն յոյժ. եւ հաճոյ թուեցաւ յաչս արքային »։ Նոյնպէս եւ 'ի դարձին Հերակլեայ ասէ. «Եկն դարձեալ տիկինն Սիւնեաց ընդ առաջ արքային. եւ խնդութեամբ երկիր եպագ խաչին. եւ բերեալ պատարագս բազումս առաւել քան զառաջինն »։ Որոյ փոխարէն ընկալաւ ապա զմասն ինչ 'ի փրկական խաչէն։
       Այսպիսի անձինք եղեն արդարեւ պարծանք տոհմին Սիւնեաց. բայց ելին 'ի Սիւնիս եւ բազումք՝ որոց 'ի չարս անկղիտացեալ՝ չարուբ իւրեանց արատաւորեցին զանուն տոհմին, զի ինրեալ գոլով 'ի նոսա գեր քան զամենայն հեռ եւ ոգի վրէժխնդր ութեան բազում աւերմանց պատճառք եղեն 'ի սկզբանէ անտի ոչ միայն երկրին իւրեանց, այլ նաեւ ընդհանուր հարուածոյ 'ի վերայ համօրէն Հայոց աշխարհին։ Հռչակաւոր եղեւ 'ի պատմ ութեան ոխակալութին որ 'ի մէջ ուրացելոյն Վասակայ եւ Վարազվաղենի փեսային իւրոյ, որ այնչափ չարեաց պատճառք եղեւ. սոյնպէս եւ նախանձ Բաբկենի ընդ Գրիգորոյ. «Մինչ վարէր զիշխան ութիւն ճոխաբար Գրիգոր, ոչ ժուժկալեալ չարին, ասէ ստեփաննոս լէ. այլ արկ նախանձ չար 'ի սիրտ Բաբկենի եղբոր Փիլիպէի որդւոյ Վասակայ միւս նահապետին Սիւնեաց՝ որ է 'ի նոյն ցեղէ. եւ խանդացոյց եւ գրգռ ութիւն չար 'ի մէջ նոցա գարթոյց զօրէն Կայենի եւ Հաբելի, որք եւ գումարտակ 'ի վերայ իրերաց կարգեալ պատերազմացն, եւ սպան Բաբկէն զԳրիգոր »։ Եւ այն զոր պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս վասն երկուց եղբարց, թէ փոքրիկն Բաբկէն Սիւնի յանիրաւի զրկեալ համարելով զինքն 'ի Սահակայ սիւնոյ, գնաց առ Նոր ոստիկան առ 'ի ամբաստանել եւ վրէժ առնուլ. եւ նա ոչ միայն զՍահակ՝ այլ եւ զնա ինքն զԲաբկէն կալեալ եդ 'ի բանտի երկաթի կապանօք, որով ոչինչ շահեցաւ, այլ երկոքին եւս ծանր տուգանս վճարելով հազիւ զերծան։
       Տիրեալ էր 'ի նոսա եւ անհնազանդ ութիւն առ թագաւոր իւրեանց, եւ յարիլ յօտարին, յորոց մին եղեւ Սմբատ, զորմէ Թոմա Արծրունի դ. 10. «Սմբատ իշխանն Սիւնեաց 'ի բաց եկաց 'ի հնազանդ ութեան թագաւորին Հայոց (ա. Սմբատայ ) արգել առնելով հարկացն տալ թագաւորին, թեւակոխելով Պարսից բռնաւորին հատուցանել զհարկս եւ զհասս. եւ ինքն ժողովեալ զզօրս իւր տասն հազար արանց զօրաւորաց՝ եկն եմուտ յամուրսն Հայոց ձորոյն »։ Սմբատ թագաւոր եկն 'ի վերայ սորա բազմուբ զօրաց աւելի քան զ 15 հազարաց, բայց Աշոտ իշխանն Վասպուրական ընդ մէջ մտեալ համոզեաց 'ի խաղաղուի, որով Սահակ եղբայր իշխանին Սիւնեաց եկն առ թագաւորն ընդ իւր բերելով զհարկսն։ Ախտ ոխակալութեան մինչեւ 'ի կանայս անգամ հռչակեալ գտաւ 'ի Սիւնիս. զոր օրինակ էր Փառանձեմ սպանօղն Ոլոմպիադայ տիկնոջ. եւ կինն այն, որ սպան զՍտեփաննոս սիւնեցի։ Այսպիսի բարոյական պատճառք եղեն գրեթէ, որք կրկին անգամ չարաչար աւերումն ածին 'ի վերայ նահանգին Սիւնեաց՝ սաստկագոյն քան զայլոց ժամանակաց աւերմունս. մի՝ յաւուրս Անդոկայ, զորոյ զպատճառն յիշեցաք 'ի վերոյ, եւ երկրորդ՝ յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին՝ որ զամենայն քանդեաց, զորմէ պատմէ Ստեփաննոս օրպելեան 'ի գլուխն լը։
       Անկ էր 'ի կարգիս գրել եւ զտոհմէն Արշակունեաց, բայց զնմանէ լիով գրեցաք 'ի վերոյ 'ի կարգելն զթագաւորս Արշակունիս սկսեալ 'ի Վաղարշակայ. քանզի ընդ սկսանելն թագաւորութեան 'ի մեզ, սկիզբն կալաւ եւ Արշակունեացս տոհմ . եւ ոչ որպէս զԲագրատունեացն, Արծրունեացն եւ Սիւնեաց, որոց այլ սկզբնաւորութիւն է տոհմին եւ նախարարութեան եւ այլ թագաւորութեանն, որ յետոյ է ժամանակաւ։ Ոչ եդաք սոյնպէս 'ի կարգիս թագակալ նախարարուեց եւ զՎանանդացն, զի թագաւորք որք 'ի Վանանդ թագաւորեցին՝ չէին վանանդեցիք, այլ Բագրատունիք. վասն որոյ յիշատակութիւն նոցա 'ի դէպ գայր միայն 'ի կարգս բազմաւորութեան թագաւորութեանցն, որպէս եւ յիշեցաք անդանօր. իսկ զնախարարութեանց նոցա ունիմք յիշել զկնի 'ի կարգս այլոց նախարարաց։
      
       Բ. Նախարարութիւնք 'ի կառավարութենէ դրան արքունի։
      
       ԱՂՁՆԻՔ . ԳՈՒԳԱՐՔ
       Զսոցանէ անկ էր խօսել աստանօր, ըստ որում էին գահերէց իշխանք արքունի տաճարին. բայց քանզի գրեալ է մեր զնոցանէ 'ի Մեծ Հայս, տես անդ։ Վասն Աղձնեաց տես 'ի թղթ. 64. եւ ինչ 'ի ինչ մատենիս 'ի գլուխն Պատմութեան, ուր խօսեցաք զնուազմանէ աշխարհիս։ Աստանօր յաւելցուք միայն որ ինչ պատմի առ Բուզանդայ գ. 9. յաղագս ազգահատ ութեան այսր տոհմի. զի յետ ապստամբ ութեան Բակուր բդեշխին Աղձնեաց՝ բ. Խոսրով արքայ Հայոց առաքեաց, ասէ, զօրս 'ի վերայ նորա, որք «առ հասարակ ընդ սուր հանին զամենայն. եւ սպանին զբդեաշխն եղբարբք եւ որդւովք իւրովք հանդերձ. բայց զաղջիկ մի զդուստր նորածին, եւ զգլուխն Բակուր բդեշխին բերին առ արքայ. եւ իբրեւ այլ ոք ոչ էր մնացեալ յազգէն՝ ետ արքայ զաղջիկն 'ի կնութիւն սիրելւոյն արքայի Վաղինեկայ սինւոյ, եւ զտունն Աղձնեաց. եւ արար զնա բդեաշխ եւ պայազատ տան նորուն։ Ժառանգն բազմացաւ, եւ հանդերձ աշխարհաւն եւ ամենայն ուժովն կայր բդեաշխն Վաղինակ 'ի ծառայ ութեան արքային հանապազ»։
       Այս ցեղ 'ի կողմանէ աղջկան միայն սերեալ է. բայց զկնի պատմէ նաեւ 'ի կողմանէ արուի մնացեալ. «Բայց յորդւոցն Բակուր բդեշխի, ասէ, պատանեակ մի փախեաւ անկաւ առ զօրավարն Հայոց Վաչէ, եւ անդ ապրեցաւ թագուցեալ 'ի տան նորա, որ առ յապա ժառանգ տան նորա լինէր, որ յայլում ժամանակի դարձաւ կալաւ զտուն իւր. որոյ անունն Խեղայ կոչէր »։ Իսկ վասն ազգահատ ութեան ցեղին Գուգարաց այսպէս գրէ Բուզանդ ե. 15. Սպարապետն Մուշեղ, ասէ, բ. Արշակայ արքայի «զբդեաշխն Գուգարաց որ յառաջն ծառայէր թագաւորին Հայոց եւ ապստամբեաց, կալեալ գլխատէր. եւ զազգն որձակոտոր առնէր, եւ զկանայսն եւ զդստերսն 'ի գեր ութիւն վարէին »։ Բայց խանզի եւ զկնի յիշատակին 'ի գիրս սերունդք Գուգարաց, յայտ է թէ նաեւ 'ի ցեղէ աստի ապրեալ գտան պատանեակք։ Իսկ զայլ տեղեկութիւնս վասն Գուգարաց՝ տես 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 354. եւ աստ յարտաքին նախարարս, ուր գրեցաք զբդեշխից։
      
       ԱՆԳԵՂՏՈՒՆ
       Յաղագս սկզբնաւոր ութեան այսր ցեղի գրէ Խորենացին ա. 23. «Բայց զԱնգեղտունն ասէ նոյն պատմագիր (Մարիբաս) 'ի Պասքամայ ումեմնէ 'ի Հայկակայ թոռնէ լինել »։ Հայկակ կրկին գոլով 'ի մեզ, մին 'ի կարգս նահապետաց, եւ միւսն 'ի կարգս թագաւորաց, ոչ որոշէ թէ ո էր, բայց զանուն թոռին՝ եւ զպատճառ Անգեղտան անուան՝ բացայայտ ասէ 'ի ե. 8. «Իսկ զայր խոժոռոգեղ եւ բարձր, եւ կոպտար անձն, եւ տափաքիթ, խորակն է դժնահայեաց, 'ի զաւակէ Պասքամայ 'ի Հայկակայ թոռնէ Տորք անուն կոչեցեալ, որ վասն առաւել ժահադիմութեանն ձայնէին Անգեղեայ, վիթխարի հասակաւ եւ ուժով, հաստատէ կուսակալ արեւմտից. եւ յերեսացն անպիտանութէ կոչէ զանուն ազգին Անգեղ տուն »։ Յայս բան յայտ արար եւ զպաշտօն նորա, այն է կուսակալ արեւմտից, բայց յառաջնմէ 'ի գլուխն 3. վասն Բագարատայ գրեալ էր՝ կացուցեալ կողմնակալ իշխան յարեւմտից կուսէ, զոր եւ բ. 47. Բագրատունեաց սեպհական եւ հայրենական կոչէ զայն իշխան ութիւն արեւմտեայ զօրուն։
       Վասն որոյ պարտ է ասել, թէ Վաղարշակ որպէս յարեւելեան կողմն զերկուս կողմնակալս կացոյց. զմին 'ի բնիկ յարեւելից 'ի ձեռս սիսակեան եւ կադմեայն ցեղից. իսկ զմիւսն յարեւելից հիւսիսոյ 'ի ձեռս Առանայ ըստ նշանագրելոյ բ. 8. նոյնպէս եւ յարեւմտեան կողմն զերկուս կացոյց. զմին 'ի ձեռս Բագրատունեաց , որ թուի լինել յարեւմտից հիւսիսոյ, ուր եղեւ եւ Սպեր քաղաք նոցին սեփական. իսկ զմիւսն 'ի բնիկ յարեւմտից 'ի ձեռս Անգեղտան։ Եւ այսպէս թէպէտ ցեղն էր հին՝ այլ նախարարութին՝ եւ Անգեղտուն անունս ցեղին՝ սկիզբն էառ 'ի Վաղարշակայ. կացուցաւ 'ի նմանէ կուսակալ արեւմտեան կողման, եւ դասեցաւ ընդ նախապատիւ իշխանս. զի Ագաթանգեղոս յձթ. 'ի թուելն զիշխանս զորս Տրդատ տարաւ ընդ իւր 'ի Հռոմ, յետ չորից բդեշխից յիշէ «զմեծ իշխանն Անգեղտան »։ Իսկ 'ի յծզ. յառաջ քան զամենեսին՝ նաեւ քան զբդեշխն Աղձնեաց՝ յիշէ զԱնգեղտան իշխանն. եւ Բուզանդ ե. 7. 'ի յիշելն զԴրաստամատն ներքինին զիշխանն Անգեղտան, «Բարձ նորա 'ի վեր քան զամենայն նախարարացն » ասէ։ Երկիր Անգեղտան իշխանին էր 'ի մեծ Ծոփս. այսինքն՝ ըստ Բուզանդայ՝ 'ի Ծոփք անուանեալ գաւառին չորրորդ Հայոց. որպէս յայտ առնէ այս բան նորա դ. 24. «Եւ ինքեանք 'ի Ծոփս մեծ արշաւեցին□ պահ արկանէին շուրջ զԱնգեղ զամուր բերդաւն՝ որ էր յԱնգեղ տանն գաւառին »։ Դարձեալ ե. 7 «Իսկ Դրաստամատն ներքինին, որ յամս տիրանայ թագաւորին Հայոց եւ Արշակայ որդւոյ նորա թագաւորին Հայոց լեալ էր իշխան տան գաւառին եւ հաւատարիմ գանձուց Անգեղ բերդին, եւ ամենայն բերդացն արքունի՝ որ 'ի կողմանս յայնս. սոյնպէս եւ յերկրին ծոփաց 'ի Բնաբեղ բերդին գանձքն լեալ էին ընդ նովաւ »։ Այլուր 'ի գ. 12. զԲնաբեղ բերդն դնէ 'ի մեծ ծոփաց գաւառին. իսկ ըստ նորա մեծ ծոփք է գաւառն չորրորդ Հայոց իսկ ծոփք Շահունւոյ՝ է համօրէն նահանգն կոչեցեալ չորրորդ Հայք.
       Արդ այս մեծ ծոփք կոչեցեալ գաւառ չորրորդ Հայոց, որ էր երկիր Անգեղտանն, կոչէր Ոստան, որպէս ասէ Բուզանդ ե. 18. «Հարկանէր եւ յԱնգեղ տունն զբազումս, եւ հանէր ընդ սուր, բայց աշխարհն զի Ոստան արքունի լեալ էր, վաղ վաղ բնակիչք գաւառին եւ ինքեանք կային 'ի հարկի ծառայութե »։ Առ այս հայի բան Խորենացւոյն ա. 30 ուր յետ ասելոյ թէ մեծն Տիգրան յուղարկեաց զքոյր իւր զՏիգրանուհի 'ի Տիգրանակերտ քաղաք մեծաւ ամբոխիւ, այսինքն է՝ բազմուբ, ապա ասէ. «Զգաւառսն զայնոսիկ 'ի ծառայ ութիւն նմա հրամայէ. եւ զՈստանն անուանեալ կողմանցն այնոցիկ ազատ ութիւն (այսինքն ազնուականութիւն) 'ի զարմից սորա ասէ (Մարիբաս ) լեալս իբր թագաւորական զարմն »։ Որ է ասել, թէ ազատագիրք կամ ազնուականք որք բնակեալ կան 'ի կողմանսն յայնոսիկ, եւ կոչին Ոստան, Մարիբաս, պատմագիր ասէ, թէ 'ի զարմից Տիգրանուհւոյ են, եւ համարին իբր թագաւորական զարմն։ Եւ այսպէս այս բան երկոցունց յայտ առնէ, թէ Ոստան կոչէր ուրոյն տեղի ինչ, ուրանոր սփռեալ բնակեալ էին զարմք Տիգրանուհւոյն , որք եւ նոյնպէս կոչէին Ոստան։
       Արդ ծոփք գաւառ որպէս եւ համօրէն չորրորդ Հայք կարեն կոչիլ գաւառք կողմանցն Տիգրանակերտի, համաձայն բանից Խորենացւոյն, զի ընդ հիւսիսակողմն Տիգրանակերտի միացեալ է չորրորդ Հայք։ Եւ քանզի յայնմ զարմէ՝ նաեւ յայլոց հին զարմից թագաւորացն, Վաղարշակ ներքինիս արար, որպէս ասէ Խորենացի բ. 7. նմին իրի նահապետ նոցա կոչեցաւ Հայր իշխան եւ Մարդպետ, որ է ներքինապետ. այն զի՝ եւ երբեմն կամ բազում անգամ 'ի նոյն իսկ յԱնգեղտանէ եղեւ մարդպետն, յորմէ եւ մարդպետն կոչեցաւ իշխան Անգեղտան։ Եւ զի 'ի Հայկական թոռանէ զՏորքն յորջորջեալ Անգեղեայ՝ Վաղարշակ կարգեաց կուսակալ արեւմտից՝ որոյ զօրանիստ տեղի եղեւ մեծ ծոփք ըստ Բուզանդայ, որ է գաւառ չորրորդ Հայոց, վասն որոյ եւ ազգն՝ նաեւ տեղին յանուն նորա կոչեցաւ Անգեղտուն. բայց բազում ուրեք 'ի գիրս առաջին անունն մնաց Ոստան, վասն որոյ եւ Անգեղտուն գաւառ յետ Բուզանդայ ոչ յիշատակի, նսկ ծոփք սակաւ ուրեք։ Զայս յայտ առնեն իշխանքն յիշատակեալք առ Ղազարայ անուամբ յՈստանկաց, որպէս եւ Անգաղան յՈստանեայ տանեն. սոյնպէս եւ յիշատակեալն առ Եղիշէի յարքունի տանէն Ոստանիկ մարդիկ. կամ բազում եւ այլ մարդիկ զոր Ոստանիկ անուանէինյարքունի տանէ։
       Սոքա այսպիսիք յայտ է թէ էին յԱնգեղտանէ, կամ 'ի գաւառէն ծոփաց որ կոչէր եւ Ոստան, ուր էին եւ ոստանիկ կամ թագաւորական զարմք հայկազանց՝ մանաւանդ Տիգրանուհւոյն, զի բաց 'ի նախագրեալ պատճառաց՝ նաեւ Բուզանդ 'ի բանս զոր 'ի վերայ յառաջ բերաք՝ զբերդսն եղեալս յԱնգեղտան կոչէ Արքունի, մանաւանդ զԲնաբեղ բերդն ծոփաց գաւառին 'ի դ. 12. կոչէ Արքունի, որ նոյն է ասել Ոստան. յայն բերդսն արքունիս, եւ որոշակի յԱնգեղ բերդին՝ յիշատակէ 'ի գ. 24 լեալ գանձք արքունի նաեւ գերեզմանք «Պահ արկանէին (ասէ Պարսիկք ) շուրջ զԱնգեղ զամուր բերդաւն որ էր յԱնգեղ տանն գաւառին. զի անդ էին բազում Հայոց թագաւորացն (իմա եւ թագաւորազնեայցն ) գերեզմանք շիրմացն արանցն արշակունեաց ». թերեւս եւ հայկազնեայց։ Բաց 'ի շիրմաց աստի նաեւ «Բազում գանձք (ասէ անդ ) մթերեալ մնացեալ կային 'ի նախնեացն 'ի հնոց ժամանակաց հետէ»։
       Արդ այսչափ արքունական բերդորայք արքունական եւ գանձք 'ի հնոց ժամանակաց հետէ, այսինքն գուցէ նաեւ 'ի հայկազանց թագաւորաց հետէ մնացեալք, պատճառ եղեն ուրոյն սեփական անուամբ Ոստան կամ Արքունի կոչել զայն գաւառ, որ յառաջն կոչէր Անգեղտուն, եւ մասն էր չորրորդ Հայոց. եւ Ոստանիկ կոչել զարքունի զարմս բնակեալս 'ի նմա։ Թուի եւս թէ յետ դադարելոյ թագաւոր ութեան Արշակունեաց՝ բարձաւ եւ գահն Հայր իշխանի եւ Մարդպետի նմին իրի յետ այնորիկ ոչ յիշատակի ոչ այս իշխան եւ ոչ ցեղն, այլ փոխանակ այնր յամենայն ժողովս նաեւ 'ի պատերազմունս՝ ուր պատմի առ Եղիշէի եւ Ղազարայ ժողովիլ իշխանաց Հայոց, անդ 'ի բազումս յիշատակին Ոստանիկք կամ մարդիկ յԱրքունի եւ յՈստանկաց տանէն, որք յայտ է թէ սոքա էին. այսինքն բնակեալքն 'ի ծոփք գաւառ չորրորդ Հայոց, երբեմն Անգեղտան գաւառ յորջորջեալ թերեւս նաեւ բնակեալքն 'ի շրջակայս նորա։ Եւ գուցէ իշխանն որ էր անդ փոխանակ Մարդպետին՝ զկնի 'ի Յունաց կոչեցաւ Կուրապաղատ, յոյր սակս Յովաբ կաթողիկոս որ յելս ութերորդ դարուն՝ ասի լինել յՈստանեն 'ի Կուրապաղատին ապարանից. մանաւանդ թէ՝ որպէս ինձ թուի, որ ինչ գործ էր Կուրապաղատին առ Յոյնս՝ նոյն գործ էր եւ Մարդպետին առ մեզ. այսինքն է՝ հոգ եւ վերակաց ութիւն պալատն, ըստ որում էր ներքինապետ. յորմէ չէր տարադեպ յորմէ չէր տարադէպ Յունաց զՄարդպետն մեր կոչել Կուրապաղատ։ Որով 'ի նախագրեալ բանս վասն Յովբայ կաթողիկոսին, իմանամ լինել Յովաբայ յոստանէն Անգեղտան յապարանից Մարդպետին, ուր թէ եւ մարդպետութին խափանեալ էր յայնժամ բայց ցեղն Ոստանկաց եւ ապարանք Մարդպետին մնացեալ գոլով՝ այնմ պալատն երէց էր Յովաբ, եւ մարթ էր յայն անուն կոչիլ։
       Եւ այսպէս զբան Յոհաննու կաթողիկոսի, պարտ է իմանալ, թէ Յովաբ եւ յՈստան տեղւոջէն յապարանից իշխանին Կուրապաղատին, որ 'ի հնումն առ մեզ կոչէր Մարդպետ իշխան։ Այս ապարանք են որ առ Ստրաբոնի գիրք ժա. թղթ. 527 յիշատակի Արքայակերտ անուամբ ասելով. «Արքունիք Սոֆինոյ (այս է Ոստանն ծոփաց ) է Գարգադիոկերդա »։ Ուր պարտ է բառնալ զառաջին եւ զվերջին տառսն 'ի յունական հնչմանէ մուծեալ. եւ զկերտ վանկն հայկական ուղղել յԱրքայակերտ. զի 'ի Սոֆինի որ է ծոփք՝ ոչ գտանեմք 'ի գիրս մեր արքունիք ինչ լեալ, բայց եթէ ապարանք այսոցիկ արքայազանց որ կոչէր Ոստան, եւ 'ի հարկէ յարքայից կերտեալ գոլով կոչէր եւ Արքայակերտ։ Յիշէ զայս եւ Պլինիոս զ. 9. դնելով 'ի մեծ Հայս առ Տիգրիսիւ այսինքն 'ի սկզբան Տիգրիսի, որ բղխէ 'ի չորրորդ Հայս 'ի Հաշտեանք գաւառ ուր բնակէին արքայորդիք համաձայն գրելոցս։ Նոյն համարիմ եւ զոր յիշէ Պտղոմէոս ե. 13 'ի կողմանս ծոփաց եւ Հաշտենից Վասիլիսինի տեղի, որ է թարգման ութիւն արքայական անուան. զի անդ անկանէր եւ ապարանք Ոստանկաց, ըստ այսմ է տեսանել եւ զԶարիշատ քաղաք Աղիովտի գաւառին՝ ուր նստէին արքայազունք, Արքունական քաղաք կոչեցեալ առ Խորենացւոյն գ. 23։ Տես ստորեւ եւ զցեղն Մարդպետական, նաեւ զՈստանիկն։
      
       ՄԱՐԴՊԵՏԱԿԱՆ
       Նախարարութիս այս սովին ձայնիւ միայն առ Մագիստրոսի կոյի 'ի թուղթն որ առ Սարգիս վարդապետ յասելն. «Աղէ հարցիր ընդ բոլոր յաբեթեան նահանգի, զինչ յաւուրս յայսոսիկ 'ի բոլոր տանս Մարդպետական եղեալ գործառնութիս »։ Ուր եւ բանն է անյայտ։ Իսկ յայլ գիրս նախարարն միշտ Մարդպետ կոչի. եւ նախարարութիւնն՝ Մարդպետութիւն. որպէս է տեսանել յայս բան Բուզանդայ գ. 17 «Տան զնա 'ի ձեռս իշխանին Մարդպետութեն, որում անուն իւր Հայր կոչէր »։ Եւ 'ի 18. «Որ ունէր զպատիւն մեծի Մարդպետութեան, այր ներքինի՝ չարասիրտ չարախորհուրդ չարագործ, որում Հայր կոչէին »։ Ըստ պաշտօնին էր ներքինապետ արքայի, որպէս յայտ առնէ Խորենացին բ. 7. յասելն վասն Վաղարշակայ. «Նաեւ ներքինիս հրամայէ 'ի նոյն ազգէ խզել (այսինքն յազգե հին զարմից թագաւորաց հայկազնեայց, յորոց էին եւ ոստանիկք՝ զորոց խօսի 'ի վերայ ) եւ նահապետ նոցա զՀայր իշխանն մասին յԱտրպատականէ մինչեւ ցՃուաշ եւ Նախճաւան »։ Այսինքն է՝ նահապետ նոցա կարգե զՀայր իշխանն՝ որ էր տէր այնր մասին երկրի՝ որ սկսեալ յԱտրպատականէ ձգէր մինչեւ ցՃուաշ եւ ցՆախճաւան։ Եւ զոր աստ կոչէ Հայր իշխան, 'ի գ. 15 Մարդպետ կոչէ. «Տիրանայ զայս լուեալ եւ յոյժ զարհուրեալ, առաքէ զՄարդպետն կոչեցեալ Հայր »։ Մարդպետ անունս եղեւ հասարակ անուն այսմ բարձի եւ պատուոյ։ «Մարդպետն ասէ բուզանդ ե. 6. որ անուանեալ կոչէր ըստ գործոյն՝ հայր թագաւորին »։ Որով եւ ներքինապետութին կոչեցաւ մարդպետութի։ «Եւ քանզի, ասէ ե. 7. այս գործակալ ութիւն եւ մարդպետ ութիւն որում հայրն կոչէին Իերքինեաց՝ գործ լեալ էր 'ի բնէ ժամանակաց 'ի թագաւորութեն արշակունոյ, եւ զայս Դրաստամատն ներքինի զիշխանն զԱնգեղ տանն գերեալ տարեալ էր յերկիրն Պարսից 'ի ժամանակին՝ յորժամ կալան զԱրշակ արքայն Հայոց »։ Սոյնպէս յայտ առնէ եւ յայս բան ե. 3. «'ի նորա տեղի հայրութեան մարդպետութեն զԳգղակ ոմն անուն, որ յաւուրս Արշակայ թագաւորին կամ Տիրանայ հօր նորա գամու միոջ նոյն գործ մարդպետութեան»։
      
       Այլ երեք ինչ կան 'ի քննել՝ յաղագս այսր մարդպետիս։ Առաջին յայտ է 'ի նախակարգեալ բանից, թէ գործ նորա էր լինել իբր հայր թագաւորին, եւ վերակացու եւ հազարապետ արապանից նորա. զայս յայտ առնէ յարքունիս գրաւել զտեղիս ինչ Աշտիշատուն Տարօնոյ, զորմէ պատմէ Բուզանդ գ. 14 եւ Մեսրոպ ժբ. պատմէ վասն տեղեաց ինչ Այրարատու։ Յայտ է եւս թէ կոչէր Ներքինի . զի բաց 'ի յառաջադրեալ բանից բուզանդայ գ. 14 (ըստ ձեռ. 13) զնոյն անձն 'ի վերոյ կոչէ մարդպետ Հայք, իսկ ստորեւ կոչէ Ներքինի, բայց թէ արդեօք խըզելով ներքինացուցանէին որպէս արար Վաղարշակ եւ որպէս մարթ է կարծել նաեւ վասն այլոց կռապաշտ թագաւորաց արշակունեաց, թէ միայն անուամբ կոչէին ներքինի 'ի ժամանակս քրիստոնէութէ անյայտ է. որովհետեւ այս գործ 'ի պէտս եւ 'ի պահպան ութիւն բազմակն ութեան կռապաշտից թագաւորաց սահմանեալ գոլով աւելորդ էր 'ի ժամանակս քրիստոնէութի, եւ զի զվերոյիշեալ Դրաստամատն թէպէտ ներքինի կոչէ Բուզանդ, բայց այնչափ եւ այնպիսի քաջ ութիւն պատմէ վասն նորա որ զանցանել թուի քան զբն ութիւն ներքինւոյ։
      
       Երկրորդ՝ անկ է քննել յաղագս ցեղին. զի թուի թէ նախարարութիս այս կամ մարդպետականի իշխանուիս ոչ իջանէր սերնդեամբ յորդւոց յորդիս՝ որպէս զայլսն, այլ 'ի զանազա h ցեղէ լինէին Մարդպետ, որպէս եւ նախագրեալ Դրաստամատն էր յԱնգեղտանէ. իսկ զԴգղակ յայլմէ տոհմէ ակնարկէ լինել։ Եւ Ագաթանգեղոս 'ի յծզ. ուրոյն յիշէ զիշխանն Անգեղտան, եւ ուրոյն զիշխանն մարդպետութե. բայց 'ի բանի կառավար ութեան ընդ երեւելի իշխանս է դասել Մարդպետն. զոր օրինակ է տեսանել յայս բան Բուզանդայ. ե. 33 որ յետ մահուան Պապայ արքայի ասէ. «Ժողովեցան եկին ամենայն իշխանքն Հայոց մեծամեծք 'ի մի վայր 'ի միասին, եւ Մուշեղ սպարապետն, եւ Հայր Մարդպետ, եւ ամենայն իշխանքն »։ Այլ զկնի չիք գտանել զյիշատակութիւն Մարդպետի ոչ 'ի ժամանակս դադարման թագաւոր ութեան Արշակունեաց, եւ ոչ 'ի ժամանակս թագաւորաց Բագրատունեաց. յորմէ թուի ինձ ընդ բառնիլ թագաւորուըե Արշակունեաց՝ որպէս ընտանիք եւ տուն թագաւորական եւ ամենայն կարգ եւ հանդերձանք նորա բարձան, նոյնպէս եւ վերակացուն կամ հազարապետ տան թագաւորի բարձաւ. որ այն ինքն էր պաշտօն մարդպետութե, կամ Հայր իշխանն, զի ցորչափ յոտին թագաւորութին՝ յոտին մնան եւ հին կարգք պաշտօնէից պալատականաց. միայն մնացին յայնմ հետէ արքայազունք հանդերձ ապարանօք իւրեանց որ 'ի ծոփս. որք Ոստանիկ անուամբ յիշատակին 'ի գիրս, այլ սոցա եւս տոհմ ոչ տեւեաց՝ որչափ ինչ տեւեաց միւս նախարարացն։
      
       Երրորդ՝ վասն երկրի Մարդպետին կան ինչ ինչ քննելի. զի 'ի նախագրեալ բանից Խորենացւոյն իմանամք, թէ Մարդպետն էր իշխան երկրին Ճուաղայ եւ Նախճաւանու բայց զինչ զարմանք, զի ոչ ուրեք առ պատմագիրս գտանեմք զՆախճաւան երկիր յանուն Մարդպետ իշխանի կամ Մարդպետականի ձայնեալ, այլ փոխանակ քաղաքական իշխանին զեկեղեցականն այսինքն զեպիսկոպոսն Նախճուանու գտանեմք Մարդպետական անուամբ յորջորջեալ առ Թոմա Արծրունւոյ. զոր օրինակ կարես տեսանել 'ի մեծ Հայս 220 եւ 221. որ արդարեւ՝ յայտ իսկ է՝ թէ առ սեփական գոլոյ Մարդպետ իշխանին՝ եպիսկոպոսն Նախճուանու ընկալաւ զանունս Մարդպետական. նա զի մերձակայ գաւառն եւս Մարդնստան՝ յանուանէ Մարդպետին այսպէս կոչեցեալ հաւանական երեւի մեզ, որ թերեւս էր ընդ իշխան ութեամբ նորա։
       Առաւել զարմանալին այն է՝ զի Բուզանդ ոչինչ յիշատակեալ զՆախճաւանայ, փոխանակ այնր՝ սեփական երկիր Մարդպետին զՏարօն ասէ լինել, 'ի դ. 14. «Եւ էր Մարդպետն Հայր՝ այր չար եւ ժանտաբարոյիւք անօրէն եւ անիրաւ քան զառաջին Հայր անուն Մարդպետսն. սա կոտորեաց զամենայն զագս նախարարացն 'ի ժամանակս թագաւորութեն Տիրանայ արքայի. եւ սոյնպէս առ թագաւորութբն Արշակայ՝ եւս չար քան զառաջինն գործել չար առ ամենայն մարդ։ Արդ ելանէր սա շրջէր ընդ մարդպետ ութիւն իւր. (կամի ասել ընդ երկիրս որք մարդպետ ութեան էին սեփական ) ապա եկն էջ Հայր Մարդպետ 'ի գաւառն Տարօնոյ ընդ իւր գիւղսն տեսանել… եկն էջ եւ Հայրն Մարդպետ զիւրով իշխանութբն շրջել »։ Ուր թէպէտ իւր գիւղս ասէ իշխանութի՝ իբրեւ սեփական Մարդպետին, այլ զՏարօն՝ մամիկոնեանց գիտեմք լեալ սեփական, որպէս եւ ինքն Բուզանդ ե. 5. խառն յիշելով զերկոցունց ասէ. «Ապա մինչդեռ Մարդպետն Հայր զիւրով իշխան ութեամբ շրջէր յերկրին Տարօնոյ, եւ Մուշեղ սպարապետն Հայոց (մամիկոնեան ) էր 'ի նմին գաւառին յիւրում բերդին՝ որում Ողական կոչեն»։
       Առ 'ի միաբանել զայս ամենայն պարտ է ասել, թէ աս պատիւ մարդպետ ութեան բարձեալ էր 'ի ժամանակս Թոմայի Արծրունւոյ , որպէս ասացաք 'ի խօսիլն զԱնգեղ տանէ, եւ միայն յեկեղեցական կարգի յեպիսկոպոս մնացեալ հին անունս Մարդպետական, Վասն որոյ որպէս իշխանն Անգեղտան, յորմէ բազումք եղեն Մարդպետ կամ Հայր իշխան, զառաջին բարձ ունելով զիշխանաց՝ յառաջյիշատակի քան զայլ իշխանս, այսպէս եւ եպիսկոպոսունս յիշատակի զկնի կաթողիկոսի, մինչեւ երբեմն լինել եւ մետրապօլիտ։ Եւ զի բնակեալքն ընդ իշխանութեամբ Մարդպետին կոչէին Ոստանիկք, սակս գոլոյ զարմ թագաւորական, եւ զի Նախճաւան եւս էր ընդ իշխան ութեամբ Մարդպետին, յայսմանէ ապա Նախճաւանու կոչեցեալ համարիմ Ոստան. ուր գուցէ առ ժամանակ մի բնակէր եւ մարդպետն եւ եպիսկոպոսն եւս ընդ նմա. ապա 'ի բառնիլ աշխարհական իշխանին՝ եպիսկոպոսն որ մնաց 'ի Նախճաւան. պահեաց յիւր վերայ զհին անունն Մարդպետական եպիսկոպոս կամ Ոստանի եպիսկոպոս անուանելով, որով իմանայ զՆախճաւան քաղաք։
       Իսկ վասն Տարօնոյ մարթ է ասել, թէ թէպէտ սեփական էր մամիկոնէից՝ որպէս նշանագրեն եւ այլ ամենայն պատմագիրք, բայց 'ի Տարօն էին գիւղօրէք ինչ՝ որք էին կալուածք մարդպետութե, կամ կալուածք արքունի՝ որոց եկամտից տէր էր Հայր Մարդպետն, վասն որոյ եւ կամեցաւ գրաւել զեկեղեցին Աշտիշատու. եւ ապարան շինել անդէն արքայի, զորմէ Բուզանդ։ Կամ թէ այս Մարդպետ էր զերկրէն Տարօնոյ՝ եւ կամ յայնպիսի տոհմէ՝ որում սեփական կալուածք էին գիւղօրէք ինչ Տարօնոյ։ Այլ բանիւ Խորենացւոյն անկ է մեզ կնքել զայս գլուխ բանի, որպէս եւ նա զգլուխն բ. 7. յետ գրելոյ զՀայր իշխանէն ասէ. «Բայց թէ որպէս է, եւ ուր սորա իրք անցին անյիշատակելի, ես ոչ գիտեմ»։
      
       ՄԱՂԽԱԶՈՒՆԻՔ
       Սկիզբն այսր ցեղի է 'ի Խոռայ. զորմէ տես 'ի Խոռխոռունիս. իսկ սկիզբն այսր Մաղխաղ անուան սկսաւ ընդ սկզբնաւորութեան Պաշտօնին, յորժամ Վաղարշակ զոմն Մաղխաղ 'ի տոհմէ խոռխոռունեաց կարգեաց իւր Թիկնապահ «Եւ թիկնապահս իւր զինու հանդերձ (կարգէ ասէ Խորենացին բ. 7. ) 'ի զաւակացն Խոռոյ հայկազնոյ արս ընտիրս եւ քաջս, նիզակաւորս եւ սուսերաւորս եւ գլուխ նահապետ նոցա զՄաղխաղ ոմն, բայց անուն ազգին զնախնականն պահէ»։
       Երկու ինչ պարտ է 'ի միտ առնուլ յայս բան, մի՝ զի Վաղարշակ բազում թիկնապահս սահմանեաց վառեալս զինու, որոց գլուխ եղեւ Մաղխաղ, բայց 'ի յետագայս 'ի յիշելն՝ միումն եւ եթ տան զանունս Թիկնապահ, եւ զայն փոխանակ կոչելոյ թիկնապահ կոչեն Մաղխաղ, երկրորդ՝ Խորենացին ասէ, թէ անուն ազգին զնախնականն պահէ, այսինքն է Խոռխոռունի . բայց պարտ է ասել, թէ յորոշումն ապա անունս Մաղխաղ էանց 'ի սերունդս եւ 'ի յաջորդս Մաղխաղայ, եւ եղեւ անուն ցեղի նաեւ պաշտօնի. զոր օրինակ առ Ղազարայ 75 'ի յիշելն զնախարարս՝ յիշէ եւ Վրիւ Մաղխաղ. եւ 'ի 212 Գարջոյլն Մաղխաղ, փոխանաւ ասելոյ թիկնապահն Վրիւ եւ Գարջոյլ սերեալ 'ի Մաղխաղայ։ Եւ Բուզանդ ե. 38 նախ յիշէ Գարջոյլ Մաղխաղ, ապա զնոյն կոչէ խորխոռունի «Եւ եկն եհաս Գարջոյլն Խորխոռունի. «Եւ եկն եհաս զերկոսին միանգամայն յիշէ ասելով. «Եւ զմարմինն Գարջուլայ Մախազու Խոռխոռունոյ եդին »։ Որպէս եւ Խորենացին գ. 9. առաւել որոշակի. «Եւ փոխանակ Միհրանայ կարգէ եւ զԳարջոյլ Մախազ նահապետ Խոռխոռունեաց 'ի վերայ զօրուն»։
       Ագաթանգեղոս յձթ. զթիկնապահութին նաեւ զանուն ցեղին կոչէ Մաղխաղութի, յասելն վասն Տրդատայ թէ 'ի գնալն 'ի Հռոմ էառ ընդ իւր «Եւ զիշխանն Մաղխազ ութեան տանն »։ Սոյնպէս կոչէ եւ Մեսրոպ է. յաւուրս բ. Արշակայ թագաւորի. բայց ուրոյն յիշէ «Զիշխանն Խոռխոռունեաց Հմայեակ »։ Արա «Զիշխանն Մաղխազ ութեան տանն »։ Իսկ 'ի թիւն ժբ. ուրոյն մի զկնի միոյ յիշէ զերկոսին. «Մաղխազեանք Խոռխոռունիք »։ Ապա յետ բազում իշխանաց յիշէ եւ զանունս Մախազունիք։ Զայս անուն իշխան ութեան կամ ցեղին ոչ գտանեմք յիշատակեալ առ այլս, բայց զանուն մարդոյ ուրեք ուրեք զոր օրինակ 'ի պատմ ութեան խաչին Հացունեաց յասելն վասն Մօրկայ. «Եւ զՄաղխաղ ոմն յաշխարհէն Հայոց կացոյց յարեւելս »։ Ինձ թուի թէ Մաղխաղ՝ եւ իւր սերունդք միայն զպաշտօն թիկնապահ ութեան կնկալան, իսկ ուրոյն երկիր սեփական ոչ ընկալան 'ի Վաղարշակայ, այլ երկիր նոցա էր առաջին երկրին Խոռխոռունեաց յորմէ 'ի հարկէ ունէին իւրեանց հաս եւ բաժին։
      
       ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆՔ
       Յաղագս ծագման այսր ականաւոր զարմի Խորենացին բ. 81. ուրոյն գլուխ կարգելով «Եթէ ուստի եւ զիարդ ազգ մամիկոնէից » պատմէ անդանօր զծագումն նոցա զոր յառաջ բերցուք. «Ի սբ աւուրս (Արտաշրի Պարսից արքայի ) եկեալ 'ի Հայս Նախնի ազգին Մամիկոնէից յարեւելից հիւսիսականէն, 'ի քաջատոհմիկ եւ 'ի գլխաւոր աշխարհէ, եւ ամենայն հիւսիսականաց ազգաց առաջին, ասեմ իսկ զՃենացն՝ որ ունին զրոյցք այսպիսի։ Յամս կատարման կենացն Արտաշրի՝ Արբոկ ոմն Ճենբակուր, որպէս ասի 'ի նոցա լեզուն պատիւ թագաւորուե, սորա երկու դայեկորդիք Բղդոխ եւ Մամգուն անուն կոչեցեեալ մեծ նախարարք, եւ չարախօսեալ Բղդոխայն զՄամգունայն, հրամայեաց թագաւորն Ճենաց Արբոկ սպանանել զՄամգունն, զոր իմացեալ Մամգունայն ոչ գայ 'ի կոչն արքայի, այլ փախուցեալ աղխիւ իւրով անկանի առ Արտաշիր թագաւորն Պարսից »։ Պատմէ զկնի թէ Ճեանց թագաւորն Արբոկ իրազեկ լեալ այսմ խնդրեաց յԱրտաշրէ. բայց Արտաշիր յայնժամ մեռեալ գոլով ա. Շապուհ յաջորդ նորա զՄամգուն առաքէ առ գործակալս իւր որ 'ի Հայս, գրելով առ թագաւորն Ճենաց վտարանդի արարեալ զնա 'ի մուտս արեւու յերկիր ինչ մահաբեր եւ այնպէս խափանէ զպատերազմն՝ զոր ունէր յարուցանել թագաւորն Ճենաց. «Իսկ Մամգունայ (ասէ անդէն խորենացի ) յոչ կամաց եկեալ յաշխարհս մեր հանդիպեցաւ գալստեանն Տրդատայ… եւ Տրդատ ընկալաւ զնա… ետ տեղի աղխի նորա, եւ ռոճիկ 'ի կերակուր. փոփոխելով տեղ 'ի տեղւոջէ ցբովանդակ ամս»։
       Այս ցեղ հանապազորդեալ տեւեաց 'ի Հայս մինչ յիններորդ դար. այլ 'ի մէջն անդ իններորդ դարու յաւուրս Բուղայի՝ Գրիգոր մամիկոնեան զերծեալ 'ի բանտէն, եւ եկեալ 'ի գաւառն Բագրեւանդ՝ կամելով ամրանալ 'ի գաւառն Գաբեղենից մեռաւ. զորոյ զգլուխ մեռելոյն հատեալ Աշոտ որդի Սմբատայ առաքէ առ Մահմէտ ոստիկան, իբր զկենդանւոյ հատեալ ցուցանելով. «Եւ յայնմ հետէ, ասէ Վարդան, բարձաւ 'ի Հայոց աշխարհէս ազգն Մամիկոնէից, զի չեղեւ ինչ կոտորած այսր ցեղի որպէս ընթեռնումք վասն այլոց բազմաց. իսկ միոյ ուրուք Գրիգորի մեռանելովն ոչ բառնի ցեղն։ Ուր թողցուք զի եւ ինքն իսկ Վարդան նաեւ զկնի Բուղայի մնացեալ ցուցանէ զմամիկոնեանս յայս բան իւր. «Զայսու ժամանակաւ եմուտ սուրբ խաչն Նունեայ 'ի յԱնի… ապա ազգ արարեալ մամիկոնեանն Գրիգորոյ որդւոյ Հմայեկի՝ տարաւ 'ի Կապոյն կոչեցեալ բերդ, եւ անտի փոխեցաւ 'ի Վանանդ եւ կոչեցաւ Վանանդայ խայ։ Եւ 'ի բառնալ տանն Մամիկոնէից յանօրէնն Սուքմանայ՝ բերաւ 'ի յԱնի 'ի հայրապետութեն տեառն Բարսղի, եւ կարգեցաւ նմա տօն կիրակէն՝ որ զկնի ութօրէիցն Խաչվերաց տօնի »։ Եթէ բարձումն տանն Մամիկոնէից եղեւ յաւուրս Բարսղի կաթողիկոսի, ապա մինչեւ յելս մետասաներորդ դարու կայր ցեղն այն բազում ժամանակօք զկնի Բուղայի , որ էր 'ի մէջն անդ իններորդ դարուն։
       Արդ որպէս սովին բանիւ Վարդանայ առաջինն իւր բան 'ի դերեւ ելանէ, սոյնպէս եւ այս բան նորա. մանաւանդ զի Կիրակոս յիշէ զՄամիկոնեանս նաեւ յերեքտասաներորդ դարուն յասելն. «Զայս պատմեաց մեզ Գրիգոր իշխանն որդի մարզպանին, եղբայր Ասլան Պէկին Սարգսի եւ ամիրային յայզգէն Մամիկոնէից »։ Զորոց եւ զքոյրն յիշէ, 'ի պատմելն թէ Հեթում թագաւոր 'ի գնալն առ Մամգոն խանն թաթարաց յերեքտասաներորդ դարուն, 'ի Վարդենիս գիւղն՝ «Զտեղի առ 'ի տան իշխանին զոր Քուրդ անուանէին Հայ ազգաւ, կրօնիւք քրիստոնեայ, որդիք իւր Վաչէ եւ Հասան, եւ կին նորա Խորիշահ յազգէ Մամիկոնէից, դուստր մարզպանայ, քոյր Ասլան Պէկին եւ Գրիգորոյ »։ Մեսրոպ 'ի թիւն ժբ. յանուանէ յիշելով զիշխանս զանազան ցեղից, նախ յիշէ զՄամիկոնեանս, ապա յետ բազում ցեղից յիշէ Մամիկոնք երկրորդ. այլ այսպէս անուանել կարծեմ նախ զտանուտէր եւ զնահապետ տանն Մամիկոնէից, ապա երկրորդ զմիւս նախարարս 'ի նոյն մամիկոնեան ցեղէ։
      
       Երկիր Մամիկոնեանց։
       Որպէս տեսաք 'ի վերոյ 'ի գալն Մամգունայ 'ի Հայս՝ տեղւոջէ 'ի տեղի փոփոխէր զբնակ ութիւն իւր սակս չունելոյ երկիր ինչ սեփական, մինչեւ 'ի ժամանակն յորում Մամգուն եբարձ ըստ հրամանի Տրդատայ արքայի զապստամբեալն զՍղուկ նահապետ Սկլունեաց. զորմէ տես 'ի ցեղն Սկլունեաց. զի յայնժամ «Ուրախացեալ Տրդատայ, ասէ Խորենացի բ. 84. գրէ հրովարտակ իշխել նմա ամենայնի »։ Այսինքն իշխել ամենայն երկրին՝ որ էր Սկլունեաց տոհմին, որպէս խոստացեալ էր Տրդատ յառաջագոյն ասելով. «Որ ոք ածէ առ իս զնահապետն Սկլունեաց (զՍղուկ ) տաց նմա յաւիտենական իշխանութեամբ զգեօղս եւ զդաստակերտս, եւ զամենայն իշխան ութիւն ազգին Սկլունեաց »։ Եւ զի Տարօն էր երկիր Սկլունեաց՝ Մամգուն եւ տոհմն իւր Մամիկոնեան՝ տէր եղեւ համօրէն գաւառին Տարօնոյ, մինչեւ երբեմն փոխանակ Տարօնոյ զանուն տոհմին տալ. տե՛ս 'ի մեծ Հայս զՏարօն։ Առ Զենոբայ 27. գտանեմք Դեմետրեայ որդւոյ Արձանայ քրմապետին ասացեալ առ իշխանս Հայոց. «Մեք պատերազմաւ ձեզ չկարեմք ընդդիմանալ զի այս տուն է թագաւորին Հայոց »։ Զայս վասն այնորիկ ասէ, զի Աշտիշատ Տարօնոյ յարքունիս գրաւեալ էր երբեմն՝ որպէս նշանակեցաք 'ի վերոյ։ Իսկ առ այլս յայլոց ցեղից իշխան Տարօնոյ գտանեմք ուրեք ուրեք յիշատակեալ. զոր օրինակ առ Յոհաննու կաթողիկոսի 'ի Բագրատունեաց յասելն. «Իսկ յետ ամաց ինչ ապա վախճանէր եւ մեծ իշխանն Տարօնոյ Դաւիթ բագրատունի. փոխանակ նորա կացուցեալ 'ի տեղի եղբօրորդի նորին Գուրգէն »։ Որպէս եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ բ.. զԲագրատ բագրատունի. իսկ 'ի դ. 1. 2. յԱրծրունեաց յիշէ զոմն Աշոտ կուրապաղատ Տարօնոյ, որոյ յաջորդ Դերանիկ իշխան Վասպուրականի կամ Արծրունեաց՝ կացոյց զԴաւիթ զեղբայր նորաիշխան 'ի վերայ Տարօնայ։ Յորմէ զհետ գայ ասել թէ թէպէտ զկնի նաեւ յայլոց ցեղից եղեն իշխանք Տարօնոյ, բայց բնակիչքն էին Մամիկոնեանք, եւ երկիրն էր կալուած նոցա մինչեւ ունել վասն այսր եւ սեփական գիրս. «Աւանք են (ասէ Զենոբ ) նոքա մեծամեծք, որպէս կալ 'ի գրի իշխանացն Մամիկոնէից »։ Բաց 'ի Տարօնոյ՝ Բուզանդ բազում ուրեք զՏայս սեփական լինել ցուցանէ Մամիկոնէից. զի ասէ գ. 18 «Եւ անդ դիպեալ Արտաւազդ եւ Վասակ՝ արք 'ի մամիկոնեան տոհմէն որք էին զօրավարք ամենայ h զօրացն Հայոց… չոգան յաշխարհն իւրեանց յամուրս Տայոց, եւ անդ նստան ամս բազումս ընտանեօք իւրեանց »։ Եւ 'ի գ. 2. «Յայնմ ժամանակի խնդիր ելանէր արքայն Արշակ տոհմին զօրավարաց ազգին քաջացն Մամիկոնենից. մանաւանդ զի իւր դայեակք եւ սնուցիչք էին. ապա երթեալ գտանէր զնոսա յամուրս աշխարհին Տայոց յիւրեանց աշխարհին. եւ դարձուցանէր զնոսա յընտանութին. զի պառակտեալք եւ քակտեալք էին յընտանութենէն եւ յամենայն գործոց Հայոց »։ Եւ 'ի 18. «Ապա երթեալ գտանէին զնա (զՎարդան մամիկոնեան ) յիւրում գաւառին 'ի Տայս, յիւր ամուր բերդին՝ որում անուն Էրախանի կոչի »։ Եթէ ոչ գտանէաք զայսչափ կրկնութի՝ մարթ էր կարծել վրիպակ գրչաց, գուցէ 'ի մերձաւորութենէ անուանցս Տարօն եւ Տայք շփոթեալ որովհետեւ ոչ յիշատակի այս յայլ պատմագիրս, բայց միայն առ Մեսրոպայ ե. որ իբր օրինակելով զբանս նորին Բուզանդայ գրէ, թէ Արշակ թագաւոր գտանէր զՄամիկոնեանս յամուրս աշխարհին իւրեանց Տայոց »։ Սովին օրինակաւ խօսից եւ Վարդան զԲագրեւանդ սեփականէ Մամիկոնէից, յասելն վասն նախայիշատակեալ Գրիգորի Մամիկոնէի. «Ելանէ 'ի բանտէն, եւ գայ մտանէ 'ի գաւառն իւր Բագրեւանդ»։
      
       Ոստան եւ Շիրիմ Մամիկոնեանց։
       Ողական բերդ թուի լինել ոստան կամ նախագահ քաղաք Մամիկոնէից. ըստ որում 'ի նմա ամրացեալ յիշատակին երբեմն գլխաւորք Մամիկոնեան տոհմին։ Որպէս եւ շիրիմ նոցա երեւի լինել վանքն Գլակայ. քանզի Մեսրոպ զմարմին Մուշեղայ եւ զՄանուէլայ մամիկոնեան զօրավարացն դնէ թաղեալ 'ի վանս Գլակայ. զոր օրինակ յասելն վասն Մանուէլայ. «Եւ տարեալ զնա 'ի Տարոն իւր գաւառն, եւ թաղեցին զնա 'ի վանսն Գլակայ»։
      
       Պատիւ եւ իշխան ութիւն Մամիկոնեանց։
       Սպարապետութին սեփական եղեւ այսր տոհմին, որպէս յայտնի ցուցանեն պատմութիւնք, նաեւ այս բան Բուզանդայ գ. 11 «Եւ հրաման ետուն մեծ եպիսկոպոսապետն Վրթանէս հանդերձ թագաւորաւն՝ Արշաւրայեւ Անդովկայ սնուցանել զպատանեակն յԱրտաւազդ (զորդի մամիկոնեան Վաչէի ) զի կացցէ 'ի տեղի նախնեացն իւրոց եւ հօր իւրոյ, եւ գործ քաջ ութեան գործեսցէ ամենատեառն Քրիստոսի, եւ առաջի իւրոյ մարմնաւոր բնատերանց արշակունեաց քաջ արանց, եւ տան եւ կենաց եւ խընամակալ լիցի այրեաց եւ սրբոց, եւ զնորուն գործ քաջ ութեան Սպարապետ ութեան անուանի զօրավարութեն յաջորդեսցէն զամենայն աւուրս կենաց իւրոց »։ Եւ այս բան ե. 37 «Յորժամ եհաս եկաց Մանուէլն (մամիկոնեան) 'ի փառս տէր ութեան իւրոյ… յինքն յափշտակեաց զզօրավարութեանն զՍպարապետութիւնն. զի այն ինչ որ իւրոց նախնեացն 'ի բնէն կալեալ էր 'ի սկզբանէ… զայն Մանուէլ յինքն հանեալ ունէր զիշխանութին »։ Այնչափ եղեւ սեփական՝ մինչեւ զազգն Մամիկոնեան՝ կոչել ազգ Սպարապետ ութեան 'ի դ. 4. «Արձակեաց թագաւորն (Խոսրով) 'ի վերայ նոցա զՎաչէ որդի Արտաւազդայ զնահապետ Մամիկոնեան տոհմին՝ յազգէ Սպարապետ ութեան Հայոց, զմեծ զօրավար զօրաց իւրոց »։ Որպէս եւ Թոմա Արծրունի դ . զերկիրն Տարօն յայն անուն կոչէ. «Եւ տիկինն Սպարապետականի Տարունոյ եկեալ, եւ նշանացի զգի նորա գտեալ, տարաւ 'ի Պորպ յիւր աւան»։
       Եւ արդարեւ գրթե միշտ 'ի Մամիկոնէից լեալ տեսանեմք զսպարապետս Հայոց, որք քանզի յաւուրս Տիրանայ արքայի թողեալ զամենայն, խոյս տուեալ մնացեալ կային յամուրսի Տայոց։ Արշակ վերստին կոչեալ, 'ի նոսա յանձնեաց զսպարապետութին, որպէս գրէ եւ Մեսրոպ 'ի թիւն ե. յետ Բուզանդայ, «Դարձուցանէր (Արշակ թագաւոր ) զնոսա առ ինքն ընդ իւր. վասն զի պակասեալ էին յընտանութէ եւ 'ի զօրավարուէ եւ յամենայն գործոց Հայոց 'ի ժամանակին Տիրանայ թագաւորին։ Եւ էին յազգէն մամիկոնէից եղբարք չորք, եւ անուանք նոցա Վարդան, Վասակ, Վահան, Վարուժան՝ որդիք Արտաւազդայ որդւոյ Վաչէի Մամիկոնոյ, եւ կացուցանէր զնոսա զօրավարս Հայոց մեծաց, զոր առաջին թագաւորքն վաղճանեալ էին յիւրեանց յաւուրսն. եւ տան զգունդն Հայոց 'ի ձեռն Վասակայ կալ ընդդէմ պատերազմաց Ասպարապետու թեամբ. եւ զերիս եղբարս նորա ընդ նմա հազարապետս կացուցանէր »։ Վկայէ այսմ եւ Ղազար 305. յասելն վասն Վահանայ մամիկոնէի. թէ առաջի Վաղարշու թագաւորին Պարսից «բազմեցուցանէին զնա 'ի գահու տէր ութեան Մամիկոնէից. տուեալ ցնա ըստ օրինի նախնեաց իւրոց եւ զՍպարապետ ութիւն Հայոց աշխարհին»։
       Եւ թէպէտ երբեմն լինէր նաեւ 'ի բագրատունեան ցեղէ կարգել սպարապետ, որպէս յաւուրս բ. Արտաշիսի եղեւ Սմբատ եւ յաւուրս գ. Խոսրովու Սահակ ասպետ, բայց ընդ մեռանել նորա սուրբն Սահակ խնդրեաց յԱրտաշրէ Պարսից թագաւորէ զփեսայն իւր զՀամազասպ մամիկոնեան կացուցանել սպարապետ. իսկ Արտաշիր 'ի շնորհս մեծին Սահակայ ոչ միայն սպարապետ կացոյց, այլ եւ հրամայեաց «զազգն Համազասպայ՝ որ է տոհմ՝ Մամիկոնեան, 'ի վեր մատուցանել, զի կարգեսցին ունել զհինգերորդ գահ նախարարացն Հայոց, եւ 'ի դիւանի իւրում գրել », որպէս ասէ Խորենացին գ. 51։ Ի հաստատ ութիւն այսմ թուղթ հրամանի գրեաց առ Վռամշապուհ թագաւոր մեր ասելով. «Զորդիացեալդ դորա (Սահակայ ) զՀամազասպ կացուսցես 'ի վերայ զօրացդ Սպարապետ մեր հրամանաւ. եւ ազգի դորա տացես զհինգերորդ պատուոյ նախարարացդ, եւ զգիւղս եւ զդաստակերտս՝ զոր տուեալ է նախնեացն քոց՝ հարց դորա, կալցին դոքա »։ Բաց 'ի սպարապետութենէ ունէին մեծ ութիւն իմն արքայակերպ, զի ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս վասն Գրիգորի մամիկոնեան իշխանի որ 'ի ոէջն անդ եօթներորդ դարուն, թէ 'ի քաղաքագեօղն Արուճ, որ է յԱրագածոտն, գաւառի, շինեաց եկեղեցի. «Եւ 'ի հարաւոյ կողմանէն դնէ զարքունիսն իւր յեզր քարաժայռ ձորակին, յորում բղխէ աղբիւր պղպջակեալ»։
       Մեսրոպ ե. 'ի գրելն վասն Արշակայ թագաւորի՝ այնպէս իմն ցուցանէ, թէ Մամիկոնեանք լինէին նաեւ սնուցիչք եւ դայեակք թագաւորին. զի ասէ. «Ապա յարուցեալ ինքնին իսկ թագաւորն զօրօքն իւրովք 'ի խնդիր լինէր քաջ ազգին Մամիկոնէից, որ էին Մնացիչք եւ Մանկակալք թագաւորին »։ Այլ զայս պարտ է իմանալ միայն վասն նորին Արշակայ թագաւորի. զոր օրինակ առաւել բացայայտ նշանակէ Բուզանդ գ. 2. «Եւ կացոյց արքայն (Արշակ ) զՎարդան զերէց եղբայրն 'ի նահապետութեն ազգին իւրեանց (մամիկոնէից ) եւ զՎասակ զմիջին եղբայրն զիւր Դայեակն 'ի սպարապետութին զօրավարութեյիրս պատերազմացն. սոյնպէս եւ զկրսերն 'ի պետս զօրացն կացուցանէր ». զի այլ եւ այլ թագաւորաց յայլ եւ այլ ցեղից լինէին դայեակք. զոր օրինակ Սանատրկոյ թագաւորին 'ի Բագրատունեաց եւ յԱրծրունեաց էին. «Զօրս ժողովէ ասէ Խորենացին բ. 35 'ի ձեռն քաջացն Բագրատունեաց եւ Արծրունեաց Դայեկաց իւրոց»։
      
       Մեծութիւն եւ վաստակս Մամիկոնեանց.
       Այս տոհմ արդեամք եցոյց զմեծ ութիւն թագաւորազուն տոհմին իւրոյ, ոչ միայն 'ի զինուորական քաջագործ ութեան այլ նաեւ 'ի բարոյական բարետոհմութիւնս։ Բուզանդ գ. 2. այսպէս գովէ զՄամիկոնեանս. «Նոյնպէս ստրատել ութեան սպարապետութեն զօրավարութեանն մարտի կռուելոյ… աներկիւղք քաջասիրտք նահատակք քաջանունք, բարենշանս բարեհամբաւք բարեգործք յաջողակք 'ի գործ պատերազմաց 'ի բուն 'ի նախնեացն կարգաց 'ի մամիկոնեան ազգին, 'ի վերայ իշխանուեն բովանդակ՝ 'ի վերայ ամ զօրաց զօրավարուեն բազմուեն Հայոց մեծաց, հանապազ յամենայն ժամ յաղթող ազգին (մամիկոնէից ) պարգեւեալ յերկնից բարիանուն իրաքաջ 'ի մեծի նահապե տութեան պատերազմի»։
       Յորժամ արք չարանախանձք եւ քսուք երկիցս ամբաստանեցին զՄուշեղայ քաջ զօրավարէ մամիկոնեան, մի՝ զի զկանայս Շապհոյ Պարսից արքայի ձերբակալ արարեալ 'ի մարտի՝ պատուով առ Շապուհ էր արձակեալ. երկրորդ՝ զՈւռնայր արքայ Աղուանից յորժամ կարօղն էր սպանանել՝ ոչ սպան, նա այնպիսի փաստիւք զանձն արդարացոյց, մինչեւ Պապայ արքայի յարտասուս հարեալ, ասէ Բուզանդ ե. 4. «Արկանէր զնովաւ գիրկս, եւ լայր 'ի վերայ պարանոցին Մուշեղի, եւ ասէ, մահապարտ են այնոքիկ որ իշխեն խօսել չար ութիւն զՄուշեղէ, զառնէ քաջէ եւ զպատուականէ. զի այր որ ազգաւ պատուական է իբրեւ զմեզ , եւ նախնիքն դորա իբրեւ զնախնիսն մեր, եւ թողեալ նախնեացն դորա զթագաւորութիւնն Ճենաց աշխարհին, եկեալք առ մեզ նախնիքն՝ 'ի նախնեացն մերոց 'ի վերայ կացեալք եւ մեռեալք են, եւ հայր սորա 'ի վերայ հօրն իմոյ մեռաւ, եւ սա միամտութեամբ մինչեւ 'ի մահ վաստակեալ է□ 'ի ձեռն դորա շնորհեցաւ բազում խաղաղութի, զիա՞րդ ասեն ցիս զայս բանս, եթէ Մուշեղ քեզ մահու սպասէ »։ Զնոյն մեծ ութիւն տոհմին եւ Մանուէլ մամիկոնեան յանդիման առնէ Վարազդատայ թագաւորի առ նորին Բուզանդայ ե. 37. «Նա մեք չեմք իսկ լեալ ձեր ծառայք, այլ ընկերք ձեր եւ 'ի վերոյ քան զձեզ. զի մի նախնիքն լեալ էին թագաւորք աշխարհին Ճենաց, եւ վասն եղբարց իւրեանց գրգռուեն, զի արիւն մեծ անկեալ է 'ի վերայ, վասն այնր եմք գնացեալք ('ի մեր երկրէն ), եւ վասն բարւոյ հանգստի գտանելոյ եկեալ դադարեալ եմք ('ի Հայս ), առաջին թագաւորքն Արշակունիք, որք գիտէինն զմեզ ով էաք, կամ ուստի էաք, այլ զի դու քանզի չես արշակունի » եւ այլն։
       Պարծանք մեծ է Մամիկոնեան զարմին գովեստն՝ զոր միաբան ասեն նախարարք Հայոց ժողովեալք 'ի դուռն Պարսից՝ առ Ղազարայ 85. «Վասն զի տեսեալ էր ամենեցուն, եւ լիով 'ի գրոց ճանաչէին, եթէ ամենայն իրք այնպիսի գործոյ 'ի բնէ յոլով Մամիկոնէիցն ազգաւ, եւ նոցա միաբան ութեամբ ելեալ էին 'ի գլուխ »։ Եւ ինքն Ղազար 97. զայս գովեստ տայ նոցա. «Քանզի տեղեկացեալ ճանաչէին ամենեքեան՝ թէ առանց առաջնորդութեան ազգին այնորիկ՝ եւ ոչ մի ինչ իրք եւ գործք աշխարհիս Հայոց երթեալ էին 'ի գլուխ »։ Եւ 'ի 193. 'ի խօսելն զուրացելոց՝ ասէ. «Եւ այնպիսի անպիտան իշխանք ժամանակին (ուրացեալք ) իբրեւ տեսանէին օր ըստ օրէ զաճումն յառաջադիմ ութեան յորդիս ազգի նահատակելոց Մամիկոնէիցն, զոր ոչ 'ի տուչութենէ մարդոյ վստահեալ ունէին յանձինս , այլ օգն ութեամբ վերին խնամակալ ութեան 'ի բարեխօսութենէ սուրբ արեան նախնեացն իւրեանց… թէպէտ եւ արհամարհեալք էին առ նախանձու, սակայն լաւագոյնք էին եւ երեւէին յամենայնի, եւ ականաւորք 'ի խորհրդի, մտաւորք եւ իմաստնագիւտք, 'ի նետաձգութեանն գեղեցկաձիգք եւ դիպեցուցօղք . յորս ('ի յորսորդութե ) թեթեւաշարժք եւ նախասպանք, յերկոցունց ձեռաց աջողակք եւ յամենայն կողմանս ուղղակիք եւ շնորհալիցք»։
       Մեծ են արդարեւ գովութիք տուեալք այսմ ականաւոր տոհմի, մեծ են եւ արդիւնք նորա. բայց անօրէնն Բատ սահառունի, որ դայեակ եւ սնուցիչ էր թագաւորին Վարազդատայ, առ 'ի յինքն կորզել զսպարապետ ութեան պատիւ 'ի ձեռաց մամիկոնեանն Մուշեղայ՝ սկսաւ զամենայն զտոհմէն նոցա չարախօսել յունկն Վարազդատայ՝ այսպէս ասելով առ Բուզանդայ ե. 35. «Իսկզբան 'ի նախնեացն հետէ զձեր Արշակունեաց տոհմին (զօգուտ ) Մամիկոնէից է կորուսեալ. զի հակառակորդք ձեր դոքա լեալ են 'ի բնէ անտի. եւ համակ զերկիրս Հայոց դոցա է կերեալ, մանաւանդ Մուշեղի. մանաւանդ զի այր չար է եւ նենգաւոր. զի սիրելի է թշնամեաց ձերոց, եւ ատելի սիրելեաց ձերոց. եւ համակ ընդ ձեզ նենգաւ է գնացեալ, երկմտուբ եւ դժխեմուբ»։
       Այսպիսի բանիւք այնչափ յաճախեաց զիւր չարախօսութի, մինչեւ զայրն քաջ եւ զբարեացապարտ զՄուշեղ եկ սպանանել 'ի զուր. յոյր սակս 'ի խոր խոցեալ Մանուէլ Մամիկոնեան՝ այսպէս բողոք բառնայ 'ի դիմաց Մամիկոնեանց առ Վարազդատ ըստ գրելոյ Բուզանդայ ե. 37. «Փոխանակ ամենայն (մամիկոնեան ) ազգին մերոյ վաստակոցն, զոր 'ի նախնեացն 'ի հնոց ժամանակաց հետէ միամտ ութեամբ առ ձեզ Արշակունիս վաստակեալ եմք, եւ եդեալ զանձինս մեր 'ի վերայ ձեր, կեցեալ եւ մեռեալ եմք 'ի վերայ ձեր, ամենայն նախնիքն մեր առաջինքն անկան 'ի պատերազմունս 'ի վերայ ձեր, Վասակ հայր Մուշեղի կորեաւ 'ի վերայ Արշակայ արքայի, եւ մեք հանապազ վաստակեալ եւ աշխատեալ եմք 'ի վերայ թագաւոր ութեան ազգիդ ձերոյ, եւ փոխանակ կեանս առնելոյ ընդ վաստակոցն, արդ որք (ոմանք) 'ի թշնամեացն մեռան, (իսկ ) որք մնացին՝ զայն դուք Արշակունիքդ կոտորեցիք։ Արդ Մուշեղ այր քաջ եղբայր իմ, որ 'ի վերայ ձեր մաշեաց զանձն իւր 'ի մանկութենէ իւրմէ, վանեաց կոտորեաց զթշնամիս ձեր, եւ (զոր ) ոչ կարացին թշնամիքն սպանանել, դու կալար 'ի բազմականի խեղդեցեր զնա »։ Զնոյն օրինակ գանգատ եւ մեծն Վարդան առնէ առ նախարարս Հայոց առ Ղազարայ 100. «Թէ ո՛րպէս 'ի վերայ ընկերի բարւոյ առաւել քան զանձին միշտ հոգալով՝ զանձն եդեալ է այսմ (մամիկոնեան ) տոհմի, զայն եւ ամենայն դուք Հայք գիտէք ստուգ ութեամբ 'ի պատմութենէ երոց, եւ 'ի լսելոյ ձեր յաւագաց. բայց 'ի նենգաւոր խաբէուէ ձերմէ զոր արարեալ է ձեր ընդ նախնիսն մեր հանապազ, զայն ամենայն յիշելով գնացեալ եմք լինել անձնապուրծ. որպէս ցանկ ձեր մղեալ է զմեզ 'ի նեղ, եւ զձեր անձինս 'ի բաց ունելով, մեր միայն ազգս (մամիկոնեան ) պատահեալ է վշտաց մեծաց եւ մահուց »։ Նոյնպէս գանգատէ եւ Վահան մամիկոնեան առ նմա 270. «Բայց միաբանել խորհրդոյդ… ոչ կարեմ ասել եւ չիշխեմ. վասն զի… եւ զձեռ (խաբէուին ) ծանուցեալ է փորձիւ իմ, թէ ո՛րպէս հարանց մերոց ուխտեցին երդմամբ եւ ստեցին… բայց քան զամենայն եւս առաւել յանձանց երկերուք. վասն (զի ) մարդիկ սուտք էք եւ անվստահք»։
      
       Երեւելի անձինք 'ի Մամիկոնեանց։
       Բազում երեւելի անձինս գտանեմք յայսմ տոհմի 'ի զօրավար ութեան եւ 'ի քաջութե. զոր օրինակ Վաչէ յաւուրս փոքուն Խոսրովու թագաւորի առ Բուզանդայ գ. 4. իսկ յետ մեռանելոյ Վաչէի 'ի պատերազմի, ասէ գ. 11. «Փոքրիկ մանկիկ մի զնորուն զորդի 'ի հայրենի բարձ գահուն մատուցանէին, որում անուն էր յանուն հօր իւրոյ Արտաւազդ. առաջի թագաւորին զհօրն պատիւն 'ի գլուխն դնէին, եւ զսպարապետութեն նորուն տեղի. զի կարի որդի վաստակաւորի էր, եւ 'ի վաստակաւոր ազգէ. զի այլ յազգին ոչ գտաւ հուժկու, զի 'ի մեծ պատերազմին մեռան »։ Եւ զի այս Արտաւազդ որդի Վաչէի մանուկ գոլով՝ ոչ կարէր գործ սպարապետ ութեան առնել, վասն այնորիկ, ասէ պատմիչն «զզօրավար ութեան զգործ յանձն առնէին Արշաւրայ կասարականի իշխանին Շիրակայ եւ Արշարունեաց գաւառին, եւ Անդովկայ իշխանին Սիւնեաց. զի նոքա փեսայք էին տանն մամիկոնեան տոհմին»։
       Նոյնպէս երեւելի եղեն եւ քաջութեամբ եւ կերպարանօք երկոքին եղբարքն մամիկոնեանք որդիք Արտաշինայ Մանուէլ եւ Կոմս, զորոց ասէ Բուզանդ ե. 37. «Էին երկոքեան մեծք անհեդեդք, երկոքեան անձնեայք որպէս սկայազունք »։ Եւ ստորեւ վասն Մանուէլի գրէ. «Իբրեւ զաչս 'ի վեր ամբառնայր արքայն Վարազդատ , եւ նայէր ընդ գալն իւր եւ տեսանէր զսպարապետն Մանուէլն, 'ի մեծութէն հասակին եւ 'ի շքեղուէ անձինն, եւ յամրակուռ յերկաթապատ ոտիցն մինչեւ ցգլուխն առ հասարակ յանվթար զինէն, եւ հաստամեստ անձնէն, եւ 'ի հաստատուն երիվարէն, եւ յասպազէն վառելոյն յանշարժ սպառազինէն համարեցաւ կշռեաց զնա 'ի միտս իւր իբրեւ զլեառն մի բարձր զանմատոյց »։ Մեծ քաջագործ ութիւն պատմէ ե. 37. արարեալ սորին Մանուէլի 'ի զօրս Պարսից ընդդէմ Քուշանաց։
       Զարմանալի գովութիւնք պատմին 'ի գիրս պատմագրաց եւ վասն մեծին Վարդանայ մամիկոնէի հռչակեալ 'ի դուռն Պարսից. զոր օրինակ առ Ղազարայ 135. յորժամ յետ նահատակելոյն Վարդանայ՝ Միհրներսէհ հազարապետ եւ այլ աւագանին դրան Պարսից յանդիմանէին զքահանայս ասելով. «Կորուսէք ձերով կախարդ ութեամբ զայնպիսի քաջ այր զՎարդան. զի օգտակար ութիւն էր Արեաց տեառն . եւ զմեծամեծ գործոց նորա յիշումն առ Արեաց աշխարհին՝ զոր բազում զօրագլուխք եւ այլ Արիք յիշեն՝ ընդ որս նորա եւ կռիւ եղեալ էր, այլ եւ զոր իւր իսկ աստուածանման տեառն իւրով աչօք տեսեալ էր 'ի Մարվիռոտ զնորա քաջասրտութիւնն. սակաւ մարդիկ են յԱրեաց աշխարհին որ կարեն ասել ըստ արժանի գովուեն յայրն եւ 'ի նորա արարած ». այսինքն եւ 'ի նորա արարս կամ 'ի գործս։ Այսպէս եւ Յազկերտ արքայ յասելն առ Վասակ Սիւնեաց տէր. «Զայնպիսի ծառայ մի զմեր որպէս զՎարդան՝ եւ կայսր՝ եւ կամ Հոնաց արքայ՝ (եթէ ) բռն ութեամբ յինէն հանել կամէին, ամենայն Արեաց ուժովս կռուէի, եւ չտայի հանգչել, մինչեւ այսրէն յիս հանէի »։ Մի յերեւելի արանց Մամիկոնէից գտաւ եւ Վահան, առաւելեալ ոչ միայն 'ի գործս քաջութեան, այլ նաեւ յամենայն արգասիս բարետոհմութեան, 'ի կառավարութեան, 'ի բարերարութեան, նաեւ 'ի գործս կենցաղօգուտս, զորս կարես գտանել 'ի մատենիս սփռեալ 'ի պէսպէս գլուխս ըստ պէսպիսութեան գործոց նորա։ Եւ յիրաւի՝ ըստ ակնարկելոյ պատմագրաց՝ մանաւանդ Ղազարու, 'ի Մամիկոնեանս սերնդեամբ գտանէին տպաւորեալ սկզբունք գովելի բարոյականութեան, եւ բնական իմն յօժար ութիւն եւ յարմար ութիւն 'ի կրթել զմանկունս 'ի հրահանգս բարի քաղաքավարուե, ոչ միայն զիւրեանցն, այլ եւ զայլոցն. եւ զայս ոչ միայն յարս էր տեսանել՝ այլ եւ 'ի կանայս նոցա. «Նոքօք զարդարէին (ասէ 'ի 193. վասն Մամիկոնեանց ) յամենայն տունս օտարք եւ ընտանիք. նմանեցուցեալ ինքեանց եւ յառաջանալ փութային. եւ զորդիս երանելոյ Կամսարականին Արշաւրայ տեառն Արշարունեաց, որք եւ ազգախառն իւրեանց էին, ծնունդք դստեր մարտիրոսին Վարդանայ, խրատել եւ հրահանգել ըստ իւրեանց իմաստ ութեան եւ արուեստի ջանային »։ Այս բնական յօժար ութիւն կրթ ութեան էր որ ետ Մանուէլի Մամիկոնոյ 'ի մեռանել իւրում խրատել զորդի իւր յայնպիսի գործս, որք արժանի են քաջատոհմիկ առն. զորմէ ասէ Բուզանդ ե. 44. «Յետ այսորիկ հիւանդացաւ սպարապետն զօրավարն Հայոց Մանուէլ զախտ հիւանդ ութեան մահու. եւ կոչեաց զորդի իւր զԱրտաշիր, եւ ետ նմա զտէր ութիւն իւր եւ զսպարապետ ութիւն զօրավարութեանն իւրոյ. եւ պատուիրէր նմա հնազանդ հպատակ կալ արքային Արշակայ, եւ լինել միամիտ. ջանալ եւ վաստակել, եւ տալ պատերազմ փոխանակ աշխարհին Հայոց զանձն քո, որպէս քաջ նախնիքն 'ի վերայ աշխարհին մտադիւր մեռանել. զի, ասէ, առ Աստուած այն արդարութիւն մեծ է եւ ընդունելի, եւ ոչ Աստուած թողու 'ի ձեռաց՝ յորժամ այնպէս լինիք։ Անուն քաջ ութեան յերկրի թողուք, եւ զարդար ութիւն յերկինս ընծայեցուցանէք. եւ ամենեւին 'ի մահուանէ մի՛ երկնչիք… զնենգ ութիւն եւ զպղծ ութիւն եւ զչար ութիւն յանձանց ձերոց 'ի բաց արարէք… 'ի վերայ աստուածապաշտ աշխարհի համարձակ ութեամբ մեռարուք, զի այն ինքն մահ վասն Աստուծոյ է, փոխանակ եկեղեցեաց նորա եւ ուխտի նորա. եւ 'ի վերայ բնակ տերանց աշխարհիս արշակունւոյ »։ Այս խրատ հաւատարիմ լինելոյ եւ անխոնջ աշխատելոյ 'ի պատերազմի՝ գրեթէ միշտ հաստատութեամբ պահեալ եղեւ 'ի զօրավարս մամիկոնեանց. եւ ինքն Մանուէլ, որ ետ զայս խրատ, առ 'ի օրինակաւ իւրով ցուցանել, յառաջ քան զմեռանել իւր կոչեաց առ ինքն զամենայն աւագս. եւ առաջի ամենեցուն մերկացեալ զմարմին իւր եցոյց յայն վիճակ հասեալ, «Զի քան զդրամ խայծ ոչ գտանէր ողջ 'ի մարմնի նորա, զոր խոցեալ էր 'ի պատերազմի ». որպէս ասէ Բուզանդ։
       Ի տոհմէ Մամիկոնեանց յետ բառնալոյ թագաւոր ութեան Արշակունեաց եղեն եւ հրամանատարք աշխարհիս Հայոց, որպէս բաց 'ի նախայիշեալ Վահանայ, որ յետ զօրավարութեանն եղեւ եւ մարզպան եւ հրամանատար, Վարդ Մամիկոնեան, Վարդան բ. փոքր՝ Մամիկոնեան, Համազասպ Մամիկոնեան, զորմէ տես 'ի գլուխն Դպրուե, եւ Գրիգոր Մամիկոնեան՝ զորմէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Սա էր այր բարեպաշտ եւ երկիւղած յԱստուծոյ… որ գրեթէ յաշխարհի իբրեւ յանապատի գոլով հետեւիւր զկնի ամենայն արդար վաստակոց »։ Տես եւ 'ի գլուխն Բարուց զաշխարհաշէնս. իսկ վասն կրթ ութեան կանանց նոցա տես 'ի վերջն գլխոյն Դպրութեան։
      
       ԳՆՈՒՆԻՔ
       Զսկզբնաւորութէ այսր տոհմի տես զոր գրեցաք վասն Արծրունեաց տոհմին. իսկ զսկզբնաւորութենէ եւ զպատուոյ այսր նախարար ութեան պատմէ Խորենացին բ. 7. «Գիտեմ զԳնունիսդ՝ գինի ունիս, որ առաջի թագաւորին պատրաստէր զըմպելիսն, որ սքանչելի իմն դիպեալ եղեւ ըստ գործոյն եւ անունն. քանզի պատրաստէր զըմպելիսն արքայի յընտիր եւ համեղ գինեաց, ունէր եւ կոչումն անուանն Գին, ընդ որ կարի զուարճացեալ, ասեն, Վաղարշակ կարգէ 'ի թիւ նախարար ութեան ազգաց մեծապէս »։ Եւ են այս երկու տունքս 'ի զաւակէ Սենեքերիմայ Արծրունիս եւ Գնունիս »։ Զնոյն գրէ եւ ա. 23. «Ի սմանէ ասէ պատմագիրն (Մարիբաս ) լինել զԱրծրունիս եւ զԳնունիս »։ Արդ ըստ պատմելոյ Խորենացւոյն այս տոհմ նախարար ութեան կարգեցաւ լինել տակառապետ արքայի. այսինքն պատրաստօղ զգինի, եւ վերակացու մթերանոցաց գինւոյ, որ ըստ ճիշտ առման տարբերի 'ի մատռուակէ՝ որ 'ի սեղանի մատակարարէ գինի։ Բայց մատենագիրն բ. 19. պատմէ եւ 'ի գործ զինուոր ութեան 'ի կիր արկեալ 'ի սոցանէ, յասելն վասն Բարզափրանայ սպարապետին միջնոյն Տիգրանայ. «ԶԳնէլ ոմն Տակառապետ արքային Հայոց որ էր յազգէն Գնունեաց, առաքէ յԵրուսաղէմ հանդերձ հեծելազօրաւ»։
       Իսկ Բուզանդ դ. 2. զայլ մեծագոյն պաշտօն տայ այսմ տոհմի ասելով. Կացոյց Արշակ արքայ «սկիզբն գործակալութեանն հազարապետութեանն աշխարհատեսն խնամակալութեանն… աշխարհատարած դեհկանութեան, շինականաշէն ազգն Գնունեաց, Հազարապետն ամենայն երկրին »։ Այլ զիարդ եւ իցէ՝ ընդ մեծ նախարարս յիշատակի եւ այս ցեղ. Խորենացին գ. 43. յիշէ ընդ նախարարս զոմն «Ատատ յազգէն Գնունեաց »։ Եւ Ղազար 124. ընդ նահատակեալ նախարարս յիշէ «Յազգէն Գնունեաց երանելին Վահան »։ Եւ 'ի թղթ. 75. յիշէ ընդ ժողովեալ նախարարսն «Տէր Գնունեաց Ատոմ »։ Թոմա Արծրունի գ. 4. յիշէ եւ զոմն Պատրիկ անուամբ. «Եւ Գնունիք Վահան եւ Շապուհ եւ Ապուսէթ եւ Պատրիկ », որ էր 'ի զօրս Գուրգենայ եղբօր Աշոտոյ Վասպուրականի յաւուրս Բուղայ ոստիկանին։ Ի մէջ նահատակեալ վկայից այսր տոհմի հռչակաւոր են առ պատմագիրս յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին, «փառաւոր եւ մեծ իշխանքն Դաւիթ եւ Գուրգեն 'ի տանէն Գնունեաց », որպէս ասէ Վարդան. զորս եւ Ասողիկ գ. 5. կոչէ «մեծք եւ պատուականք »։ Իսկ վասն երկրին Գնունեաց թէպէտ յայտնի ինչ ոչ գտանեմք 'ի գիրս, այլ 'ի բանից Վարդանայ յայտ է լինել Աղիովիտ գաւառ Տուրուբերանոյ. մանաւանդ զի շարունակօղ Թոմայի Արծրունւոյ զԱրճէշ քաղաք Աղիովիտ գաւառի կոչէ «Քաղաք Գնունեաց գաւառի »։ Տես 'ի մեծ Հայս 125. 126։ Նոյնպէս եւ զՇահապիվան լեառն Ծաղկոտն գաւառին Այրարատու 'ի մօր կողմանէ ժառանգ ութիւն հասեալ Գնելոյ գնունւոյ ասէ Խորենացին գ. 23. «Գնելայ բազում էրէս քան զայլ առնել ընդ նոյն աւուրս յիւրում լերինն՝ որ Շահապիվանն անուանի, որ 'ի մայրենի հաւոյ իւրոյ Գնելոյ գնունւոյ հասեալ էր ցնա »։ Բայց մթին իմն է յիշատակեալն 'ի Մեսրոպայ 'ի թիւն ե. «Ապա մի ոմն 'ի մեծ նախարարացն 'ի գաւառէն Շիրակայ, որ էր միանձնացեալ 'ի լերինս յազգէն Գնունեաց, որում անուն էր Պարգեւ»։
      
       ԱԲԵՂԻՆ . ԳԱԲԵՂԷՆ
       Խորենացի բ. 7. գրէ վասն Վաղարշակայ, թէ կարգէ «զԳաբաղ ոմն 'ի վերայ կուտից. եւ զԱբէլ սպասարար եւ գահաւոր, եւ շէնս պարգեւէ նոցա. յորոց եւ անուն կոչին սապէս եւ նախարարութիւնքն Աբեղէն եւ Գաբեղէն »։ Ի վերայ կուտից ասելով՝ իմանայ զկոյտս մթերից ցորենոյ եւ այլոց 'ի պէտս պարէնից. որոց պարգեւեալ երկիրն 'ի Վաղարշակայ՝ կացոյց զերկուս գաւառս Այրարատ նահանգին յանուն նահապետացս կոչեցեալ։ Այլ 'ի գիրս զԳաբեղենից գաւառն գտանեմք յիշատակեալ, որպէս ունիս տեսանել 'ի մեծ Հայս 388. իսկ զմիւսն ոչ. միայն զիշխանս նորա գտանեմք յիշատակեալ, եւ այն դուն ուրեք. որպէս առ Խորենացւոյն բ. 60. «զԱբեղոյ զոմն նահապետ Աբեղենից տոհմին »։ Եւ առ Ղազարայ 75. Տէրն Աբեղենից Գազրիկ. եւ 'ի 114. Իշխանն Աբեղենից Արտէն։ Այս տոհմ առ Մեսրոպայ ժբ. կոչի Աբեղունիք։ Իսկ յիշատակեալ իշխանքն 'ի գաբեղեան տոհմէն՝ առաւել առ Ղազարու գտանին. որպէս 'ի թղթ. 233. «Եւ տուեալ զկողմն աջոյ 'ի ձեռս Բարշղի վահեւունւոյ, եւ Սատոնի Գաբեղինի »։ Եւ 'ի 262. «Բայց 'ի Հայոց գնդէն Գաբաղ միայն սեպուհն Գաբեղեան կամաւորութեամբ կռուեալ, եւ մեծ արուի ցուցեալ խոցեցաւ »։ Սոյնպէս եւ առ Մեսրոպայ է. յիշատակի «Վարազվաղեան իշխանն Գաբեղենից»։
      
       ՀԱՒՆՈՒՆԻՔ
       Խորենացի բ. 7. կոչէ Հաւենունիք. կարգեաց, ասէ, Վաղարշակ «եւ զՀաւնունիսդ՝ բազէակիրս եւ բազէակալս, յաղագս 'ի մայրիս բնակելոյ »։ Յայտ է աստի՝ 'ի վերայ որսոց արքայի կարգեալ այս նախարարութի, որոյ եւ սերունդ յիշատակի 'ի գիրս, թէպէտ եւ դուն ուրեք. զոր օրինակ յասելն Յոհաննու կաթողիկոսի վասն Հասանայ՝ որ հրամանատար էր համօրէն տէր ութեան ա. Սմբատայ. «Քակէր յարքայէ զոմանս, եւ յայլոց եւս նախարարացն Վանանտացեաց եւ Հաւնունեաց զհամազգիս իւր զգլխաւորս… եւ ապա զոմն Հաւնունի զաներ Հասանայ… յուղարկէին 'ի սպանումն արքայի »։ Եւ յասելն վասն Գագկայ արքայի Վասպուրականի, թէ առ ոստիկանն Սբուք առաքէր «ապա զոմն Գէորգ Հաւնունի 'ի կրօնաւորական կարգէ »։ Սոյնպէս եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ բ. 6. յիշատակի «Վահան Հաւնունի սեպուհն Դաւիթ », որ եկն յօգն ութիւն Բագարատայ իշխանին Տարօնոյ 'ի պատերազմել ընդդէմ Մուսէի հագարացւոյ։ Յաշխարհագր ութեան Խորենացւոյն մի 'ի գաւառացն Այրարատու գրի Հաւունիք. այլ տես զայսանէ 'ի Մեծ Հայս 380։
      
       ՍԼԿՈՒՆԻՔ
       Սոքա եւս 'ի վերայ որսոց կարգեալ գոլով, զկնի Հաւնունեաց յիշեսցուք. զորմէ գրէ Խորենացին բ. 8. «Այլ մոռացաք եւ զդժնեայ Սլաքն անուանեալ այր. զոր ոչ կարեմ հաւաստեաւ ասել, 'ի Հայկա՞յ՝ եթէ յառաջագունից քան զնա եղելոց յաշխարհին՝ զոր հին զրոյցքն պատմեն լինել. բայց էր այր քաջ։ Զսա կարգէ սակաւ արամբք պահել զլեառնն, որսալ զքօշսն. որք անուանեցան Սլկունիք »։ Սերունդ նախարարութես թէպէտ հին, գուցէ առաւել քան զՀայկ, որպէս յուշ առնէ Խորենացին յայս բան, այլ յետ ժամանակաց ապստամբ ութեամբ իւրով արհամարհեցաւ, մինչեւ բնաջինջ լինել համօրէն ազգի իւրոյ Տրդատայ թագաւորին։ Զի յորժամ Շապուհ Պարսից արքայ յարոյց զհիւսիսականս ընդդէմ Տրդատայ 'ի գնալն նորա 'ի Հռոմ, միաբանեցաւ ընդ Շապհոյ եւ Սղուկ նահապետ ազգին Սլկունեաց, եւ յայտնի ապստամբեալ 'ի Տրդատայ՝ սպան զՕտայ նախարար սնուցօղ Խոսրովիդխտոյ, եւ վնասէր ամենեցուն՝ ամրացեալ 'ի բերդն իւր Ողական յերկրին Տարօնոյ. զի համօրէն Տարօն էր իւր սեփական երկիր. Տրդատ խոստացաւ տալ զերկիրն Սլկունեաց զՏարօն այնմ՝ որ զՍղուկ ապստամբ կալեալ ածցէ առ ինքն։ Զոր եւ կարող եղեւ առնել Մամգուն նահապետ Մամիկոնեանց որ նորոգ եկեալ էր 'ի Ճենաց. եւ սպանեալ զՍղուկ՝ յինքն էառ զՏարօն. զորմէ ճոխագոյն պատմէ Խորենացի բ. 84. Մամգուն, ասէ, «նաեւ զազգն Սլկունեաց խորհեցաւ բառնալ, եւ կոտորեաց զամենեսեան, երկուք ոմանք փախստական անկան յաշխարհն Ծոփաց… բայց (Տրդատ ) մնացելոցն Սլկունեաց հրամայէ չվնասել »։ Յորոց էր Գինդ յազգէն Սլկունեաց, յիշատակեալ 'ի Խորենացւոյն գ. 20. յաւուրս Մեծին Ներսէսի. եւ Այրուկ Սղկունի՝ յիշեալ առ Եղիշէի 174. որ եմուտ 'ի գունդն Վարդանայ. այլ 'ի գիրս չիք այնչափ ինչ յիշատակ ութիւն զՍլկունեաց։
      
       ՄԱՆԴԱԿՈՒՆԻՔ
       Խորենացին բ. 8. յետ գրելոյ՝ թէ Վաղարշակ կարգեաց զՍլկունիս որսալ զքօշս, ապա ասէ. «Այսպէս եւ 'ի նոյն իրս (կարգէ ) եւ զՄիանդակն անդառնալի. եւ 'ի սմանէ (սերեալ են ) Մանդակունիք »։ Որով յայտ առնէ , թէ եւ Մանդակունիք կարգեալ էին 'ի վերայ որսոյ։ Ի ցեղէ աստի էր Արտաւազդ Մանդակունի, որ զՏրդատ արքայ 'ի մանկ ութեան իւրում զերծոյց 'ի կոտորածէ Արտաշրի Պարսից արքայի հասուցեալ 'ի դուռն կայսեր. այսմ 'ի վերայ հասեալ արտաշրի, ասէ Խորենացի բ. 78. թէ որ զերծոյցն՝ էր «Արտաւազդ յազգէն Մանդակունեաց, հրամայեաց զամենայն ազգն ջնջել սատակմամբ… եւ սատակին սրով ամենեքին. բայց կոյս մի գեղեցկադիտակ 'ի քերցն Արտաւազդայ գողացեալ Տաճատայ ուրումն՝ որ էր լեալ յազգէն Աշոցան 'ի զաւակէ Գուշարայ հայկազնոյ, փախուցեալ 'ի կեսարացւոց քաղաքին ապրեցուցանէր, ամուսնաւորեալ ընդ ինքեան վասն չքնաղագեղ կերպարանին »։ Ահա 'ի յաղջկանէ աստի սերեալ են յետագայք այսր տոհմի՝ սակաւ ուրեք յիշատակեալք. որոց պարծանք եղեւ Յոհան Մանդակունի հայրապետ։ Այլ Տրդատ 'ի հաստատիլ 'ի թագաւորութեանն՝ 'ի շնորհակալ ութիւն պատուէ «զիւր դայեկորդին զՄանդակունի Արտաւազդ, վասն լինելոյ նորա նմա պատճառ փրկուե, եւ հայրենականացն հասելոց փառաց. յաղագս որոյ 'ի ձեռն նորա տայ զսպարապետ ութիւն զօրացն Հայոց ». որ եւ մեռաւ 'ի մեծի պատերազմին որ ընդդէմ հիւսիսականաց. այլ սպարապետութիւնն ոչ մնաց 'ի ձեռս տոհմին, եւ տոհմն իսկ անյիշատակ մնաց։
      
       ՎԱՐԱԺՆՈՒՆԻՔ
       Մի է 'ի տոհմից սերելոց 'ի բնիկ հայկազանց. «Իսկ զԴատ (ասէ Խորենացին բ. 7. վասն Վաղարշակայ), 'ի զաւակէ Գառնկայ որ 'ի Գեղամայ՝ 'ի վերայ որսոց արքունականաց կարգէ. որոյ որդի եղեալ Վարժ՝ յանուն նորա անուանի ազգն. բայց այս զկնի յաւուրս Արտաշիսի »։ Զորմէ եւ գրեալ էր ա. 12. «Ի սորա (այսինքն Գեղամայ ) ծննդոց աստ ուրեմն առ Արտաշիսիւ թոռամբ Վաղարշակայ ոմն Վարժ անուն պատանի լեալ, աջող յորս եղջերուաց եւ այծեմանց եւ վարազուց, դիպաձգ ութեամբ նետից կորովի, զսա 'ի վերայ որսոց արքունեաց կարգէ. եւ շէնս պարգեւէ նմա առ եզերբ գետոյն՝ որ անուանեալ կոչի Հրազդան. եւ 'ի սմանէ ասեն լինել զտունն Վարաժնունի »։ Որով բանիւ յայտ առնէ՝ թէ Դատ՝ թէպէտ եղեւ որսապետ, բայց զիւր անուն 'ի վերայ տոհմին ոչ ինքն՝ այլ իւր որդին եթող. զորմէ դարձեալ պատմէ բ. 11. յասելն վասն ա. Արտաշէսի թոռանն Վաղարշակայ. «Տայ զՏիգրան որդի իւր ցպատանի ոմն Վարաժ անուն, որդի Դատայ՝ որ 'ի զաւակէ Գառնկայ որ 'ի Գեղամայ. քանզի էր պատանին նշաւակ 'ի նետաձգ ութիւն կորով ութեան ուսուցանել զՏիգրան։ Զնա իշխան արքունականացն արարեալ որսոց, եւ շէնս պարգեւեալ նմա առ Հրազդան գետով, յանուն նորա կոչի ազգն Վարաժնունի »։ Այս՝ որպէս եւ նախագրեալ բանն ցուցանեն թէ Վաղարշակ չէր ինչ պարգեւեալ Դատայ երկիր կամ կալուած, այլ զկնի ա. Արտաշէս պարգեւեաց։
       Վասն Վարաժնունեաց երկրին որ յԱյրարատ նահանգի՝ տես 'ի մեծ Հայս 457. բայց քանզի նաեւ 'ի Տուրուբերան եւ 'ի Վասպուրական նահանգս գոն գաւառք Վարաժնունի անուանեալք, պարտ է ընտր ութիւն առնել 'ի գիրս. զի յիշատակեալն 'ի գիրս Թոմայի Արծրունւոյ թուի լինել այն՝ որ 'ի Վասպուրական նահանգին . զոր օրինակ յասելն դ. 7. «Բայց միայն զԱշակ (զԱշոտ ) ոմն 'ի տոհմէն Վարաժնունեաց խնդրեալ դստերն Շապհոյ բագրատունւոյ, զոր առեալ յայնժամ Ափշնի կն ութեան յանօրէն ամուսնութի. զսա աղերսեալ տիկինն Վասպուրական Սեդայ կին Աշոտի, եւ դուստր Ապումրուանայ՝ զերծին զնա 'ի սրոյն Ափշնի »։ Զի յայնժամ յաւուրս ա. Սմբատայ զօրք Ափշնի ոստիկանին 'ի Վասպուրական եկեալ էին 'ի կոտորել զիշխանս, որպէս գրէ նա ինքն։ Եւ յայս բան գ. 17. «Իսկ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ սպանեալ էր Ութմանկանցն որ յաւուրսն նստէին զՌըստոմ Վարաժնունի, որ զտանուտիրական պատիւ յայնժամ ունէր զՎասպուրական աշխարհիս »։ Առ 'ի ունել զտանուտիրական պատիւ Վասպուրականի՝ որ է ասել գահագլուխ իշխան Վասպուրականի՝ հարկ էր լինել 'ի Վասպուրականէ, եւ ոչ յԱյրարատոյ։ Սոյնպէս 'ի յիշելն զՎարաժնունիս միացեալս ընդ զօրս Գուրգենայ Արծրունոյ եղբօր Աշոտոյ ընդդէմ Բուղայ՝ ասելով գ. 4. «Եւ Վարաժնունիք եւ Մլեհ եւ Ըռստոմ եւ Վարազշապուհ », իմանայ զՎարաժնունիս Վասպուրականին, ուր էին Արծրունիք։ Այլ թէ այս տոհմ նոյն էր արդեօք ընդ Վարաժնունիս Այրարատու՝ մեզ չէ յայտ։
      
       ՍՊԱՆԴՈՒՆԻՔ
       Խորենացին 'ի բ. 7. գրէ «Ասեմ եւ զՍպանդունիսդ 'ի վերայ զենարանաց »։ Այսինքն Վաղարշակ կարգեաց նախարար ութիւն 'ի վերայ զենարանաց, զոր կոչեաց Սպանդունիս. յորոց սերնդոցն յիշէ զոմն նա ինքն Խորենացին գ. 56. ասելով. «Սպանանէ Ապրսամ Սպանդունի զզօրագլուխն »։ Եւ Մեսրոպ 'ի ժբ. ընդ այլ իշխանս յիշէ զՍպանդունիս։
      
       ՁԻՒՆԱԿԱՆՔ
       Վասն այսր տոհմի գրէ Խորենացին բ. 7. «ԶՁիւնականդ (կարգեաց Վաղարշակ ) ամարայնոցաց պահակս, եւ ձիւնակիրս, եւ յառաջադիմութենէ ազատացեալս որպէս ընտանիք թագաւորաց »։ Այսինքն յառաջադիմութեամբ կամ հետզհետէ յառաջադէմ լինելով այնր ցեղին՝ ազատացեալ եղեն, կամ անցին 'ի կարգս ազատաց՝ որ է նախարարաց, այնպիսի իմն ազատ ութեամբ կամ ազնուականու թեամբ՝ որպէս էին ընտանիք թագաւորաց. որովհետեւ պահապանք էին թագաւորական տանց կամ ապարանից որ յամարանոցս։ ԶՎրէն Ձիւնական յիշէ Ղազար 75. ընդ նախարարս ժողովոյն՝ որ ժողովեցան ընդդէմ առաջարկ ութեան Պարսից։ Եւ Մեսրոպ ժբ. 'ի կարգս իշխանաց յիշէ զՁիւնականս։
      
       ԳՆԹՈՒՆԻՔ
       Որպէս գրէ Խորենացին բ. 7. Վաղարշակ կարգէ «զգեցուցանօղ իւր զՁեռէս 'ի զաւակաց քանանացւոց, անուն կոչէ ազգին Գնթունիս »։ Սովին բանիւ ծանուցանէ աստէն միայն զծագումն նախարար ութեան Գնթունեաց 'ի Վաղարշակայ սկսեալ. իսկ զբնիկ ծագումն ցեղին ծանուցանէ 'ի ա. 19. ուր 'ի գրելն՝ թէ յաւուրս Յեսուայ ոմանք 'ի քանանացւոց փախուցեալք նաւեցին 'ի Թարսիս , ապա ասէ. «Յայտնի դրոշմամբն որ յարձանսն ափրիկեցւոց աշխարհին՝ գրեալ կան մինչեւ ցայսօր ժամանակի արդարապէս այսպէս։ Ի Յեսուայ գողոյ փախուցեալք մեք նախարարք քանանացւոց եկաք բնակել աստ. յորոց մի եւ Քանանիդաս պատուականագոյն մեր (գնաց) 'ի Հայս։ Եւ ստուգեալ հաւաստի գտաք զսերունդս ազգին Գնթունեաց 'ի սմանէ առանց հակառակ ութեան լեալ. զայս եւ բարք արանց ազգի յայտնեն Քանանացի գոլ »։ Վասն որոյ եւ Լամբրոնացին 'ի ճառն ժառանգաւորաց՝ Քանանդեցիս կոչէ զսոսա. եւ Յոհաննէս կաթողիկոս զանուն նահապետին Գնթունեաց յարակցելով 'ի միասին յիշատակէ . զոր օրինակ յասելն. «Եւ պահնակ ամրոցին էր Քանանիտ յազգէն Գնթունի Հասան անուն, յոյժ հաւատարիմ եւ հրամանատար 'ի վերայ ամենայն տանն արքայի » ա. Սմբատայ։ Եւ այլուր. «Բայց յետ այսորիկ ստուգեալ մերկացեալ երեւէր ապստամբութին Քանանիտ Գնթունւոյն Վասակայ. որում հաւատացեալ էր պահպան ութիւն ամրոցին Շամշուտէի ». որ էր յաւուրս բ. Աշոտոյ թագաւորի։
       Զբարուց Գնթունեաց յայտնի ինչ ոչ նշանակէ Խորենացին. բայց 'ի պատմութեանց Յոհաննու կաթողիկոսի երեւի բնական բարք լեալ նոցա նենգ ութիւն եւ ապստամբութիւն. յայտնի է եւ առ Խորենացւոյն բ. 24. քս ութիւն Զօրայի նահապետի ազգին Գնթունեաց, զոր մատուցանէր յունկն Արշամայ արքայի վասն Ենանոսի Բագրատունւոյ, որով պատճառ եղեւ նմա 'ի հրէութենէ դառնալոյ 'ի կռապաշտութիւն։ Այլ պարծանք եղեւ տոհմին նահատակեալն ընդ Վարդանանց՝ յիշատակեալն 'ի Ղազարայ 124. «Յազգէն Գնթունեաց երանելին Տաճատ »։ Վասն երկրին Գնթունեաց ոչ գտանեմք ուրոյն ինչ յիշատակ ութիւն 'ի գիրս. բայց 'ի գրելոյ Խորենացւոյն բ. 4. վասն Վաղարշակայ թէ զօրս ժողովէր արս քաջս, «եւ զծովեզերեայսն մանկունս որք 'ի Գեղամայ եւ 'ի Քանանացւոց », մարթ է կարծել թէ որպէս Գեղամեանք, նոյնպէս եւ Գնթունիք բնակէին զծովեզերք Գեղամայ նախ քան զամբառնալն 'ի նախարարութիւն, զորս աստ կոչէ Քանանացիս։
      
       ՈՍՏԱՆԻԿ
       Գունդ կարգեալ 'ի պահպան ութիւն դրան արքունի, որպէս է տեսանել առ Խորենացւոյն բ. 7. յեւրոպացւոց կոչեցեալ Քօ՛ռփօ տի կուա՛ռտիա. եւ յօսմանեանց Գափուճի պաշի։ Այս Ոստանիկ անուն, որպէս նշանակեալ է մեր 'ի մեծ Հայս 458. նշանակէ Արքունի. վասն որոյ եւ երբեմն կոչի այս զարմ Ոստանիկ, եւ երբեմն Արքունի, որ է նոյն։ Սկզբնաւոր ութիւն սոցա գոլով յարանց ընկերելոց Տիգրանուհւոյն՝ կոչեցան Արքունի կամ Արքունական. մի՝ զի էին զարմք արքայազունք. «Ի հին զարմից թագաւորացն որ 'ի Հայկայ », որպէս ասէ Խորենացին բ. 7. եւ երկրորդ՝ զի էին 'ի գործս արքունիս կարգեալ, այսինքն յընկեր ութիւն եւ 'ի պահպան ութիւն պալատան Տիգրանուհւոյն. զայս յայտ առնէ Խորենացին յասելն ա. 30. «Յուղարկէ թագաւորապէս զքոյր իւր Տիգրանուհի մեծ ամբոխիւ 'ի Հայս »։ Ուր ամբոխ ասելով՝ իմանայ զբազմ ութիւն ծառայից սպասաւորաց , զբազմ ութիւն զօրաց եւ պահապանաց 'ի դրան նորա որպէս թագաւորի, որով արդարանայ ասելն՝ թագաւորապէս. եւ քանզի Տիգրանուհին էր թագուհի Մարաց, 'ի նոցին բարբառ, առ որս մուծեալ էր եւ պարսկականն, կոչեցաւ այս իւր գունդ պահապանաց երբեմն Ոստանիկ, եւ երբեմն հայկական անուամբ Արքունի։ Այս տոհմ թերեւս յետ Տիգրանուհւոյն ոչ մնաց 'ի սպասաւոր ութեան կամ 'ի պահպան ութեան պալատան արքունի, բայց նոյն տոհմն մնաց մինչեւ 'ի ժամանակս Մարիբասայ, որ վկայէ 'ի պատմագրուեն իւրում, թէ Ոստան կոչեցեալ ազնուազարմք՝ որք կային 'ի ժամանակս իւր՝ որով եւ 'ի ժամանակս Վաղարշակայ 'ի կողմանս գաւառացն Տիգրանակերտի՝ էին 'ի զարմէ Տիգրանուհւոյն. զայս յայտ առնէ բան Խորենացւոյն ա. 30. «Եւ զՈստանն անուանեալ կողմանցն այնոցիկ ազատութիւն (նախարար ութիւն կամ ազնուազարմուի, ) 'ի զարմից սորա (Տիգրանուհւոյն ) ասէ (Մարիբաս ) լեալս իբր թագաւորական զարմն »։ Ուր եւ յայտ առնէ թէ նոյն Ոստան անուն մնացեալ էր 'ի վերայ այնր ցեղի. Վաղարշակ 'ի ցեղէ աստի առեալ նոր գունդս՝ կարգեաց զչորս 'ի նոցանէ 'ի պահպան ութիւն արքունեաց իւրոց, որք նովին հին անուամբ Ոստան եւ Ոստանիկ անուանեցան. զայս արար իբր նորոգել կամելով զհին սպասաւոր ութիւն իւրեանց՝ կարգեալ 'ի մեծէն Տիգրանայ։
       Է եւ այլ ինչ գիտելի վասն սոցա. զի այս ցեղ Ոստանին՝ որ պարտ էր ընդ աւագ նախարարսն յիշատակիլ, գոլով ցեղ արքայազարմ, այլ սակայն ոչ ուրեք առ նախնիս գտանի յիշատակեալ ընդ նախարարսն, ոչ առ Ագաթանգեղոսի եւ ոչ առ Բուզանդայ. նոյնպէս եւ ոչ Ստեփաննոս յիշէ, յորժամ կարգաւ դասաւորէ զհին գահագլուխ իշխանս Տրդատայ, այլ փոխանակ Ոստանկաց՝ առ Ագաթանգեղոսի եւ Բուզանդայ գտանեմք պատուով յիշատակեալ կամ զիշխանն Մարդպետութեան, եւ կամ զիշխանն Անգեղտան, որ գլուխ եւ նահապետ էր Ոստանկաց 'ի լինելն մարդպետ. իսկ առ Եղիշէի եւ Ղազարայ ոչ գտանեմք զանուանս իշխանացն Անգեղտան եւ Մարդպետութեան ընդ այլ իշխանս յիշատակեալ, բայց եթէ երբեմն զզօրս նոցա. այլ փոխանակ նոցին բազում ուրեք յանուանէ յիշատակին Ոստանիկք, որով յայտ է՝ թէ այն իշխանք կամ անուանք իշխանացն խափանեալ էին յայնժամ եւ միայն զարմն Ոստանկաց մնացեալ։
       Խորենացին բ. 7. տարակոյս 'ի մէջ բերէ 'ի լրոյ այլոց՝ փոխանակ առաջին ցեղին՝ այլ կամ տարբեր գունդ ինչ յարուցեալ զկնի նովին Ոստան անուամբ. բայց քանզի ինքն տարակուսելով գրէ, որպէս լսեմ՝ ասելով. իսկ այլ պատմագիրք աներկբայ յայտնի յարքունի տանէ լեալ յիշեն, սովիմբ իմանամք զբնիկ հայկական զարմն արքայական որպէս էր ցեղն առաջին. վասն որոյ եւ ինձ հաւաստի երեւի ասացեալն նոցա. զի Եղիշէ այսպէս յիշէ 160. «Բազում եւ այլ ազատ մարդիկ, զոր Ոստանիկսն անուանեն յԱրքունի տանէ »։ Եւ 'ի 126. առանց դնելոյ զՈստանիկն յիշէ «բազում եւ այլ այրուձի որ յԱրքունի տանէ անտի էր »։ Աստի յայտ է ապա, թէ համօրէն ժողովուրդ եւ ամենայն նախարարք՝ արքայական զարմ համարէին զնոսա, վասն որոյ եւ Եղիշէ այնպէս համարձակ յԱրքունի տանէ ասէ. իսկ եթէ իրաւացի էր տարակոյս Խորենացւոյն՝ ոչ այսպէս համարձակ ոճով խօսէր Եղիշէ։ Սոյնպէս երեւի եւ 'ի պատմ ութեան Ղազարայ. եւ ոյ առաւելն է՝ նաեւ մինչեւ 'ի ժամանակս Յոհաննու կաթողիկոսի կայր այս ցեղ ազնուական՝ նոյնպէս թագաւորական ցեղ համարեալ յամենայն ժողովրդենէ, որպէս եւ ինքն վկայէ. «Ի սմանէ ասեն լինել զՈստանիկ ազատ ութիւն (ազնուազարմութի), որ այժմ դեռ եւս կայ պահի անուամբ իբր թագաւորական իմն զարմ զնոսա իմացեալ»։
       Բայց յապագայ ժամանակս խափանեալ մնաց Ոստան կոչել զցեղն , այլ սովոր ութիւն եղեւ Ոստան կոչել՝ ուր նստէր գլխաւորն նոցա հայր իշխան կամ մարդպետ. եւ զի սա իշխէր 'ի վերայ Նախճաւանու, որպէս ասէ Խորենացին բ. 7. վասն որոյ այն քաղաք էառ մականուն Ոստան կոչելոյ. եւ յայնմանէ ածանցեալ կարծեմ սովոր ութիւն եւ այլոց նախարարաց մերոց զիւրեանց գլխաւոր քաղաքն կոչել մականուամբ Ոստան։ Այլ վասն երկրի Ոստանկաց տոհմին՝ եւ յաղագս այլոց տեղեկութեանց, տես զոր ինչ գրեալ է մեր 'ի նախարար ութեան Անգեղտանն եւ 'ի Մարդպետականն. եւ զՈստան գաւառն 'ի մեծ Հայս 458։
      
       Գ. Նախարարութիւնք, որոց զյիշատակի ինչ գործ յիրս տեսչութեան աշխարհի։
       Եւ քանզի սոքա եւս համարեալ են 'ի թիւս նախարարաց, մանաւանդ ոմանք 'ի ցեղից աստի ընդ գլխաւոր եւ ընդ երեւելի ցեղս նախարարաց դասեալ, վասն որոյ արժանի համարեցաք յիշել աստանոր մի ըստ միոջէ. զի թէպէտ 'ի կարգս տեսչ ութեան ոչ յիշատակին ինչ գործ սեփական ցեղի նոցա, բայց գոլով նոցա տեարք աշախրհի՝ ունէին պատիւ տանուտիրական, եւ մտանէին 'ի պատերազմունս աշխարհիս Հայոց, եւ ոմանք մտին նաեւ 'ի գործ իրիք իրիք տնտեսուե. թող զի նաեւ ոմանք 'ի տոհմից ունէին գործ, բայց այլով անուամբ՝ զորս յառաջ եդաք։ Այն զի՝ առ 'ի զանազան ութիւն միւս դասու նախարարաց մինչեւ ցարդ յիշելոց՝ անկ է ընթերցողին առաջի աչաց ունել եւ զայս դաս նախարարաց որք բազմագոյն են, եւ ոմանք 'ի նոցանէ ստէպ յիշատակեալ 'ի գիրս։
      
       ԱԿԷԱՑԻՔ
       Վաղարշակ հաստատեաց նախարարութիւն, որպէս գրէ Խորենացին բ. 8. «Նախարարութիւնս հաստատէ. նոյնպէս եւ զկորդուացիս, զանձեւացիս , զԱկէացիս 'ի նոյն գաւառաց »։ Կամի ասել՝ թէ յայսոսիկ գաւառս հաստատեաց նախարարութիս, որով յանուն գաւառացն կոչեցան այս նախարարութիւնք, զի Ակէ՝ որպէս եւ Անձեւացիք՝ էին գաւառք Վասպուրական նահանգի։ Ըստ այսմ Ակէացիք կոչին եւ առ Եղիշէի 174. որք մտին 'ի գունդն Վարդանայ, նոյն է՝ որ առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 4. գրի Ակեացիք. նաեւ 'ի յիշելն զտոհմն՝ ասէ անդէն, թէ յաւուրս Բուղայի նահատակեալ եղեն երկուք. «որոց անուանք ճանաչին միոյն Գէորգ յԱկեաց տոհմէ »։ Որպէս եւ առ Եղիշէի 160. «Իշխանն Ակեաց Ընջուց անուն »։ Առ Մեսրոպայ ժբ. կոչին Ակեայք։ Յիշատակին 'ի սոցանէ արք քաջամարտիկք առ Թոմայի Արծրունւոյ 'ի նոյն գլուխն՝ յաւուրս ա. Սմբատայ. ուր ասէ. «Եկին տալ պատերազմ ընդ ամրոցին Վան քաղաքի. եւ զի 'ի գնալն Աշոտի… հաւատացեալ էր Յիսէի եղբօր Թադէոսի, որոց Շէրեփայ որդիք անուանէին 'ի յԱկեաց 'ի տոհմէ, քաջամարտիկք եւ հմուտք պատերազմական յարդարմանց»։
       Յիշատակեալ առ Ղազարու 282. «Աշաքեաց եւ Մամիկոնեանն Վահան… զԱռավան Աղբերկացի ». որ թուի լինել 'ի թուոյ նախարարաց։
      
       ԱՄԱՏՈՒՆԻՔ
       Տոհմ 'ի Հրէից իջեալ որպէս Բագրատունիքն, եւ երեւելի յամենայնի, զորոյ զուստն եւ զայլ ամենայն դիտելիս ուրոյն գլխով նշանագրէ Խորենացին բ. 57 ասելով, «Յաւուրս սորա (բ. Արտաշէսի)ասեն եկեալ զազգն Ամատունեաց 'ի կողմանցն արեւելից Արեաց աշխարհին. բայց են սոքա բն ութեամբ (այսինքն բնական սերնդեամբ ) Հրեայ 'ի Մանուեայ ումեմնէ, որոյ որդի իւր մեծահասակ եւ ուժեղ Սամսոն անուն կոչեցեալ, որպէս սովոր ութիւն է Հրէիցն՝ ըստ յուսոյ զնախնեացն կոչել անուանս. Բայց է ճշմարիտ եւ այժմ իսկ տեսանել 'ի զարմս Ամատունեաց. քանզի անձնեայքն եւ բարեձեւք ըստ պատշաճի վայել են ամենայն իրօք եւ ուժեղք։ Տարեալք են սոքա 'ի յԱրշակայ առաջին 'ի Պարթեւաց թագաւորեցելոյն, եւ յառաջադիմ ութեամբ անդէն յԱրեաց աշխարհին 'ի պատիւ հասեալք 'ի կողմանս Ահմատանի։ Բայց թէ յինչ պատճառաց գալուստ նոցա այսր՝ ոչ գիտեմ, այլ պատուին յԱրտաշիսէ գեղիւք եւ դաստակերտօք, եւ անուանին Ամատունիք, որպէս թէ Եկք. եւ կէսք 'ի Պարսից Մանուեանս զնոսա կոչեն յանուն նախնւոյն»։
       Տիրասիրութեան Պարգեւ անուն նախարարին Ամատունւոյ՝ պատճառ եղեւ վնասու անձին իւրոյ եւ տոհմին. զի սա ընդ Շաւարշայ կամսարականի միաբանեալ՝ 700 զինուորօք խաղաց 'ի վերայ Պարսից զերծուցանել զԽոսրով զարքայն Հայոց մինչդեռ 'ի կալանս էր, այլ գործն ոչ յաջողեցաւ. զի փոխանակ նորին ինքն կալեալ եղեւ, զոր Արտաշիր Պարսից արքայ «տիկտեսակ գործեալ ուռուցմամբ հրամայեաց դնել յանդիման Խոսրովայ հանապազ », որպէս ասէ Խորենացին գ. 50։ Եւ զտուն նորա ընդ կամսարականացն հրամայեաց յարքունիս ունել. բայց ապա սակս աղաչանաց մեծին Սահակայ, ասէ, «Հրամայեաց զտունս երկաքանչիւրոցն (զԿամսարականաց եւ զԱմատունեաց ) զկալեալսն յարքունիս՝ դարձուցանել 'ի նոսա »։ Արդ թէպէտ զտունս նոցա դարձոյց, բայց զպատիւ նախարարութեն նուաստացոյց 'ի կարգ կրասերագոյն նախարարացն ածեալ անցուցեալ, մինչեւ թագաւորեաց Վռամ Պարսից թագաւոր, յայնժամ դարձեալ աղաչեալ մեծին Սահակայ՝ զի գէթ 'ի նուաստուէ 'ի վեր հանեալ զտոհմն՝ ընդ այլ նախարարսն դասեսցէ՝ յորում կարգի եւ կամեսցի արքայն, եւ կամ գոնէ որպէս զարքունի գործակալ կալցի 'ի գործ իւր, մինչեւ 'ի ձեռն այլոյ ուրուք թագաւորի 'ի կարգ հայրենի նախարար ութեան ելցէ։ Զայս ամենայն կատարեաց Վռամ թագաւոր, ասէ Խորենացին, զորոյ զբանս կարես տեսանել 'ի նախարար ութեան Կամսարականաց։
       Եւ այսպէս Ամատունիք միշտ ընդ երեւելի նախարարս են յիշատակեալք. «Տէրն Ամատունեաց Վահան », որ յիշատակի առ Ղազարայ 75. գտաւ 'ի ժողովն նախարարաց որ ընդդէմ Պարսից. «Ամատունիքն Մուշեց եւ Ասիթ եւ Սահակ » յիշատակեալք առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 4. որք միացան ընդ զօրաց Գուրգենայ Արծրունոյ ընդդէմ Բուղայի։ Սոյպէս «Շապուհ յԱմատունի տոհմէ » գ. 7. յաւուրս Ափշնի ոստիկանի։ Յորոց եւ քաջք ոմանք ընդ ժամանակս ժամանակս երեւեալք, որպէս Վահանն Ամատունի յաւուրս փոքուն Խոսրովու 'ի պատերազմին որ ընդդէմ հիւսիսականաց. զորմէ Խորենացի գ. 9. եւ 'ի գ. 67. կոչէ զնա հազարապետ աշխարհիս Հայոց, «զօրաւոր հաւատովք եւ ճոխուբ մարմնաւորաւ »։ Եւ Առանձար, զորմէ Եղիշէ 184. «Սեպուհ մի յազգէն Ամատունեաց Առանձար անուն՝ ընտրեցին յամենայն զօրականէն լի իմաստ ութեամբ եւ քաջութբ »։ Երեւելի եղեւ եւ Օտա նախարար ամատունի սնուցօղ Խոսրովիդխտոյ, յիշատակեալ առ Խորենացւոյն բ. 77. որպէս եւ առ Ագաթանգեղոսի։
       Երկիր Ամատունեաց տոհմին երեւի լինել Արագածոտն գաւառ Այրարատու. զի առ Խորենացւոյն գ. 9. Օշական գիւղ Արագածոտան գտանի պարգեւեալ 'ի փոքուէն Խոսրովայ արքայէ առ նախագրեալ Վահան ամատունի. եւ Զաքարիա եպիսկոպոս ոմն կոչէ զինքն, «Առաջնորդ Ամատունեաց սրբոյ Կարապետիս որ 'ի ստորոտս Արագածու »։ Տես եւ 'ի մեծ Հայս 438։
      
       ԱՆՁԵՒԱՑԻՔ
       Նախարար ութիւն սահմանեալ 'ի Վաղարշակայ. «Նախարարուիս հաստատէ. նոյնպէս եւ զկորդուացիս, զԱնձեւացիս, զակէացիս 'ի նոյն գաւառաց », ասէ Խորենացին բ. 8։ Որով բանիւ յայտ առնէ թէ յառաջագոյն գոյին այսոքիկ գաւառք եւ անուանք նոցա, զորս Վաղարշակ ամբարձ 'ի նախարարութիւն։ Անձեւացեաց իշխանք ընդ երեւելիս դասեալ կան 'ի գիրս. զոր օրինակ առ Խորենացւոյն գ. 39. «Գնէլ նահապետ Անձեւացեաց, եւ սպարապետ Պապայ արեւելեան զօրուն »։ Եւ առ Ղազարայ 75. տէրն Անձեւացեաց Շմաւոն. իսկ առ Յոհաննու կաթողիկոսի՝ Գուրգէն իշխանն Անձեւացեաց, որ ընդ իշխանին Մոկաց մարտուցեալ սպան զնա. առ Թոմայի Արծրունւոյ բ. 6. Պատրիկ անուամբ յիշատակի. որ ընդ այլ նախարարս եկն յօգն ութիւն Բագրատայ իշխանին Տարօնոյ. բայց թուի յատուկ անուն առն, եւ ոչ անուն պատուոյ. զի 'ի գ. 4. բացայայտ եւս գրէ ասելով. «Եկն յարեցաւ 'ի Պատրիկն Անձեւացի… Եւ Անձեւացիք Պատրիկն եւ Գէորգ, Դաւիթ եւ Հասան »։ Յոհաննէս կաթողիկոս Տէր ութիւն կոչէ յասելն՝ թէ յետ մեռանելոյ Գուրգենայ «պայազատէր զտէրութիւնն զայն մեծն Ատոմ որդի նորա ընդ նորա »։ Որպէս եւ Թոմա Արծրունի գ . 14։ Իսկ թէ զիարդ կոչի այն նաեւ թագաւորութիւն, տես զոր գրեցաք զզանազան թագաւորութեանց. բայց ըստ ասելոյ Թոմայի Արծրունւոյ՝ յաւուրս առաջնոյն Սմբատայ էր «ընդ ձեռամբ Վասպուրական իշխանութեանն »։ Զսորա ծանր հարկատու ութիւն յիշէ Յոհաննէս կաթողիկոս, զոր պահանջէր 'ի նմանէ Յուսուփ 'ի լինելն երկրորդ անգամ ոստիկան. «Դեսպանս առ իշխանն (Անձեւացեաց ) Ատոմ առաքէր, տալ նմա զսակ հարկացն արքունի, եւ ըստ սովորակի հրահանգացն տուեալ, տալ (նաեւ ) զօժտ ութիւն նորա, որպէս զի ընկալեալ երթայցէ »։ Հարկն արքունի էր վասն ամիրապետին. իսկ օժտութիւնն էր վասն ոստիկանին, զոր ըստ սովոր ութեան քաղաքական կարգաց պարտ էր տալ։ Ատոմ , ասէ, «ոչ եւս խնայէր 'ի գանձս եւ 'ի կարասիս, եւ վաղվաղակի հասուցանէր նմա ըստ ձեռին բաւականի զմնասս հարկին կրկին յաւելուածով, այլ եւ ընծայս ձեռաձիրս առատապէս պարգեւէր »։ Բայց Յուսուփ եւ զմնացեալ ամացն զհարկս պահանջէր 'ի նմանէ. վասն որոյ եւ Ատոմ «զմնացելոցն հարկաց ըստ ծանունս խնդրողին պատանդս յազատատոհմէ տուեալ լինէր, զոր առեալ ընկալեալ՝ չուէ գնայ »։ Տես եւ 'ի մեծ Հայս 196։
      
       ԱՇՈՑԱՅ
       Ն նախնի հայկազանց տոհմէ. իսկ նախարարութիւն նորա 'ի Վաղարշակայ կարգեալ, զորմէ Խորենացին բ. 8. «Բայց զտէրութին Աշոցայ, եւ զսեպհականութին Տաշրայ՝ կարգէ Վաղարշակ 'ի զաւակացն Գուշարայ հայկազնոյ »։ Այս Գուշար էր յորդւոցն Շարայի, որպէս ասէ անդէն։ Եւ քանզի 'ի Վաղարշակայ անտի սահմանեցաւ տէր ութիւն Աշոցայ, վասն որոյ զբան Խորենացւոյն բ. 82. ասացեալ վասն Տաճատայ՝ որ էր 'ի տոհմէ Աշոցայ, թէ Տրդատ «իշխան 'ի վերայ գաւառին Աշոցայ կարգէ », չէ պարտ իմանալ՝ որպէս թէ յայնժամ կարգեցաւ այս իշխանութիւն, այլ վասն անձին միայն պարտ է իմանալ. այսինքն է՝ զտանուտիրական պատիւն յայնժամ ետ Տրդատ Տաճատայ, որ 'ի նոյն տոհմէ էր. որով Տաճաց եղեւ յայնժամ տէր եւ իշխան Աշոցայ գաւառին Այրարատու։ Այս Տաճատ է՝ որ զգացոյց եղբօր կնոջ իւրոյ Արտաւազդայ մանդակունւոյ՝ եւ նա Տրդատ արքայի՝ նախ զլինելն Գրիգորի որդի Անակայ, եւ ապա վասն որդւոցն Գրիգորի եղելոց 'ի Կեսարիա։ Ագաթանգեղոս յձգ. յիշէ յասելն. «Երկրորդին Տաճատ անուն իշխան Աշոցացւոց գաւառին ». Խորենացին գ. 65. յիշէ «Հմայեակ Աշոցայ տէր »։ Եւ Ղազար 75. «Զտէրն Աշոցայ Հրահատ»։
      
       ԱՊԱՀՈՒՆԻՔ
       Տոհմն հայկազեան, իսկ նախարարութիւն 'ի Վաղարշակայ. զորմէ Խորենացին բ. 8 Հաստատէ. ասէ, Վաղարշակ այլ եւ զնախարարութիւնն Ապահունեաց, եւ զՄանաւազեանն եւ զԲզնունեանն՝ 'ի նոյն զաւակացն Հայկայ, 'ի բնակչաց գտեալ պերճագոյն, տեառս կարգէ յանուն շինից գաւառաց կոչելով »։ Սոքա անուանի եղեն 'ի քաջութեան, զոր յայտ առնէ Խորենացին գ. 32 յասելն. «Եւ քանզի էին նորա տագերք դստերն 'ի մեծ նախարարութեանցն, 'ի կորովի եւ 'ի քաջ ազգէն Ապահունեաց»։ Յաւուրս Աբգարու թագաւորին ընդ գլխաւորս դասի նահապետ այսր տոհմի առ Խորենացւոյն բ. 30. «Առ որ (առ Մառինոս հազարապետ հռոմայեցւոց ) առաքեաց Աբգարիոս երկուս 'ի գլխաւորաց իւրոց, զՄարիհար բդեշխն Աղձնեաց եւ զՇամշադրամ նահապետ Ապահունեաց տոհմին »։ Յիշատակի առ նմա գ. 65 յաւուրս մեծին Սահակայ նաեւ «Մանէճ Ապահունեաց տէր ». որպէս եւ առ Ղազարայ 75։ Այլ յաւուրս ա. Սմբատայ տիրէին անդ Տաճիկք բռնաւորք, թէպէտ եւ հարկատուք, զորոց զապստամբ ութեան գրէ Թամա Արծրունի գ. 10 «Ընդ այն ժամանակս զօրաժողով եղեւ թագաւորն Հայոց Սմբատ 'ի վերայ Ապահունեաց աշխարհին. զի որդիքն Աբդռահմանի որ Կայսիկքն անուանին՝ ապստամբեալ էին 'ի պետութէ թագաւորին, տալ հարկս եւ զինուորել որպէս օրէն էր, եւ գրեթէ ամենայն իշխանք Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից եկեալ էին ընդ զօրս Հայոց 'ի վերայ աշխարհին Ապահունեաց»։
      
       ԱՌԱՒԵՂԵԱՆՔ կամ ԱՌՈՒԵՂԵԱՆՔ
       Ցեղ՝ եկեալ յԱլանաց. զորմէ Խորենացին բ. 58. յուրոյն գլուխ վերնագիր եդեալ՝ «Վասն Առուեղինից տոհմին, թէ ուստի սերեալ ազգ », ապա այսպէս պատմէ. «Ի սորա (բ. Արտաշէսի ) աւուրս եւ Առուեղեանքդ՝ յազգէ Ալանաց մերձաւորք Սաթինկայ զհետ նորա (Սաթինկայ թագուհւոյն ) եկեալք, կարգեցան յազգ եւ 'ի նախարար ութիւն աշխարհիս Հայոց որպէս հարազատք թագուհւոյն մեծի, եւ 'ի ժամանակս Խոսրովու հօրն Տրդատայ խնամացեալ ընդ ումեմն քաջի Բասղացն եկեալ հատուածի »։ Ի ցեղէ աստի յիշատակի «Վահան Առաւեղեան » առ Խորենացւոյն գ. 43. իսկ առ Եղիշէի 343. ընդ կապեալ նախարարս յիշատակի «Յազգէն Առաւեղինից Փապակ եւ Վարազդէն եւ Դաղ »։ Որպէս եւ առ Ղազարայ 75. Փապագ «տէր Առաւեղենից »։ Առաւեղեանք յիշատակին եւ առ Մեսրոպայ ժբ։
      
       ԱՌԱՒԵՆԵԱՆՔ
       Նախարար ութիւն սերեալ յորդւոյ քաջազնոյն Վահագն, որպէս գրէ Խորենացին ա. 31. «Ի սորա (Վահագնի ) կրտսեր որդւոյն Առաւանայ (սերեալ է զարմն՝ կոչեցեալ ) Առաւենեանք »։ Այլ սակաւ ուրեք յիշատակեալք. որպէս առ Խորենացւոյն գ. 43. «Ռըստոմ Առաւենեան »։ Եւ առ Ղազարայ 267. 'ի պատերազմին որ ընդ Վահանայ մամիկոնոյ «յարձակեալք նահատակեցան 'ի ժամուն երանելին Քոնթ Առաւենեան »։ Երկիր սոցա սեփական՝ թուի լինել չորրորդ գաւառն Մոկաց՝ Առուենից ձոր կոչեցեալ, զորմէ գրեալ է մեր 'ի մեծ Հայս 134։
      
       ԱՐՇԱՐՈՒՆԻՔ. Տես ԿԱՄՍԱՐԱԿԱՆՔ ԲԱԳԵՆԻՑ
       Միայն առ Բուզանդայ յիշատակեալ գտանեմք «Կիշկէն նահապետն Բագէնից ». դ. 11.
      
       ԲԶՆՈՒՆԻՔ
       Գրիգոր Մագիստրոս 'ի թուղթն իւր որ առ Սարգիս վարդապետ՝ զԲազուկ համարի գլուխ Բզնունեան տոհմին, շփոթելով ընդ Բազ անուան, որ ըստ Խորենացւոյն ա . 12. էր գլուխ Բզնունեաց, բազմօք յառաջեալ քան զԲազուկ նահապետ. «Թողեալ (ասէ, Արմենակայ ) երկուս յեղբարց իւրոց զԽոռ եւ զՄանաւազ… եւ զորդի Մանաւազայ զԲազ. յորոց Մանաւազ ժառանգէ զՀարք. իսկ որդի նորա Բաղ՝ յարեւմտից հիւսիսոյ զեզր ծովուն աղւոյ, եւ զգաւառն եւ զծովն անուանէ իւրով անուամբն. եւ 'ի սոցանէ ասեն լեալ զնահապետութիւնս (զնախարարութիւնս ) Մանաւազեան, եւ զԲզնունեաց, եւ Որդունին անուանեալ. որք աստ ուրեմն յետ սրբոյն Տրդատայ բարձեալ ասին 'ի միմեանց պատերազմաւ »։ Կամի ասել՝ թէ 'ի սկզբան անդ թէպէտ տեարք էին երկրին, բայց չունէին պատիւ նախարարութե, այլ զկնի Վաղարշակ հաստատեաց, որպէս գրէ բ. 8. զորոյ զբանս տես 'ի վերոյ յԱպահունիս. որ եւ 'ի բ. 62. յիշէ զԴատաքէ զիշխանն Բզնունեաց։ Այս տոհմ զկնի մահուն Տրդատայ բարձաւ որպէս գրէ Խորենացին գ. 2. Զի աշխարհս Հայոց յայնժամ յանիշխան ութեան մնացեալ, ասէ, «յարեան ազգ յազգի վերայ նախարարութիւնք կոտորել զմիմեանս. ուստի եւ երեք տոհմքն որ Բզնունականն եւ Մանաւազեանն եւ Որդունին անուանէին՝ սպառեալ բարձան 'ի միմեանց »։ Այլ Բուզանդ գ. 8. յաւուրս փոքուն Խոսրովու յիշելով զայս ցեղ, ոչ 'ի միմեանց բարձեալ ասէ, այլ 'ի հրամայելոյ Խոսրովու արքայի, յայտնելով եւ զպատճառն այսպէս. զԴատաբէն, ասէ, զգլխաւորն Բզնունեաց՝ Խոսրով առաքեաց 'ի Պարսից զօրօք, այլ նորա միաբանեալ ընդ զօրս Պարսից՝ ետ կոտորել զզօրս Հայոց, նա զի կամէր անկանել եւ 'ի վերայ Խոսրովու. իսկ յորժամ զօրք Խոսրովու նոր բանակ կազմեալ 'ի ձեռն զօրավարին Վաչէի յաղթեցին զօրացն Պարսից, յայնժամ զԴատաբէն կալեալ քարկոծեցին առաջի արքայի իբրեւ զդաւաճան. «եւ զազգ նորա եւ զկին եւ զորդիս գտանէր յամրոցի անդ իշխանին Ըռշտունեաց յանուանեալն յԱղթամար կղզւոջ. 'ի նաւ ելեալ Վաչէ սպարապետն, անցեալ 'ի կղլին՝ առ հասարակ ոչ զէգ թողոյր եւ ոչ զարու. եւ այսպէս բարձաւ ազգատոհմն նախարարուեն այնորիկ. եւ զտուն նոցա յարքունիս կալան »։ Իսկ Մեսրոպ ժբ, նաեւ յաւուրս բ. Արշակայ 'ի գահս իշխանաց յիշէ զԲզնունիս, որպէս եւ զԲազնունիս։
      
       ԳԱՐԴՄԱՆԱՑԻՔ
       Զորմէ Խորենացին բ. 8. «Ի սորա (Առանայ ) զաւակէ ասեն սերեալ ուտէացւոց. եւ գարդմանացւոց, եւ ծովդէացւոց, եւ Գարգարացւոց իշխանութիւնն »։ Այլ ոչ գտանեմ զսոսա յիշատակեալ ընդ թիւս նախարարաց՝ վասն որոյ այնպէս համարիմ, թէ սոքա՝ որպէս եւ միւս ցեղք յիշատակեալք յայս բան Խորենացւոյն՝ էին միայն տեարք երկրին, վասն որոյ եւ կոչէ իշխանութիւն։ Զլեզուն Աղուանից Խորենացին գ. 54 կոչէ՝ լեզու Գարգարացւոց կամ վասն գոլոյ մի եւ նոյն լեզու, եւ կամ վասն նման ութեան աղխազուր կոկորդախօս հնչման, զոր անդէն յիշէ։ Տես եւ 'ի մեծ Հայս 342։
      
       ԳԱՐԴՄԱՆԱՑԻՔ
       Զբան Խորենացւոյն որ վասն սոցա՝ տես 'ի վերայ, զոր 'ի կարգի նախարար ութեան ըստ Գարգարացւոց համարիմ լեալ, թէպէտ եւ սորայս յիշատակի ուրեք ուրեք, որպէս առ Խորենացւոյն գ. 43. «Պերոզ յազգէն Գարդմանացւոց »։ Եւ 'ի գ. 55 «Խոսրով Գարդմանացի ». որ էր այր ոմն զօրաւոր։ Իսկ Բուզանդ գ. 17 Իշխան կոչէ՝ յասելն վասն Շահակայ կաթողիկոսին, թէ ետուն տանել զնա 'ի ձեռս մարդպետ իշխանին. «Եւ յաւագաց գումարեն ընդ նմա զիշխանն Գարդմանաց ձորոյն »։ Որպէս եւ Խորենացին գ. 60 զԽուրս կոչէ իշխան Գարդմանայ։ Զի որպէս գրեցաք 'ի վերայ՝ տեարք էին երկրին, եւ իշխան ութիւն ունէին 'ի վերայ երկրին։ Տես եւ 'ի մեծ Հասյ 338։
      
       ԳՈՂԹՆԵՑԻ
       Մի յերեւելի ցեղից սերեալ 'ի Սիսակայ որդւոյ Գեղամայ, եւ կարգեալ նախարար ութիւն 'ի Վաղարշակայ, որպէս գրէ Խորենացին գ. 8. զորմէ տես 'ի մեծ Հայս 214։
      
       ԴԻՄԱՔՍԵԱՆ
       Նախարար ութիւն յաւուրց անտի բ. Արտաշէսի. զորոյ զանունն եւ զպատճառն այսպէս պատմէ Խորենացին բ. 46. թէ 'ի պատերազմի բ. Արտաշէսի ընդ Երուանդայ՝ այն ինչ ոմանք հասեալ էին 'ի վերայ Արտաշէսի սպանանել զնա, «որոց դիպեալ՝ հետի ընդ մէջ անցանէր Գիսակ, որդի ստնտուին Արտաշիսի, եւ սատակեալ զնոսա, ուր եւ զկէս դիմաց նորա 'ի վայր բերեալ սուսերաւ, զյաղթութիւն ստացեալ մեռանի 'ի վերայ այսպիսեացս »։ Վասն որոյ եւ Արտաշէս փոխարէն, ասէ բ. 47. «զՆերսէս զորդի որդւոյ իւրոյ ստնտուին Գիսակայ՝ ազգ զնա սերելով, անուն կոչէ զնահատակութեանցն հօրն Դիմաքսեան (իբր դիմակիսեան ). քանզի որպէս ասացաքն՝ զկէս դիմացն սուսերաւ 'ի վայր բերին 'ի վերայ Արտաշիսի »։ Ազգ ասելով՝ իմանայ զնախարարութիւն, որպէս եւ 'ի գ. 43. ընդ նախարարս յիշատակի «Աշխադար յազգէն Դիմաքսենից »։ Սոյնպէս եւ Ղազար 111. 'ի գրելն վասն մեծին Վարդանայ. «Նիզակակից տայր զՄուշ զաւագ սեպուհ յազգէն Դիմաքսենից. եւ զահեակ կողմն տայր 'ի ձեռն Խորենայ Խորխոռունոյ. եւ զօրավիգն ընդ նմա կացուցանէր զՀմայեակ Դիմակսեանն », որ եւ ընկալաւ զնահատակութիւն։ Այլ ոչ յիշատակի երկիր այսր տոհմի։
      
       ԶԱՌԱՒԵՆԵԱՆՔ
       Ցեղ սերեալ 'ի հայկազուն թագաւորաց, որպէս գրէ Խորենացին բ. 8. յասելն վասն Վաղարշակայ. «Սապէս եւ Զառաւենեանն եւ Զարեհաւանեանն գտեալ 'ի զարմից առաջին թագաւորացն՝ կարգէ 'ի նոյնանունս աւանս »։ Այլ իշխանք սորա անյիշատակ 'ի գիրս։ Ա՛յլ են եւ Առաւենեանք ըստ նախագրելոցս։
      
       ԶԱՐԵՀԱՒԱՆԵԱՆՔ
       Ի վերոյ Խորենացին 'ի զարմից թագաւորաց միայն ասելով՝ անորոշ եթող. այլ 'ի ա. 30. յետ յիշելոյ զՆերսէհ, որ էր որդի թոռին մեծին Տիգրանայ, ասէ. «Սորա (Ներսէհի որդի ) Զարեհ. 'ի սորա զարմից (ելին ) եւ որ Զարեհաւանիցն կարդան ազգք »։ Այլք գրեն Զարեհնաւանիցն, որոց իշխանք նոյնպէս անյիշատակք։ Տես եւ 'ի մեծ Հայս 153. 154. եւ 410։
      
       ԸՆԾԱՅԻՆՔ
       Գրեթէ մի միայն յիշատակեալ ընդ քաջ նահատակսն ընկերս սրբոց Վարդանանց առ Եղիշէի զ. «Յազգէն Ընծայնոց արդարն Արսէն եօթն արամբք ». զոր յիշէ եւ Ղազար 124. «Յազգէն Ընծայնւոյ երանելին Արսէն »։ Թուի լինել նոյն որ առ Մեսրոպայ ժբ. կոչի Ընձանոցք 'ի կարգս նախարարաց։
      
       ԸՆՏՐՈՒՆԻՔ
       Միայն առ Թոմայի Արծրունւոյ յիշատակեալ, որ բ. 6. եկին, ասէ, յօգն ութիւն Բագարատայ իշխանին Տարօնոյ «ի տոհմէն Ընտրունեաց Արտաւազդ եօթն հարազատօք եւ զօրօք իւրեանց »։ Իսկ 'ի գ. 2. յիշէ «Վահրամ յազգէ Ընտրունեաց »։ Ի դ. 4. գնացին, ասէ ընդդէմ Բուղայի ընդ զօրսն Գուրգենայ եղբօր Աշոտոյ Վասպուրականի եւ Ընտրունիքն Գէորգ եւ Յիսէ »։ Գուցէ նոյն է ընդ Տրունիս յիշատակեալսն 'ի Խորենացւոյն։
      
       ԽԱԴՈՒՆԻՔ
       Միայն յիշատակեալ առ Խորենացւոյն գ. 52 յասելն վասն Վռամշապհոյ արքային Հայոց. «Աառաքեաց հրեշտակուբ զայր մի պատուական եւ հաւատարիմ իւր Խադունի ազգաւ՝ Վահրիճ անուն»։
      
       ԽՈՌԽՈՌՈՒՆԻՔ
       Ցեղ հին յոյժ, որպէս է տեսանել առ Խորենացւոյն, ա. 12 «Իսկ Խուռն (որ է որդի Հայկայ, եղբայր Արմենակայ) 'ի կողմանս հիւսիսոյ բազմանայ, կարգէ զշէնս իւր, եւ 'ի նմանէ ձգեալ ասի մեծ նախարարութիւն ազգին Խոռխոռունեաց, արք քաջք եւ անուանիք, որպէս եւ որք առ մեօք են այժմ երեւելիք »։ Ի սորա զաւակէ երեւելի գտեալ Մաղխազ ոմն՝ թիկնապահ արքայի կարգեցաւ 'ի Վաղարշակայ սերնդեամբ , զորմէ տես 'ի Մաղխազունիս։ Իշխանք այսր ցեղի գտանին յիշատակեալ 'ի գիրս. զոր օրինակ առ Խորենացւոյն գ. 43 «Իշխանն Խոռխոռունեաց Գադիշոյ », նահատակեալ ընդ Վարդանայ։ Վասն համանուն երկրի սոցա որ 'ի Տուրուբերան՝ տես 'ի մեծ Հայս 131։
      
       ԾՈՎԴԷԱՑԻՔ
       Խորենացին բ. 8. թէպէտ յԱռանայ ասէ սերեալ զսոսա, բայց գրեթէ միայն առ Ագաթանգեղոսի յծզ. գտանեմք յիշատակեալ սովին բանիւ. «Երկոտասաներորդ իշխանն Ծոդէից աշխարհին »։ Որոց եւ ոչ աշխարհն մեզ յայտնի։
      
       ԾՈՓԱՑ ԻՇԽԱՆ
       Խորենացին բ. 8. ասէ վասն Վաղարշակայ «Բայց զկնի դորա (Անգեղտանն ) հաստատէ զմեծ նահապետութիւնն Ծոփաց 'ի Չորրորդն կոչեցեալ Հայս »։ Զայս ասէ զկնի գրելոյ զանգեղեայն Տօրքայ, թէ Վաղարշակ հաստատեաց զնա կուսակալ արեւմտից, թող 'ի բաց զառասպելն վասն ուժոյ Տորքայ, զի այն միջանկեալ բան է։ Այսպէս վասն անմիջապէս գրելոյ Խորենացւոյն՝ եւ վասն ծոփաց գաւառին երկիր Անգեղտան գոլոյ ըստ Բուզանդայ, թուի մեզ՝ թէ այս նախարար ութիւն ծոփաց միակցեալ էր ընդ նախարար ութեան Անգեղտան գէթ զկնի ժամանակաց բայց այս նախարար ութիւն այլ էր 'ի միւս նախարարէն կամ իշխանէն Ծոփաց, որ էր իշխան համօրէն Ծոփաց, այն է համօրէն Չորրորդ Հայոց. զի ասելն աստանոր Խորենացւոյն՝ 'ի Չորրորդն կոչեցեալ Հայս, յայտ առնէ՝ թէ էր 'ի մէջ Չորրորդ Հայոց, եւ ցուցանէ լինել զԾոփք գաւառն՝ որ էր 'ի Չորրորդ Հայս, եւ ոչ զԾոփաց նահանգն՝ որ էր համօրէն Չորրորդ Հայք։
      
       ԿԱԴՄԵԱՆՔ. Տես ՍԻՍԱԿԵԱՆՔ
      
       ԿԱՄՍԱՐԱԿԱՆՔ, ԱՐՇԱՐՈՒՆԻՔ , ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻՔ
       Յաղագս ծագման այսր զարմի՝ որ երիւք անուամբք կոչեցաւ, գտանեմք 'ի պատմ ութեան Խորենացւոյն բ. 28. ուրանօր պատմէ թէ յորժամ Աբգար գնաց 'ի Պարսս խաղաղել զարքայորդիս վասն թագաւորելոյ, զայս ինչ սահմանեաց. զի Արտաշէս թագաւորեսցէ 'ի վերայ Պարսից յորդւոց յորդիս՝ որպէս եւ կամէր. բայց միւս երկու եղբարքն եւ մի քոյր նոցա յուրոյն ցեղ որոշեսցին վերագոյն քան զամենայն ցեղս նախարար ութեան Պարսից. իսկ յորժամ սպառեսցի ցեղ Արտաշէսի՝ յայնժամ նոքա թագաւորեսցեն։ Զերեսին զայսոսիկ ցեղս նոր անուամբ կոչեաց Կարենի պահլաւ զայն՝ ուստի եղեն Կամսարականք։ Սուրէնի պահլաւ՝ ուստի եղեւ սուրբն Գրիգոր. եւ զքոյրն Ասպահապէտի պահլաւ, զի այր նորա սպարապետ էր Պարսից։ Այս ցեղ որ առ Խորենացւոյն բ. 73. կոչի Կարնան կամ Կարէնան պահլաւ, կամելով փախչել 'ի Հայս առ մեծն Խոսրով թագաւոր մեր 'ի ձեռաց սասանեան Արտաշրի՝ կոտորեցաւ առ հասարակ 'ի նմանէ, միայն զտղայ մի եւեթ ապրեցոյց Բուրզ՝ փախուցեալ յերկիրն Քուշանաց, եւ յանձնեալ 'ի ձեռս ազգականաց իւրոց. եւ այն տղայն կոչեցաւ Պերոզամատ. «Սա է, ասէ Խորենացին բ. 73. Պերոզամատն նախնի մեծի ազգին Կամսարականաց »։ Իսկ Կամսար է առաջին որդի Պերոզամատայ. որ ըստ պատմելոյ Խորենացւոյն բ. 87. «ամենայն ընտանեօք իւրովք եւ աղխիւ գայ առ Տրդատ մեր թագաւոր… Այս Կամսար ահագին քաջուբ նահատակեալ առ հարբն 'ի պատերազմունս, 'ի շահատակելն իւրում հարկանի յումեմնէ սակերբ զգլուխն. եւ վերացուցեալ մասն ինչ յոսկերէ սկաւառակին, բժշկեալ 'ի դեղոց (այլ ) պակաս գոլով բոլորութիւն գագաթանն՝ անուանեցաւ Կամսար այնր աղագաւ»։
       Սկզբնաւոր ութիւն նախարարութեանս եղեւ յաւուրս Տրդատայ, զորմէ այսպէս պատմէ Խորենացին բ. 90. «Յայնմ ժամու եւ ազգային նոցա (սրբոյն Գրիգորի եւ Արիստակէսի ) Կամսար մկրտի իւրայովքն հանդերձ 'ի ձեռն մեծին Գրիգորի, արքայի (Տրդատայ ) ընդունելով 'ի ջրոյն, տալ (տալով ) նմա ժառանգ ութիւն զմեծ դաստակերտն Արտաշիսի, որ այժմ ասի Դրասխանակերտ, եւ զգաւառն Շիրակ, որպէս ազգականի իւրում եւ մտերիմ հարազատի. այլ նա ոչ աւելի բաւեալ քան զեօթն աւուրս յետ մկրտութեանն վախճանի։ Բայց թագաւորին Տրդատայ մխիթարեալ զգլուխ որդւոցն Կամսարայ զԱրշաւիր, զինքն փոխանակ ծնողին սահմանելով, ազգ զնա սերելով յանուն հօրն, եւ կարգէ 'ի թիւ նախարարութեանց . յաւելու եւ այլ պարգեւս՝ զքաղաքն Երուանդայ եւ զնորին գաւառն մինչեւ ցկատար ձորոյն մեծի. միայն զի 'ի մտաց նորա հեռացուսցէ զյիշատակ բնիկ աշխարհին որ Պահլաւն կոչի, որպէս զի անվրդով զհաւատսն պահիցէ։ Իսկ Արշաւիր առաւել սիրեալ զգաւառն՝ յիւր անունն անուանէր Արշարունիս. քանզի յառաջ Երասխաձոր կոչիւր »։ Եւ այսպէս Կամսարականն է առաջին անուն այսր ցեղի. իսկ Արշարունի՝ երկրորդ անուն յորդւոյն Կամսարայ սկսեալ։ Երկիր նոցա առաջին եղեւ Շիրակ, ապա Արշարունիք. իսկ ոստան նոցա՝ Երուանդաշատ։ Այլ այն ինչ այսպէս ծաղկեալ յառաջանայր այս տոհմ ազնուական, կոտորել տայր Արշակ բ. զամենայն զտոհմն. յորմէ մի միայն որդի զերծեալ մնաց, «Կոտոռրեաց (Արշակ, ասէ Խորենացին գ. 31. ) զբազումս 'ի նախարարացն, մանաւանդ զազգսն Կամսարականաց բառնայր 'ի միջոյ, շարակնելով ագահեալ յամուրն Արտագերս, եւ 'ի քաղաք ոստանի նոցա Երուանդաշատ… միահաղոյն զարս եւ զկանայս հանդերձ մանկամբք հրամայեաց կոտորել. եւ ոչ ոք 'ի նոցանէ ապրեցաւ, բայց Սպանդարատ որդի Արշաւրի… հանդերձ որդովքն Շաւարշաւ եւ Գազաւոնիւ, եւ բոլոր ընտանեօք գնաց փախստական 'ի Յոյնս »։ Այլ այս Սպանդարատ՝ քանզի քաջ ութիւն մեծ արար 'ի պատերազմին որ 'ի Ձիրաւ դաշտի յաւուրս Պապայ արքայի, «Յայնժամ դարձոյց 'ի կամսարականն Սպանդարատ զամենայն ինչ՝ զոր յափշտակեալ էր հօր իւրոյ Արշակայ զգաւառն Շիրակայ եւ զԱրշարունեաց, ոչ իբրեւ զանիրաւ զագահ ութիւն (համարելով ) հօր իւրով Արշակայ, այլ որպէս պարգեւս ընդ վաստակոց քաջին Սպանդարատայ՝ որ սպան զՂեկաց արքայ », որպէս պատմէ Խորենացին գ. 38։
       Երկրորդն Խոսրով արքայ խոստացաւ Գազաւոնի գրել Արշակունի. «Եւ զքեզ Գազաւոն, ասէ, արիւն իմն եւ հարազատութիւն, ոչ ըստ վաղնջուց ազգականութեանն, այլ ըստ արդեանս՝ որ 'ի մօրէ քումմէ Արշանուշայ Արշակունւոյ՝ հանել զքեզ 'ի հայրենեաց քոց Կամսարականաց, եւ 'ի մայրենիս քո յիմս առեալ ազգ՝ Արշակունի անուամբ պատուեցից ». 8։ Բայց եւ յետ այնր նոյնպէս Կամսարական կոչեցաւ այս տոհմ, զորոյ զերկիրն յարքունիս էառ բ. Արտաշիր Պարսից արքայ. Տարաւ, ասէ Խորենացին գ. 50. Արտաշիր ընդ մերում թագաւորին Խոսրովու եւ «զԳազաւոն, կասկածեալ յառնն քաջութենէ (որ ընդդէմ Պարսից ). եւ զտուն նորա հրամայէ ունել յարքունիս, նոյնպէս եւ զեղբօրն նորա Շաւարշայ, եւ զՊարգեւայ ամատունւոյ »։ Այլ զկնի 'ի խնդրոյ սրբոյն Սահակայ յետս դարձոյց. «Որոյ զբնաւն կատարեալ խնդիրս, ասէ գ. 51. … վասն մնացելոցն մեղուցեալ նմա ազգացն Կամսարական եւ ամատունի, որ սուզեալ ղօղեալ էին յանյայտ տեղիս, վասն որոյ մաղթեաց գթալ… Որոց մնացելոցն պարգեւեալ (Արտաշրի ) զկեալն, հրամայեաց զտունս երկաքանչիւրոցն զկալեալսն յարքունիս՝ դարձուցանել 'ի նոսա, բայց միայն 'ի գահ հայրենի ոչ հաստատել, այլ 'ի խոնարհ քան զբազումս մատուցեալ նախարարս՝ 'ի կարգ կրտսերագունից պատրաստել»։
       Յորժամ թագաւորէր Վռամ արքայ Պարսից, յայնժամ սուրբն Սահակ անդրէն 'ի կարգ առաջին ետ հանել, միջնորդ կալեալ առ Վռամ զհազարապետ նորա զՍուրէն պահլաւ, ասելով նմա. «Դու հաւանեցուսցես զնա (զՎռամ Պարսից արքայ ) տալ ինձ զերկուսս զայս միայն. զգահ նախարարացն Հայոց՝ որպէս կարգեալ է յԱրտաշրէ, եւ (որպէս ) վարեցան մինչեւ ցայժմ, նորին օրինակաւ հրամայեսցէ եւ առ յապայ… Եւ միւս՝ զի դարձուսցէ զտուն ազգականին իմոյ եւ քս, զմանկանն Գազաւոնի զորդւոյն Հրահատայ, թէ եւ ոչ յիւրում ետեղ՝ զԱրշակունին յաղաչելով անուն, գէթ 'ի կարգ ընկեցեալ՝ ընդ այլ նախարարսն թուեսցի, յորում տեղւոջ ինքն կամեսցի, որպէս համազն նորա կամսարականն եւ կամ զամատունին, թափեալ 'ի հարցն պատուոյ եւ յառաջամասինն գահէ 'ի ստորնակային, եւ կամ գրեթէ որպէս զարքունի գործակալ ութիւն նմա հաւատասցէ, եւ նորուն զաւակաց համանմանակի ընտանու թեամբ, մինչեւ Աստուած քաղցրասցի դարձուցանել 'ի կարգ հայրենի□ Այնմ լսօղ եղեալ Վռամայ՝ հրամայէ զամենայնն կատարել ». Խորենացին գ. 65։ Իսկ թէ զիարդ ապա Կամսարականք զերկիր իւրեանց վաճառեցին, տեսցես 'ի տոհմն Բագրատունեաց։ Ընդ ժամանակս ժամանակս ելին 'ի ցեղէ աստի արք երեւելիք 'ի կառավար ութեան եւ 'ի քաջուե. յաւուրս Տիրանայ արքայի գովեալ է առ Խորեն. գ. 10. Արշաւիր կամսարական. «Եւ ժողովեալ մեծին Վրթանէսի զամենայն նախարարս Հայոց, հանդերձ զօրօք եւ զօրապետօք՝ յանձն առնէ Արշաւրի կամսարականի, որպէս գլխաւորի եւ յոյժ պատուականի յետ արքայի զաշխարհս Հայոց »։ Ուր եւ 'ի ստորեւ պատմէ զքաջ ութիւն նորա։ Յաւուրս Պապայ արքայի քաջուբ երեւելի եղեւ Սպանդարատ. իսկ յաւուրս գ. Արշակայ՝ Գազաւոն. «Այն օր, ասէ Խորենացին գ. 46. ահագին նահատակութիս ցուցեալ Գազաւոնի որդւոյ Սպանդարատայ՝ բազում անգամ դարձեալ յարձակմամբ ցրուէ զհետամուտսն »։ Մինչեւ 'ի սորին քաջութենէ եւ բ. Արտաշիր Պարսից արքայ երկնչէր։ Յայտնի են առ Եղիշէի եւ Փարպեցւոյն երեւելին Արշաւիր Արշարունի կամ Կամսարական, եւ որդիք նորա։ Ի սկիզբն երկոտասաներորդ դարուն՝ Տղայ Վասիլն զորմէ գրէ Վարդան. «Բայց մինչ կենդանի էր տէր Բարսեղ՝ մեռաւ պարոն Վասիլն մեծ իշխանաց իշխանն, որ Աստուծոյ յաջողելովն տիրեալ էր բազում բերդից եւ գաւառաց, եւ հոգաց զտուն նորա պատրիարգն Բարսեղ. եւ ետ զիշխանութին 'ի Տղայ Վասիլն՝ ձեռնասուն մեծ Վասլին, յազգէ կամսարական. զի տուն Վասլին էր յայնժամ հաւաքարան թագաւորազանց եւ ազատաց Հայոց , եւ աթոռ հայրապետաց»։
      
       ԿԱՐԵՆԵԱՆՔ. տես ԿԱՄՍԱՐԱԿԱՆՔ
      
       ԿՈՐԴՈՒԱՑԻՔ
       Խորենացին բ. 8. գրէ վասն Վաղարշակայ. «Զմոկացին 'ի նոյն գաւառէ գտեալ այր, որ ունէր ընդ իւրեաւ սրիկայս բազումս՝ նախարարութիւնս հաստատէ, նոյնպէս եւ զԿորդուացիս »։ Թէ զինչ մեծ ութիւն ունէին յաւուրս Տրդատայ, տես 'ի մեծ Հայս 143։
      
       ՀԱՄԲՈՒԺԵԱՆՔ
       Յիշատակեալ առ Մեսրոպայ ժբ. իսկ առ Բուզանդայ գ. 11. յիշատակի «Վրկէն նահապետն Հարուժենից »։
      
       ՀՐՍԻՁՈՐՈՅ
       Յիշատակի առ Բուզանդայ դ. 11. «Սուրիկ նահապետն Հրսիձորոյ»։
      
       ՄԱՐԱՑԵԱՆ
       Ի թիւս նախարարաց յիշեալ առ Թոմայի Արծրունւոյ բ. 6. որք եկին յօգն ութիւն Բագրատայ իշխանին Տարօնոյ. «Սմբատ Մարացեան, սեպուհ մի Սահակ »։ Թերեւս Մուրացան զորմէ տես ստորեւ։
      
       ՄԱՆԱԶԿԵՐՏԵՑԻՔ
       Ղազար 191. իբրեւ զազգ ինչ կամ զզարմ նախարարաց յիշէ, յասելն «Տէր Մելիտէ կաթուղիկոս յազգէն Մանազկերտեցեաց»։
      
       ՄԱՆԱՒԱԶԵԱՆՔ
       Յաղագս ծագման այսր ցեղի եւ նախարարութեան՝ տես զԱպահունիս եւ զԲզնունիս. իսկ վասն բարձման ցեղին՝ զոր Խորենացին միայն յիշատակէ, այսպէս պատմէ Բուզանդ գ. 4. Յաւուրս փոքուն Խոսրովու, ասէ. երկու մեծ իշխանք Մանաւազեան տոհմին եւ Որդունոյ տոհմին՝ հակառակ ութիւն 'ի մէջ իւրեանց բորբոքեալ սաստկապէս կռուէին, եւ զիրեարս կոտորէին. Խոսրով առաքեաց զեպիսկոպոսապետն Վրթանէս, եւ զեպիսկոպոսն Աղբիանոս համոզել 'ի խաղաղութիւն, նոցա անսաստեալ՝ աւերէին նաեւ զտունն արքունի. յայնժամ Խոսրով արքայ առաքեաց 'ի վերայ նոցա զՎաչէ զօրավար իւր, որ «հարկանէր վանէր զազգսն երկոսեան. եւ ոչ թողոյր զերկոցունց տոհմաց զորձ կորիւն եւ ոչ զմի »։ Տես եւ 'ի մեծ Հայս 118։
      
       ՄԱՆՈՒԵԱՆՔ. Տես ԱՄԱՏՈՒՆԻՔ
      
       ՄԱՐԶՊԵՏՈՒՆԻՔ
       Յիշատակեալ առ Մեսրոպայ ժբ. յորոց եւ ոմն Գէորգ անուն քաջ ութիւն երեւելի՝ յիշատակի առ Յոհաննու կաթողիկոսի։
      
       ՄՈԿԱՑԻՔ
       Նախարարուի՝ հաստեալ 'ի Վաղարշակայ, տես վասն այսր զբանս Խորենացւոյն՝ 'ի վերոյ 'ի Կորդուացիս։ Երկիր այսր նախարար ութեան էր նահանգ մի ողջոյն Մոկք անուանեալ ինն գաւառօք. բայց զարմանք մեծ՝ զի իշխան սորա ոչ այսպէս երեւելի, եւ այնչափ յիշատակեալ, որպէս եւ ոչ քաղաքք եւ ոչ չէնք սորա. յորմէ ինձ թուի 'ի վաղուց անտի խառնեալ սոցա ընդ դրացի ազգս Մարաց եւ Պարսից մանաւանդ ասորեստանեայց, եւ 'ի թիւս նոցա յաւելեալ. զկնի խառնեալ նոցա գուցէ ըստ մեծի մասին նաեւ ընդ արաբացիս՝ յորժամ տիրեցին այնց սահմանաց։
       Բնակիչք Մոկաց գոլով լեռնայինք եւ սրիկայք ըստ ասելոյ Խորենացւոյն էին եւ պատերազմականք եւ զի պատերազմական արանց իբր անհնարին իմն է՝ ի հանդար տութեան կալ, պարտ էր 'ի պատերազմունս ազգին մերոյ ստէպ լինել յիշատակ ութիւն զսոցանէ. այլ զայս քանզի հազիւ ուրեք է տեսանել յայտնի երեւի ընդ օտար ազգս խառնեալ սոցա որպէս սովորական բն ութիւն է ազգիս, եւ 'ի նոցին պատերազմունս շահատակեալ. վասն որոյ եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ պատմի Վասպուրական իշխանաց ընդ իւրեամբ նուաճեալ զիշխանն Մոկաց, յայտ է թէ վասն զի սակաւ արամբք ոմամբք մնացեալ տկարացեալ կայր։ Սակաւ ուրեք յիշատակին եւ իշխանք սորա. որպէս առ Խորենացւոյն գ. 43. «Սուրայ յազգէն Մոկաց ». եւ 'ի 55. «Ատոմ Մոկացին »։ Եւ առ Ղազարայ 75. «Տէրն Մոկաց Արտակ »։ Տես եւ 'ի մեծ Հայս 133։
      
       ՄՈՒՐԱՑԱՆ
       Այս ոչ էր 'ի կարգս միւս նախարարութեանց Հայոց. այլ քանզի ա. Վաղարշակ զոմն 'ի ցեղէն Մարաց Աժդահակայ՝ իւր երկրորդ թագաւոր ութեան կարգեալ, ուրոյն ցեղ որոշեալ սերեալ գտաւ, վասն այնորիկ եդաք յայս կարգ։ Իսկ վասն ունելոյն զերկրորդ գահն՝ գրեցաք 'ի պաշտօնեայս արտաքին կառավարութեան. իսկ աստ գրեսցուք վասն ցեղին, զորմէ պարտ է գիտել, զի Արտաւազդ արքայ նախքան զթագաւորել իւր յոյժ հակառակ ութիւն բերեալ ընդ ծերունւոյն Արգամայ նահապետի Մուրացան տոհմի առ 'ի յինքն գրաւել 'ի նմանէ զպատիւ երկրորդական գահի, ամբաստան ութիւն յարուցեալ 'ի վերայ նորա, նախ «զբազումս յազգէն Մուրացան » ետ սպանանել, եւ զՆախճաւան եւ զամենայն գիւղս նորա յինքն յափշտակել։ «Այսմ ոչ կարացեալ համբերել որդւոյն Արգամայ ասէ Խորենացին բ. 51 ընդդիմանայ նմա պատերազմաւ բայց յաղթեալ արքայորդւոյն (Արտաւազդայ՝ ) սատակէ զամենայն ծնունդս Արգամայ հանդերձ հարբն, եւ որք միանգամ երեւելիք էին յազգէ Մուրացան, եւ գրաւէ յինքն զշէնս եւ զամենայն իշխանութիս նոցա. եւ ոչ ոք ապրեաց 'ի նոցանէն՝ բայց միայն աննշանաւորք ոմանք եւ կրտսերք փախուցեալ առ Արտաշէս (արքայ հայր Արտաւազդայ ) ապրեցան 'ի դրան արքունի »։ Սոցա սերունդք էին, զոր Մեսրոպ ժբ. 'ի թուելն զիշխանս ասէ. «Եւ այլք (իշխանք ) որք չէին 'ի գահս »։ Այլ անունն գրի առ նմա Մուցեանք . կամ ըստ այլ օրինակի Մոյացեանք. որպէս եւ Մարացեանն անունն զոր յիշատակեցաք 'ի վերոյ՝ թուի լինել նոյն։ Յաղագս սկզբնաւոր ութեան այսր տոհմի տես 'ի գլուխն Բնակչաց՝ զԳաղթականս եկեալս 'ի Մարաց»։
      
       ՆՈՐ ՇԻՐԱԿԱՆ
       Մեզ թուի ելանել այս անուն 'ի բառէս Նոր Սիրիա, որ է նոր Ասորիք. քանզի զոր օտար ազգք Սիրիա կոչեն՝ մերքն Ասորիք կոչեն, որպէս եւ յայտնի դնի 'ի թարգման ութեան քրոնիկոնին Եւսեբեայ հտ. բ. թղթ. 96. «Առ սոքոք Սիրոս պատմի լեալ երկրածին, յորոյ անուն կից եւ Սիրիա անուանեցաւ, որ են Ասորիք »։ Այլ վասն նախարարուես քանզի խօսեալ է մեր 'ի մեծ Հայս 530. տես անդ։
      
       ՈՒՏԷԱՑԻՔ
       Խորենացին բ. 8. գրէ. «Ի սորա (Առանայ ) զաւակէ ասեն սերեալ զազգ Ուտէացւոց »։ Տե՛ս զոր ինչ գրեալ է մեր վասն սոցա 'ի մեծ Հայս 134. եւ 'ի գլուխն Բնակչաց՝ 'ի ստորագր ութեան գետոյն Գեհոնի։
      
       ՈՐԴՈՒՆԻ
       Զծագումն սորա նշանագրէ Խորենացին բ. 8. յասելն վասն Վաղարշակայ. «Իսկ 'ի հովտիս մեծի Բասենոյ կարգէ նահապետ ութիւն զՈրդունին անուանեալ որ 'ի զաւակացն Հայկայ »։ Իսկ վասն բարձման այսր ցեղի՝ տե՛ս զոր գրեցաք 'ի ցեղն Մանաւազեան եւ Բզնունեան, եւ 'ի մեծ Հայս 384։
      
       ՈՒՐԾԱՅԻ
       Միայն առ Ղազարայ 114. յիշատակի Ներսեհ անուն իշխան սորա. եւ 'ի 210 Սեպուհն Ուրծացի։ Տես 'ի մեծ Հայս 535։
      
       ՊԱԼՈՒՆԻՔ
       Յիշատակեալ առ Մեսրոպայ ժբ. իսկ առ Ղազարայ 75 յիշատակի տէրն Պալունեաց Վաղազշապուհ, զոր 'ի 114. կոչէ «Իշխանն Պալունեաց Վարազշապուհն »։ Եւ ընդ Վարդանանց նահատակեալ ասէ «յազգէն Պալունեաց երանելի սեպուհն Արտակ »։ Տես 'ի մեծ Հայս 212։ Որոց երկիր էր Տարօն, ուր էր Կուառս։
      
       ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻՔ . ՊԱՐԹԵՒԱԿԱՆՔ
       Պարտ է գրել եւ զսոցանէ սակս Լուսաւորչին, զորմէ սակս Լուսաւորչին. զորմէ գրէ Խորենացին բ. 91 «Սա որպէս ամենեցուն յայտնի է՝ աշխարհաւ Պարթեւ, գաւառ Պահլաւ, յազգէ թագաւորեալ, զատուցեալ Արշակունի, 'ի ցեղէ սուրենական »։ Զսկզբնաւորութէ այսր ցեղի գրէ նա ինքն բ. 68 յԱբրահամայ նահապետէ բերելոջ 'ի Քետուրայ կնոջէն իւրմէ. «Յորոց սերեալ ազգ Պարթեւաց , եւ 'ի նոցանէ Արշակ քաջ, որ ապստամբեալ 'ի մակեդոնացւոց՝ թագաւորեաց յերկրին Քուշանաց… ապա Արշակ նորին որդի որ կոչեցան մեծ… չուեալ 'ի Բահլ հաստատեաց զթագաւորութիւն իւր ամս յիսուն եւ երիս վասն որոյ զարմք նորա Պահլաւք անուանեցան »։ Ապա յայտ է թէ Պահլաւունիք անուանեացն 'ի Բահլ քաղաքէն որ էր յերկրին Քուշանաց, եւ ուր էր նախկին բնակ ութիւն իւրեանց։ Վասն որոյ Արտաշիր Պարսից թագաւոր ասաց Առ Անակ ըստ ասելոյ Ագաթանգեղոսի զ. եթէ զԽոսրով Հայոց թագաւոր սպանանիցես, «զբնակ ութիւն պարթեւական զձեր սեփական Պահլաւն 'ի ձեզ դարձուցից »։ Իսկ 'ի թղթ. ը. գրէ վասն նորին Անկայ. «Եւ 'ի բուն աշխարհն փափագէր որ Պահլաւն կոչէր »։ Եւ Խորենացին բ. 74 գրէ. «Խոստանայր զբուն տունն դարձուցանել 'ի նոսա որ Պահլաւն կոչէր, զարքայանիստ քաղաքն Բահլ. եւ զամենայն աշխարհն Քուշանաց »։ Նոյնպէս եւ բ. 90 ասէ վասն Արշաւրի որդւոյն Կամսարայ. թէ Տրդատ ջանայր՝ «զի 'ի մտաց նորա հեռացուսցէ զյիշատակ բնիկ աշխարհին՝ որ Պահլաւն կոչի»։
       Սոյն այս ցեղ կոչէր եւ Պարթեւ, վասն սերեալ գոլոյ յԱրշակայ պարթեւէ. նորին աղագաւ Ագաթանգեղոս ասէ անդէն վասն Անակայ, որ «գլխաւոր նահապետ էր Պարթեւաց տէրութե »։ Եւ վասն նորին Անակայ ասէ թղթ. է «Իբրեւ զայն լսէր Պարթեւն », փոխանակ ասելոյ Պահլաւն , որպէս եւ 'ի թղթ. թ. գրէ. «Բայց միայն երկուս մանկունս յորդւոցն Պարթեւին » Անակայ։ Սոյնպէս եւ սուրբն Սահակ երբեմն անուանի Պարթեւ եւ երբեմն Պահլաւիկ, զորմէ 'ի գրելն Խորենացւոյն գ. 51 մեծարի, ասէ, յԱրտաշրէ Պարսից թագաւորէ «վասն քաջատոհմիկ ազգին Պահլաւկաց »։ Իսկ վասն ցեղի սուրենեան Պահլաւի աստի ծագելոյ՝ տես 'ի ցեղն Կամսարական։
      
       ՌՄԲՈՍԵԱՆ
       Յիշատակեալ առ Եղիշէի 122. որ եղեւ մի 'ի գրողացն զնամակ առ Թէոդոս կայսր. ուր նախ յիշատակի Յովսէփ եպիսկոպոս, Վասակ մարզպան, եւ երրորդ՝ Ներշապուհ Ռմբոսեան։ Թերեւս Ռոփսեան։
      
       ՌՇՏՈՒՆԻՔ կամ Ըռշտունիք
       «Իսկ զՌշտունիս եւ զգողթնեցիս (ասէ Խորենացին բ. 8. 'ի գրելն զնախարար ութեանց զորս սահմանեաց Վաղարշակ ) գտիպատմեալ 'ի սիսականէն արդարեւ հատուած, (բայց ) ոչ գիտեմ թէ յանուն արանցն զգաւառն անուանեալ, եւ թէ յանուն գաւառացն զնախարարութիսն կոչեցեալ »։ Որով յայտ առնէ թէ այս ցեղ իջանէ 'ի Սիսակայ յորդւոյ Գեղամայ, զորմէ գրեալ ունի ա. 12։ Վասն այսր ցեղի՝ թէ որպէս մարդպետն կամեցաւ կոտորել յաւուրս Տիրանայ արքայի, եւ զիարդ զերծեալ գտաւ մի միայն տղայ, ուստի սերեցան յաջորդք նորա, տես զոր գրեալ եմք 'ի ցեղն Արծրունեաց։ Յորոց եւ ոմանք՝ որպէս Բարզափրան եւ Զօրայ, եղեն եւ սպարապետք, այլ զայսցանէ որպէս եւ վասն անցից Մանաճհրի եւ Զօրայի տես 'ի մեծ Հայս 164. եւ 172։
       Երեւելի անձինք այսր մեծի տոհմիս բաց 'ի նախագրելոցս եղեն Մեհենդակ Ռշտունի, ընդ այլ երիս իշխանս , « մեծք եւ գլխաւորք նահապետք » յորջորջեալք 'ի Բուզանդայ գ. 16։ Եւ Թէոդորոս Ռշտունի 'ի սկիզբն եօթներորդ դարուն, որ եւ եղեւ հրամանատար ազգիս 'ի ձախող ժամանակի նորոյ երեւելոց արաբացւոց. զորմէ Ասողիկ բ. 3. «Իսկ իշխանն Հայոց Թէոդորոս Ռուշտունեաց տէր, որ շինեաց զԱղթամար կղզին՝ պատերազմեցաւ ընդ նոսա 'ի Կոգովիտ (Ընդ իսմայէլեան զօրս որ յաւուրս յաջորդին Մահմէտի ) եւ ոչ կարաց յաղթել. եւ եղեւ այս յամս Եզրի կաթողիկոսի »։ Զմահուանէ սորա գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Բայց Թէոդորոս Ըռշտունեաց տէր գնալ ընդ իսմայէլեան զօրուն յասորեստան իւրայովքն համազգօք, եւ անդ մեռաւ, եւ մարմին նորա բերեալ եդաւ 'ի գերեզմանի հարցն իւրոց »։ Պանծալի տոհմիս վկայուհի նշանաւոր եղեւ Համազասպուհի. զորմէ քանզի չիք ինչ գտանել յիշատակ ութիւն առ այլս՝ բերցուք աստանոր զոր ինչ պատմէ Թոմա Արծրունի ա. 14. ։ Յետ պատմելոյ նորազչարիսն զոր առնէին յաշխարհի մերում ուրացեալքն Մեհրուժան եւ Վահան յաւուրս Արշակայ արքայի՝ եկին մտին սոքա զօրօք Պարսից նաեւ յերկիրն Ռշտունեաց. որոյ տէրն Գարեգին հազիւ կարաց փախչեալ առ կայսրն Յունաց. իսկ նոցա, ասէ, «կալեալ զտիկինն Ըռշտունեաց զկին Գարեգնի, զքոյր Վարդանայ մամիկոնի, ածեալ 'ի Վան Տոսպ 'ի քաղաքն Շամիրամայ՝ մատնեն 'ի խոշտանգանս եւ 'ի տանջանս դառնագոյնս, ստիպեն լքանել թողուլ զկրօնս քրիստոնէութեանն, հնազանդել պաշտել զօրէնս մազդեղական մոխրապաշտութեն. զոր չառեալ յանձն սուրբ տիկնոջն Համազասպուհեայ՝ տանին հանեն 'ի բարձրաւանդակ ամրական բերդաքաղաքն. մերկանան 'ի հանդերձիցն, զի քրիստոնեան փառօքն զգեցցի. արկանեն առնուս 'ի սրունսն կախեն զհիւսիսային աշտարակէն։
       Գոհացող համբեր ութեամբ ընդունի զվճիռ մարտիրոսական, դայեկին նորա մնալով 'ի ներքոյ կախաղանին, ամփոփէ զսուրբ գանձն 'ի ծոց իւր, տարեալ փոխէ 'ի վկայարան հանգստի 'ի ձեռն սրբոյն Ներսէսի. զոր տարեալ հանգուցանեն 'ի տեղւոջն՝ զոր այժմ Ձորոյ վանս անուանեն 'ի վկայարան սրբոց Հռիփսիմեանց, զոր շինեալ էր սրբոյն Գրիգորի»։
      
       ՌՈՓՍԵԱՆ կամ ՌԱՓՍՈՆԵԱՆ
       Այս ցեղ 'ի հօրէ իջանէ 'ի վերջին Տիգրանայ արքայէ. իսկ 'ի մօրէ 'ի հռոմայեցւոց. զի ըստ պատմելոյ Խորենացւոյն բ. 64 Ղուկիանոս կեսար արձակեալ զմեր վերջին Տիգրան որ 'ի կալանս էր, «Ետ զՌոփի զկոյս զմերձաւոր իւր նմա կնութեան, զոր եկեալ 'ի Հայս 'ի բաց թողու. եւ 'ի նմանէ լեալ պատանիս չորս՝ ազգ սերէ յանուն մօրն իւրեանց Ռոփեայ՝ Ռոփսեան. եւ զառաջին մանկանցն գլուխ նահապետ կացուցանէ եւ կարգէ ընդ այլ նախարարութիւն, զի մի անուանեսցին Արշակունիք »։ Այսքան փոյթ էր յայնժամ մերոցն յորոշումն ցեղից նախարարականաց։ Ի սերնդոց սորա գտանեմք յիշատակեալ առ Ղազարայ 48 «Ի տոհմէն Ռոփսենից Բաբիկ եւ Յոհան »։ Ուր առ Եղիշէի 344. այլ ազգ յիշատակի. «յՌափսոնեան տանէն Բաբիկ եւ Յուխնան »։ Նոյն թուին ընդ սոսա Առագսունիք կոչեցեալքն առ Մեսրոպայ ժբ։
      
       ՍԱՀԱՌՈՒՆԻՔ
       Այս անուն 'ի կրկին տեղիս Բուզանդայ ե. 35 գրեալ կայ Սահռունի. թէպէտ եւ 'ի 37 գրի՝ որպէս եւ գրեն այլք Սահառունի։ Յիշատակի առ Մեսրոպայ ժբ. ընդ այլ նախարարս, որպէս եւ ուրեք ուրեք առ այլ պատմագիրս . զոր օրինակ առ Ղազարայ 252. «Երանելին Որդի 'ի տոհմէ Դիմաքսենից, եւ երանելին Քաջաջ 'ի տոհմէն Սահառունեաց եդեալ զանձինս 'ի վերայ ուխտիս սրբոյ՝ պսակեցան » յաւուրս Յոհաննու մանդակունւոյ։ Ի տոհմէ աստի էր «Բատ, որ նահապետն էր, ասէ Բուզանդ ե. 35. ազգին Սահռունեաց տոհմին, դայեակ սնուցիչ թագաւորին Վարազդատայ, կամեցաւ նա զգործ զօրավար ութեան սպարապետութեն Մուշեղայ յինքն յափշտակել 'ի նմանէ »։ Երեւելի գտաւ Դաւիթ սահառունի յեօթներորդ դարուն. «Ի սմին յայսմիկ աւուրս. ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, կայսրն Հերակլ զԴաւիթ Սահառումն կուրապաղատ արարեալ իշխան Հայոց ըացուցանէր, որ մեծաւ ճոխուբ եւ յաղթ ութեամբ բազմաւ քաղաքավարէր զիշխանութիւնն ամս երիս »։ Ի տոհմէ աստի երեւի՝ թերեւս 'ի մայրենի տանէ՝ եւ Բուզանդ պատմագիր, ըստ որում գրի առ նմա այսպիսի ինչ 'ի դ. 12 «Եւ զմերոյ տոհմի ազգի իշխանն Սահառունեաց »։ Թէպէտ եւ հայրենեօք համարեալ է Բուզանդ Փոստոսս այս՝ բուզանդացի յոյն, ոչ այնչափ բարեկամ ազգիս որպէս յայտ է խաջ քննողաց զամենայն բանս նորա։
      
       ՍՈՒՐԵՆԵԱՆՔ
       Ցեղ սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի լուսաւորչին եւ մեծին Սահակայ, զորմէ տես զոր ինչ գրեցաք 'ի ցեղն Կամսարական եւ Պահլաւունիք. յաւել աստանոր եւ զայս պատմական գովեստ՝ զոր Արտաշիր Պարսից արքայ գրէ առ Վըռամշապուհ թագաւոր մեր. «Ընկալայ զգրեալսս քո որ ինչ վասն եպիսկոպոսիս Սահակայ , եւ յիշեցի զերախտիս նախնեաց դորա, որք էին նահապետք Սուրենեան Պահլաւոյ եւ կամաւ յանձն առին զտէրութիւն իմոյ նախնւոյն եւ համանունն Արտաշրի… իսկ որդի սպանողին (Անկայ ) Գրիգոր՝ զկեանս եւ զթագաւոր ութիւն կորուսեալ հիւանդ ութեամբ Տրդատայ՝ վերստին ետ իւրով բժշկու թեամբ. եւ առաւել առ ձեզ եղեւ երախտաւոր »։ Խորենացի գ. 51։
      
       ՍՐՈՒԱՆՁՏԵԱՅՔ
       Յիշատակեալ առ Ղազարայ 124. ընդ նահատակեալ ընկերս Վարդանանց. «Յազգէն Սրուանձտայ երանելի Գարեգին »։ Իսկ առ Եղիշէի 174 յիշատակի «Խուրս Սրուանձտեայ »։ Առ Մեսրոպայ ժբ. գրի Սրուածտայք։
      
       ՎԱՆԱՆԴԱՑԻՔ
       Զսկզբնաւորութենէ սոցա՝ զելուզակող բարուց գրեալ է մեր 'ի մեծ Հայս 431. 435 անդ ունիս գտանել զամենայն. աստանոր զայս միայն ունիմք ծանուցանել, զի ոչ ուրեք առ Խորենացւոյն գտանեմք վասն Վանանդեցեաց կարգեալ նախարարութիւն, ոչ 'ի Վաղարշակայ եւ ոչ յայլմէ ումեքէ 'ի թագաւորաց. բայց 'ի յիշելն պատմագրաց մերոց զՎանանդացիս՝ 'ի կարգս նախարարաց գտանեմք դասեալ զնոսա եւ անուանեալ։ Զի Ղազարայ 75, 'ի յիշելն զնախարարս ասէ. «Եւ որք 'ի նախարարացն էին ժողովեալք տէրն Սիւնեաց Վասակ, եւ տէրն Արծրունեաց Ներշապուհ… տէրն Վանանդեայ Առաւան»։ Եւ 'ի 267 Սեպուհ կոչէ զոմն 'ի վանանդացւոց՝ որ է անուն սեփական նախարարաց. «Յարձակեալք նահատակեցան… երանելին Ատգէն Սեպուհն վանանդացի »։ Եւ առ Յոհաննու կաթողիկոսի. «Քակէր յարքայէ զոմանս, եւ յայլոց եւս նախարարացն Վանանտացեաց »։ Ի կարգս նախարարաց դասել ցուցանէ եւ այս բան Խորենացւոյն գ. 56 «Ժողովեալ նախարարացն Հայոց հանդերձ զօրօք իւրեանց տան ընդ գնդին Պարսից պատերազմ… յորում համօրէն Վանանդացիք երեւեցան նահատակեալ քաջուբ »։ Վասն որոյ եւ Մեսրոպ ժբ. յաւուրս բ. Արշակայ 'ի կարգս նախարարաց թուէ՝ Վանանդեանս կոչելով։ Յորմէ համարիմ նախարար կոչեցեալ զնոսա սակս գոլոյ տէր երկրի. որով ունէին եւ պատիւ տանուտիրական. որ է եւ նախարարական։ Ի վերջին ժամանակս թագաւոր ութեան Բագրատունեաց ընկալան եւ զանուն թագաւորական. բայց քանզի թագաւոր անուանեալ ցեղն 'ի Բագրատունեաց էր՝ եւ ոչ 'ի սոցանէ, վասն որոյ ոչ եդաք 'ի կարգս թագաւորող նախարարութեց։
      
       ՎԱՀԱՆՈՒՆԻՔ ՎԱՀԵՒՈՒՆԻՔ
       Խորենացին ա. 30 յետ գրելոյ զՎահագնէ որդւոյ մեծին Տիգրանայ ասէ. «Եւ սորա են զարմք Վահնունիք »։ Եւ 'ի բ. 8 ասէ վասն Վաղարշակայ «Բայց յորդւոցն Վահագնի գտեալ արս՝ որք ինքնակամ խնդրեցին զմեհենիցն պաշտամունս, պատուէ մեծապէս 'ի ձեռս նոցա տալով զքրմուին, եւ կարգէ ընդ առաջին նախարարութիսն, եւ անուն կոչէ Վահնունիս »։ Այլ 'ի գիրս ոչ գտանեմք յիշատակեալ զայս անուն , բայց եթէ առ Մեսրոպայ ժբ. առ որում ուրոյն ուրոյն յիշատակին Վահունիք եւ Վահեւունիք. որպէս եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ դ. 6. եւ ե. 3. յիշատակի Ապուսակք Վահունի։ Այլ առաւել յիշատակեալն է Վահեւունիք, որպէս առ Ղազարայ . Տէրն Վահեւունեաց Գիւտ. զոր եւ 'ի 114 կոչէ իշխան Վահեւունեաց Գիւտ։ Եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ բ. 6. յիշատակի Խոսրով Վահեւունի որ եկն յօգնութիւնն Բագրատայ իշխանին Տարօնոյ. եւ գ. 2. «Մուշեղ Վահեւունի՝ որ զտանուտիրական պատիւն ունէր »։ Ի բ. 6. յիշատակին Վահեւունիք, որք ընդ զօրացն Գուրգենայ Արծրունւոյ գնացին ընդդէմ Բուղայի։ Իսկ առ Եղիշէի 173. յիշատակի գունդն Վահեւունիք։
      
       ՏԱՇՐԱՑԻՔ
       Խորենացին բ. 8. այսպէս գրէ. «Զսեպհականութին Տաշրայ կարգէ Վաղարշակ 'ի զաւակացն Գուշարայ հայկազնոյ ». վասն որոյ ընդ տոհմս նախարարաց թուելով Ղազար յիշէ 'ի 148 «Ի տոհմէն Տաշրացեաց Վրէն »։ Զոր Եղիշէ 344. գրէ «Յազգէն Տաշրացեաց Վրէն »։ Իսկ 'ի 344. Ղազար կոչէ Տաշրայ իշխան Վրէն. եւ Եղիշէ 174 Վրէն Տաշրացի։
      
       ՏՐՈՒՆԻՔ
       Նախարար ութիւն կարգեալ 'ի բ. Արտաշիսէ. զորմէ գրէ Խորենացին բ. 47 «Պատմի սորա 'ի նոյն աւուրս սերեալ ազգ եւ զորդիսն Տուրայ, պատանիս հինգ հանդերձ տասամբ, յանուն հօրն իւրեանց Տրունիս, ոչ վասն արութեան ինչ գործոց, այլ միայն վասն քս ութեան հօրն նոցա, զոր առնէր 'ի տանէն արքային (Երուանդայ ) առ Սմբատ, քանզի ընտանի էր Երուանդայ. սակս նորին եւ սպանաւ 'ի նմանէ»։
      
       ՏՐՊԱՏՈՒՆԻՔ
       Յիշատակեալ առ Եղիշէի 174 որք մտին 'ի գունդն Վարդանայ։ Նոյն երեւի լինել ընդ Ատրպատունիք անուան, որ է երեքտասաներորդ գաւառ Վասպուրական նահանգի. որ առ Մեսրոպայ ժբ. 'ի մերում օրինակի գրեալ կայ Արպատունիք։
      
       ՓԱՌԱՒԱԶԵԱՆ կամ ՓԱՌԱՒԱԶՆԵԱՆ
       Յիշատակի առ Բուզանդայ ե. 15 յասելն վասն սպարապետին Մուշեղայ. «Վանէր զամենայն աշխարհն Վրաց. եւ հանէր ընդ սուր զամենայն ազատս եւ զազգս նախարարացն զոր եգիտ. զՓառաւազեանսն հրաման տայր սպարապետն Մուշեղ հանել 'ի խաչ 'ի մէջ աշխարհին Վրաց »։ Յայս բան աշխարհ Վրաց կոչէ զԳուգարս զի Մուշեղ գնաց 'ի Գուգարս, որոյ բդեշխ ապստամբեալ 'ի Հայոց՝ մըտեալ էր ընդ տէր ութեամբ Վրաց, եւ կոտորածն եղեւ Հայոց նախարարաց, որք անդր հաւաքեալ միաբանեալ էին ընդ բդեշխին Գուգարաց։ Նորին աղագաւ եւ այս ցեղ էր հայկազեան. յոր անուն եւ յառաջ իսկ տանի յազգի մերում նահապետ նաեւ թագաւոր 'ի ցեղէ հայկազանց Փառնաւազ կամ Փառնուաս կոչեցեալ։
      
       ՔԱՋԲԵՐՈՒՆԻ
       Յիշատակի առ Ղազարայ 124. նահատակեալն ընդ ընկերս Վարդանանց «Յազգէն Քաջբերունեաց երանելին Ներսեհ »։ Եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ բ. 6. «Եւ այլք 'ի նախարարացն Վասպուրական իշխանին Սմբատ Ապահունի, Գրիգոր Քաջբերունի ». որք եկին յօգն ութիւն Բագրատայ իշխանին Տարօնոյ։ Տես եւ 'ի մեծ Հայս 126։
      
       ՔՕՂԵԱՆՔ
       Յիշատակեալ առ Եղիշէի 174 ընդ գունդս Վարդանանց։ Սոցա ծագումն է 'ի Ճենաց. զորմէ գրէ պատմութիւնն Օրբելեան տպեալ 'ի Մատրաս գլ. ա. թէ յաւուրս Քէյքավուզ Խոսրովու Պարսից թագաւորի խռով ութիւն անկաւ 'ի Ճենաստան. զի 'ի մեռանել Ճենբակուր թագաւորին Ճենաց՝ թագաւորազունքն Ճենաց ընդ միմեանս մարտուցեալ, մի կողմն հանդերձ ընտանեօքն փախստեայ անկանի յաշխարհն Վրաց տեղի բնակ ութեան խնդրելով, տեսեալ աւագացն Վրաց զսոսա արս քաջակորովս եւ վայելուչս «ետուն, ասէ, նոցա 'ի տուն բնակ ութեան եւ 'ի տեղի ամր ութեան զանառիկ ամուրն (զՕրբէթ, զոր 'ի վերոյ յիշէ ) որ շինեալ էր ձեռամբն Քարթլայ, ետուն նաեւ զգաւառս բազումս , եւ զաւանս մեծամեծս եւ զբերդս 'ի ժառանգ ութիւն նոցա։ Ապա միամտեալ 'ի տեղւոջն բնակեցան 'ի զՕրբէթ եւ վասն անուան բերդին՝ յետ բազում ժամանակաց Օրբուլք կոչեցան. այսինքն՝ Օրբէթացիք… որ մինչեւ ցայսօր սակս այսր պատճառի Օրբէլք կոչեցան »։ Անուն գըլխաւորի նոցա ոչ յիշատակի, այլ ասի լինել այր յաջողակ եւ պատճառագեղ, ուժեղ եւ անձնեայ, երիտասարդ հասակաւ »։ Առաջինն որ յիշատակի 'ի սոցանէ՝ է Լիպարիտն՝ այր անյաղթելի, յամի տեառն 958։ Յետ ժամանակաց խնամուբ խառնեալ ասէ զսոսա եւ ընդ Հայս 'ի գլուխն դ. «Եւ ծանիր զի սոքա խնամուբ խառնեալ էին ընդ թագաւորին Վրաց՝ եւ ընդ թագաւորին Հայոց Կորիկեանց որք էին Բագրատունիք, եւ վասն այնր պատճառի առին 'ի նոցանէ Բագրատունիք, եւ վասն այնր պատճառի առին 'ի նոցանէ զԲագրատունի անուանսն. այսինքն զՍմբատ եւ զԻւանէն, որ է Յոհաննէս բայց զԼիպարիտն եւ զԵլիկումն եւ զԲոյրթէլն ունին 'ի հին նախնեացն՝ որք 'ի Ճենացն եկին նաեւ զայլ անուանսն առին 'ի Վրաց»։
      
       Սերունդ Օրբէլեանց
       Ի մեռանիլ Դաւթայ արքային Վրաց 'ի մէջն անդ երկոտասաներորդ դարուն, զմանկահասակ զորդի իւր Դեմնա յանձնեաց նախարարաց իւրոց, մանաւանդ իւրում սպարապետին Իւանեայ որդւոյ Սմբատայ լիպարիտեանց 'ի տանէ օրբէլեան. երդմնեցուցեալ զի 'ի չափ հասանել Դեմնայ՝ զնա կացուսցէ թագաւոր, այլ յորժամ Իւանէ ըստ ժամանակին հասանելոյ կամեցաւ թագաւորեցուցանել զԴեմնա, Գորգէ եղբայր Դաւթի որ թագաւորեալ էր 'ի վերայ Վրաց, կալեալ զԻւանէ եւ զԴեմնա՝ կուրացոյց զաչս նոցա, եւ թշնամացեալ ընդ համօրէն ցեղին Իւանեայ՝ զամենայն զազգատոհմն նորա՝ այսինքն է զօրբէլեանսն առ հասարակ նաեւ զկանայս ետ սպանանել, «Հրամայեաց ասէ, ջնջեալ զյիշատակ ազգին Օրբէլեանց 'ի պատմագրաց իւրեանց նաեւ յեկեղեցեացն, եւ ետ գրել զրոյց այսր ապստամբ ութեան ոչ որպէս եղեալ էր… եւ կարգեաց նաեւ նզովս՝ զի մի եւս յիշեսցեն զանուն նոցա, եւ մի՛ թողցեն 'ի նոցանէ զոք 'ի Վրաց աշխարհին, եւ եդ զայն կտակ չարի յիւրում գանձարանին. եւ այս եղեւ յամի տեառն 1177»։
       Որոց ազգ 'ի գալստենէն Ճենաց մինչեւ ցայն ամ աւելի քան զհազար ամ լեալ հաշուէ. բայց զերծեալ մնաց եղբայր Իւանէի Լիպարիտ ձայնեալ, որ առ Պարսիկս էր գնացեալ երկու որդւովք։ Ելիկում եւ Իւանէ անուն, առ աթապէկն Ելտիկուզ։ Լիպարիտ փութով վախճանեալ անդէն՝ որդիք նորա մնացին առ Պարսս։ Յետ մեռանելոյ Գորգեայ Թամար դուստր նորա թագաւորեալ՝ առ ինքն դարձոյց զԻւանէ զորդի Լիպարտին. որում ասէ, «ետուն 'ի հայրենեաց իւրեանց զՕրբէթ միայն, յորմէ ծնան որդիք, եւ այժմ նոքա են Օրբէլիք »։ Ելիկումին եղեւ որդի մի կոչեցեալ նոյնպէս Լիպարիտ, իսկ կին Ելիկումին՝ էր դուսիր քեռ Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի՝ յորժամ այս Ելիկում մեռաւ 'ի պաշարման անդ Նփրկերտոյ՝ ուր գնացեալ էր ընդ Թաթարս, եթող որդի մի Բոյրթէլ անուն. յայնժամ Սմբատ եղբայր Ելիկումին տիրեաց. գովելին յամենեցուն, հանճարեղ, 'ի հինգ լեզուս խօսող, հայ, վրացի, ուղուր, փարսի եւ մուղալ, որ է թաթար. եւ էր այր բարեպաշտօն ասէ, «կանգնիչ եւ զօրացուցիչ վշտագնեալ ազգիս Հայոց »։ Եւ եղեւ սիրելի յոյժ Դաւթի թագաւորին Վրաց, (որ էր որդի նախագրեալ թամարայ թագուհւոյն ), որ եւ խնդրեաց 'ի նմանէ անհետ առնել զայն գիր որ վասն ջնջելոյ Օրպէլեան տոհմին, զոր Գորգէ գրեալ պահեալ էր 'ի գանձարանի իւրում. եւ այնպէս յուզել եւ գտեալ զայն գիր՝ ետ Սմբատ պատառել եւ 'ի հուր արկանել ձեռամբ նորին իսկ Դաւթի թագաւորին։ Այս Սմբատ օրպէլեան թէպէտ զօրաւոր էր եւ սիրելի՝ բայց անորդի մեռեալ յամին 1 273. տիրեաց եղբայր նորա Տարսայիճ, այր անպարտելի 'ի մարտի, վասն որոյ եւ յոյժ սիրելի Ապաղա ղանին։
       Յորժամ Դեմետրէ դարձաւ յԱրզուն խանէն. «գնաց ասէ գլուխ թ. ընդ առաջ Տարսաիճն մեծամեծ պատուով եւ արքունական ընծայիւք մեծարեաց զթագաւորն եւ նա առեալ տարաւ զնա ընդ իւր յերկիրն աւագեան յԱյրարատ, եւ բազում թախանձանօք բռնադատեաց զնա, եւ եդ աթապակ (հայրիշխան) 'ի վերայ ամենայն տէր ութեան իւրոյ… եւ յայնմհետէ առնէր Տարսաիճն զաթաբակ ութիւն աշխարհիս Հայոց, եւ զբազում դիւր ութիւն եւ ողորմ ութիւն առնէր նեղեալ ազգիս Հայոց »։ Սա է որ 'ի 1280 ետ ձեռնադրել զորդի իւր զՍտեփաննոս 'ի քահանայ, որ ապա գնացեալ 'ի Կիլիկիա ձեռնադրեցաւ 'ի կաթողիկոսէն Կոստանդեայ մետրապօլիտ աթոռոյն Սիւնեաց, ուստի դարձաւ յամին 1287, որպէս պատմէ անդէն։
      
       Պատիւ Օրբէլեանց
       Ի նմին պատմ ութեան գլուխ գ. գրի. «Իսկ պատիւ եւ բարձրութիւն ցեղին Օրբէլեանց 'ի տան թագաւորին էր այս. լինել Սպասալար ամենայն աշխարհին Վրաց. եւ ամենայն գործակալք տանն արքունի ընդ ձեռամբ նոցին. ունել նաեւ սեպհական գրօշս երկոտասան, եւ ընդ իւրաքանչիւր գրօշաւ հազար այր. եւ սահման էր թագաւորին սպիտակ լինել վառն՝ եւ կարմիր նշան 'ի վերայ, հրամայեցին սոցա զկարմիր ունել զվառ, եւ սպիտակ նշան 'ի վերայ եւ շրջեալ ('ի շրջիլն ) առաջի թագաւորին եւ 'ի կանգնելն՝ ունել 'ի ձեռին զգաւազան առիւծագլուխ եւ 'ի ժամ ճաշոյն առանձին նստիլ 'ի բազմականացն՝ 'ի վերոյ քան զամենայն դէտէպուլ նախարարսն 'ի վերայ բարձի, եւ ուտել զհաց արծաթի սեղանով։ Նաեւ սոքա էին թագադիրք թագաւորին Վրաց »։ Եւ զարմանալի այն է, զի որպէս առ մեզ եկեալքն 'ի Ճենաց Մամիկոնեանք ընկալան զպատիւ սպարապետուե, զնոյն պատիւ ընկալան եւ եկեալքն առ Վիրս 'ի Ճենաց. յորմէ երեւի սերնդեամբ ունել ազգին Ճենաց զքաջասրտ ութիւն եւ զզօրութի։ Եւ արդարեւ պատմութին օրպէլեան այնպէս ցուցանէ, թէ Վիրք յետ տասներորդ դարու որչափ ինչ գործեցին 'ի պաշտպանել զերկիր իւրեանց ընդդէմ արշաւանաց արաբացւոց, Պարսից եւ Թաթարաց՝ զամենայնն գրեթէ 'ի ձեռն քաջաց Օրպէլեանց կարացին գործել, յորում ժամանակի բազում ինչ ունէին գրաւեալ Վիրք 'ի սահմանաց Մեծին Հայոց։
      
       Երկիր Օրբէլեանց։
       Առաջին գալուստ սոցա ասի լինել 'ի Վիրս. այլ եթէ Օրբէթ՝ ուր բնակեցանն՝ է Շամշոյլտէ, որպէս ասէ պատմ ութիւն նոցա, յայնժամ բնակ ութիւն նոցա լինի 'ի հայաստան 'ի Գուգարս։ Այլ թողեալ մեր խօսել զՕրբէթայ զկնի բնակ ութիւն նոցա եղեւ 'ի Լօռէ, որ էր 'ի Տաշիր գաւառին Գուգարաց, բայց այն կողմանք գոլով յայնժամ ընդ տէր ութեամբ Վրաց՝ նաեւ բնակեալ 'ի Վրաց բազմաց՝ ասին լինել 'ի Վիրս , որք եւ 'ի կողմանէ Վրաց թափէին 'ի ձեռաց Տաճկաց զքաղաքս եւ զբերդս Հայաստանեայց։ Իսկ առաւել զկնի՝ Օրպէլեանք 'ի Սիւնիս սփռեցան, տեարք եղեն բազում տեղեաց Սիւնեաց, ուր եւ խնամ ութեամբ խառնեցան ընդ Հայս, մի համարեալ ընդ նոսա։
       Թէ զիարդ եղեւ այս ամենայն՝ պատմէ պատմութիւնն Օրպէլեան, զոր բերցուք համառօտելով։ Ի գլուխն գ. գրէ թէ յաւուրս Դաւթի Վրաց արքայի որդւոյ Գէորգեայ՝ մեծ սպասալարն Իւանէ օրբէլն ընդարձակեաց զսահման Վրաց. «Զի առին զՏփխիս 'ի Տաճկացն, եւ զՏաւուշ (որ է յՈւտի ), զԳագ, զԼօռէ եւ զԱնի յամի տեառն 1123. վասն որոյ առաւել սիրեցաւ եւ պատուեցաւ 'ի թագաւորէն, եւ 'ի վերայ հայրենեաց իւրոց (որ էր Օրբէթ կամ Շամշոյլտէ ) տուաւ նմա 'ի թագաւորէն Լօռէ իւր գաւառաւն, եւ ագարակն 'ի տեղի դարպասի, նաեւ Շամշոյլտէ որ էր հայրենիք նորին՝ վերստին տուաւ իւր գաւառաւն, եւ մեծ սիջիլով եւ թագաւորական մատանեաւն հայրենիք հաստատեցաւ նոցա »։ Այս Իւանէ եւ որդի նորա Սմբատ առին զԽունան, «որ 'ի բազում ամաց էր առ Տաճկացն, եւ այն եւս հաստատեցաւ հայրենիք նոցա յամի տեառն 1128»։ Յետ մեռանելոյ Իւանէի, ասէ «առնու զտէր ութիւն նորա (Օրպէլեան ) որդին իւր Սմբատ »։ Իսկ միւս Իւանէ որդի Աբուլէթի առնու, ասէ եւ զԴմանիս։ Ի նոյն դ. գլուխն գրէ դարձեալ. «Այս Գէորգէ (արքայ Վրաց ) տունն Շիրակայ, եւ խնորհեաց մեծին Իւանէի Ամիր սպասալարին Վրաց, որդւոյն Սմբատայ Օրբէլեանց. եւ եղեւ այնուհետեւ այն եւս իմա հայրենիք»։
       Յորժամ յելս երկոտասաներորդ դարուն եղեւ կոտորած Օրպէլեան ցեղին զոր յիշեցաք 'ի վերոյ, եւ դէպ եղեւ Թամարայ թագաւորել, փոխանակ Օրպէլեանց որք ոչ էին մեծարեալ զորդիսն Սարգսի որդւոյ Զաքարիայ հայկազուն իշխանի՝ որք կոչէին Զաքարէ եւ Իւանէ։ «Բարձրացուցանէ, ասէ 'ի գլուխն ե. 'ի փառս եւ 'ի պատիւս զԶաքարէ, կացուցանելով 'ի տեղին Օրբէլեանց՝ Ամիր սպասալար Վրաց, եւ տայ նմա զհայրենիսն Օրբէլեանց զԼօռէ. եւ զեղբայրն Իւանէ կացուցանէ աթաբէկ 'ի վերայ աշխարհացն Հայոց եւ Վրաց, որք բազում ջանիւ թափեցին զաշխարհս 'ի Պարսից »։ Վասն սրոյ յորժամ Թամար թագուհին յետս դարձոյց 'ի Պարսից զԻւանէն, զՕրբէթ ետ միայն, որպէս յիշեցաք 'ի վերոյ, զի Լօռէ սահմանօք իւրովք տուեալ էր նախայիշատակեալ Զաքարիայ։ Եւ յորժամ Ելտիկուզ աթապէկ պարսիկ արձակեաց զԵլիկումն զեղբայր նախագրեալ Իւանէի՝ ետ նմա, ասէ, զբերդն Երնջակայ, զՄաճուկ աւանն եւ զՆախջուան. «Ապա յուղարկէ զնա, ասէ 'ի գլուխն ե. բազում փարթամուբ եւ երեւելի փառօք 'ի քաղաքն Նախջեւան, եկեալ այնուհետեւ Էլիկումին, եւ տիրեալ այնմ նահանգի՝ կոչէ առ ինքն զեպիսկոպոսն Սիւնեաց զտէր Ստեփաննոս որդի տեառն Գրիգորի »։ Զորոյ զքեռ դուստրն առեալ էր Էլիկումն յիւր կնուի, որպէս յիշեցաք 'ի վերոյ։ Սոյնպէս եւ գլխաւորն Պարսից Ասլան «Էառ ասէ 'ի գլուխն զ. զՎայոց ձոր եւ զԵղեգիս մինչեւ 'ի Երերօն գիւղն, որ է հանդէպ Գառնւոյ, եւ ետ զամենայն Էլիկումին, եւ ասէ. թրով առածն եւ ոսկւով գնեցածն միապէս հայրենիք են մարդոյն. արդարեւ՝ զոր ես սրով իմով առի գաւառքս այսոքիկ՝ քեզ լիցին 'ի հայրենիս եւ ազգի քում… եւ ապա հաստատեցաւ այս լինել հայրենիք տանն եւ ազգին Օրբէլեանց »։ Աստի յայսմանէ յայտ է՝ թէ երկրորդ նորոգ ութիւն եւ գալուստ այսր ցեղի սկսեալ 'ի ժամանակաց անտի Թամարայ թագուհւոյն եղեւ 'ի Հայս. զի սերունդք Էլիկումայ Օրպէլեան 'ի Սիւնեաց աշխարհիս Հայոց բնակաւորեալ բազմեցան որպէս յայտ առնեն նախագրեալ տեղիք որք են 'ի Սիւնիս. իսկ Նախջաւանն՝ 'ի Վասպուրական. նորին աղագաւ եւ վասն Հայաստանեայց բազում պատերազմունս մղեցին։ Այն ինչ դէպ լինէր մեռանել Էլիկումին՝ այլազգիք 'ի Նախջուան պահէին զորդի Էլիկումին Լիպարիտ անուն, որպէս եւ զմայր մանկանն զկնի Էլիկումին, այլ եպիսկոպոսին հնարիւք իմն գողացեալ զերկոսին տարաւ 'ի Վիրս որում բազում շուք եւ պատիւ ետ Իւանէ աթապէկն. եւ տայ Լիպարտին անանցական գրով զՀրաշկաբերդ իւր գաւառն, նաեւ զՎայոց ձոր, զյոլով գիւղօրէս 'ի Գեղարքունիս, 'ի Կայեան, նաեւ զԱղստեւ , եւ զայլ տեղիս Սիւնեաց, «Եւ կացուցանեն, ասէ 'ի գլուխն ե. թագաւորն (Վրաց ) Լաշայ, եւ աթապէկն Իւանէ զԼիպարիտն (զորդի Էլիկումին ) կողմնակալ այսմ աշխարհիս։ Որպէս եւ զմիւս իշխանն, ասէ, զՎասակ խաչենեցի՝ կացուցին կողմնակալ 'ի Վայոյ ձորոյ գաւառին։ Այսր Լիպարտի եղեն որդիք հինգ. յորոց հինգերորդն կոչէր Տասայիճ, իսկ առաջին որդին Էլիսում ձայնեալ՝ փեսայանայր ազգին Մ ամիկոնէից։
       Յետ այսորիկ դէպ լինէր Սմբատայ օրպէլեան գնալ առ Մանկու խանն Թաթարաց, եւ տալ նմա 'ի պարգեւ զանգիւտ ակն յակինթ։ Մանկու խանն փոխարէն այնմ՝ շնորհեաց Սմբատայ գրով վճռելով զամենայն երկիր զոր առեալ էր Ասլանայ, որ ըստ մեծի մասին էր 'ի Սիւնիս, «Եւ ահա, ասէ 'ի գլուխն է. այս կրկին հաստատ ութիւն եղեւ հայերենեաց նոցա . զի առաջինն թրով առածն էր, որպէս ծառայ որ 'ի ձեռն Ասլան Նոյինին. եւ երկրորդս արքայատուր, որպէս եւ գնայ մեծագունի առեալ ընդ լուսատու գոհվարին »։ Եւ արդարեւ այս մասն Սիւնեաց որ անկաւ 'ի ձեռս օրպէլեանց 'ի շնորհելոյ գլխաւորին Թաթարաց եւ Վրաց արքայի՝ այնչափ սեփականեալ եղեւ հետզհետէ նոյն ցեղին օրպէլեանց, զի 'ի մեռանել Տարսայիճ իշխանին 'ի 1290 յորժամ որդիք նորա վիճէին 'ի վերայ իշխանութեն՝ Արզուն խանն Թաթարին, ազատք եւ եպիսկոպոսք Հայոց միաբան բաժանեցին 'ի մէջ նոցա զերկիրն եբրեւ հարազատ ժառանգ ութիւն իւրեանց. «Եւ այնպէս կային միաբանուբ, ասէ 'ի գլուխն թ. եւ վարէին զտէր ութիւն այսր նահանգի մեծարգոյ եւ շքեղաշուք իշխանու թեամբ. պահելով զաշխարհս զայս 'ի խաղաղ ութեան եւ զվանորայս 'ի շինութեան. եւ զի յայսմ ժամանակի (յերեքտասաներորդ դարու ) ամենայն աշխարհ աւերեալ եւ ապականեալ էր, եւ վանորայք խափանեալ էին 'ի պաշտամանց, եւ ամենեքին առհասարակ դիմեալ 'ի տէր ութիւն սորա՝ աստ զհանգիստ առեալ զետեղէին »։ Սորին աղագաւ եւ Թոմա մեծոփեցի յաւուրս Լէնկթէմուրայ յելս չորեքտասաներորդ դարուն զԲուրթէլ անուն զիշխանն յազգէն Օրբէլեանց զտէրն Որոտան՝ կոչէ իշխան յազգէս մերմէ։
      
       Շիրիմ Օրբէլեանց
       Օրպէլեանք թաղէին 'ի Նորավանս որ 'ի Վայոց ձոր, որպէս կարես տեսանել 'ի մեծ Հայս, եւ թէ այլուր մեռանէր ոք 'ի նոցանէ, զնորա մարմինն այսր բերէին որպէս զմարմին Էլիկումին բերին 'ի Մարտիրոսաց քաղաքէն՝ ուր մեռաւ. զօրպէլեանին Սմբատայ բերին 'ի Դավրիժէ, որպէս գրի 'ի պատմ ութեան Օրպէլեանց՝ գլուխ ը. «Բերեալ 'ի հայրենի դամբարանն սուրբ ուխտին Նորավանից, եւ աշխարհախումբ հանդիսիւ եդին 'ի տապանի ընդ հարս իւր »։ Թէպէտ եւ զկնի յայլ տապան փոխեալ ասէ, զոր շինեաց եղբայրն իւր Տարսայիճ, զորոյ մարմին եւս անդ 'ի Նորավանս ասէ հանգուցեալ, որ մեռաւ 'ի 1290։
       Աստանօր 'ի վախճան հասուցեալ որ վասն պատմ ութեան առանձին նախարար ութեանց են բանք զանազանք, ըստ բաւականին համարիմք տուեալ տեղեկ ութիւն զնոցունց որչափ ինչ յիշատակին 'ի գիրս. թէպէտ են եւ այլք սակաւք բայց անյայտ անուանք են. զոր օրինակ Բարմայ իշխան Սագ անուն յիշատակեալ առ Մեսրոպայ է. ծորաց իշխան Մարաւազ անուն յիշատակեալ անդէն. զորս աւելորդ համարեցաք 'ի կարգս այլոց արձանագրել։ Ի մէջ այսչափ բազմաթիւ նախարարուեց զորս կարգեցաք, չորեքին գտանին երեւելիք քան զայլս, յորոց երեքն ծագեալ են յօտար ազգաց, որք են Բագրատունեացն, Մամիկոնեանցն եւ Արծրունեաց. իսկ չորրորդին որ է Սիւնեաց է 'ի բնիկ որդւոցն Հայկայ. Բագրատունեանք եւ Մամիկոնեանք արդեամբք իւրեանց գտան պանծալիք յաշխարհաշէն գործս, այլ երկիր կամ կալուած նոցա նուազ. իսկ Արծրունեացն եւ Սիւնեաց երկիր բազմածաւալ եւ բազմաբեր, բայց արդիւք գործոց նոցա նուազ։ Ի Բագրատունեանս եւ 'ի Մամիկոնեանս բազումք ելին արք օգտակարք բարեկիրթք եւ երկիւղածք, եւ սակաւք վատթարք եւ վնասակարք. իսկ յԱրծրունիս եւ 'ի Սիւնիս ապականագործք բազումք, որք յոլով չարիս ածին 'ի վերայ համօրէն հայաստան աշխարհիս։
       Զնախարարութեանց որոց գտանին յիշատակք անուանց նահապետաց, երկրի, պաշտաման եւ այլն՝ զորոց ցարդ խօսեցաք, իբրեւ 'ի պատկերի տեսցես 'ի յաջորդսդ։
      
       ՄԻՆՉԵՒ ՅԱՅԺՄ ՄՆԱՑԵԼՈՑ
       ՆՈՐ ԱՆՈՒՆՀԻՆ ԱՆՈՒՆ ՏԵՂԻՆ
       Պակրատիուն. Բագրատունիք Ի Վիրս. 'ի Ռուսսիա
       Ուռպէլիուն. Օրբէլեանք. Ի Վիրս. 'ի Ռուսսիա.
       Սասունք. Սանասունք. Ի Մուշ
       Սղնախք. Բաղացք. ՍիսաԻ Ղարաբաղ.
       կանք Փառիսոսք.
       Մանըգցիք. Մամիկոնեանք. Առ Քուրդս.
       Սլիվանցիք. Սլկունիք. Առ Քուրդս.
       Ռոշկըցիք. Ռշտունիք. Առ Քուրդս.
       Մալախօվսքի . կամՄաղխազունիք. Լեհ.
       Մալխասօվսքի.
       Սաբեղայ. Գաբեղեանք. Ի Լիթուանիա որ 'ի Լեհ.
      
       Այս նախնի ցեղք են՝ որք այժմ այսպէս անուանին, զորս 'ի նախնեաց իջեալս վկայեն եւ ինքեանք եւ շրջակայք, զորոց եւ զոմանս յայտնի գիտեմք 'ի գրոց. զորօրինակ են Բագրատունեացն՝ որք 'ի հայաստանեայց անցին 'ի Վիրս։ Եւ քանզի սկզբնաւոր ութիւն բազմաց 'ի ցեղից աստի սկսանի 'ի ժամանակէ անտի Վաղարշակայ՝ հն ութիւն նոցա զանցանէ քան զամս 1900. որով եւ լինին հին եւ նախնագոյն քան զամենայն հին ցեղս որք գտանին յԵւրոպիա. զի նոցա սկզբնաւոր ութիւն ոչ յառաջէ քան զմեծն Կարոլոս, որ թագաւորեաց յամի տեառն 800. որպէս եւ անուանք ազնուականաց վենետկեանց ոչ են յառաջ քան զհինգերորդ դար յետ Քրիստոսի։
      
       ՇԻՆՈՒԱԾՔ ՆԱԽԱՐԱՐԱՑ ՈՐ ՅԵՐՈՒՍԱՂԷՄ
       Գտանի 'ի գիրս ինչ՝ յիշատակ ութիւն զանազան եկեղեցեաց եւ վանորէից՝ զորս շինեցին նախարարք մեր յԵրուսաղէմ մանաւանդ յաւուրս սրբոյն Տրդատայ եւ Լուսաւորչի. յորոյ հարազատ բանիցն առեալ եւ մեր՝ ուրոյն ուրոյն կարգեսցուք յառաջիկայդ։
       Բատայի վանք Շիրակացոց, որ Կնկղաւորաց վանք յետոյ անուանեցաւ։
       Արծրունեաց վանք, որ յանուն սրբոյն Գէորգայ։
       Զարեհաւանի վանք արտաքոյ քաղաքին Երուսաղէմի ։
       Մամիկոնէից վանք, որ յանուն սրբոյ Կարապետին։
       Գուգարաց վանք։
       Բդեշխի վանք, շինեալ 'ի նոյն կողմն՝ որ կոչի սուրբ Սարգսի եւ Բագոսի։
       Սիւնեաց վանք, որ յանուն սուրբ Գէորգայ, զոր Տաճիկք քակեցին։
       Ըռշտունեաց վանք, որ ուրկանոց էր Հայոց վանորէիցն 'ի նոյն կողմն։
       Իրիցավանքն, որ 'ի Դաւթի դրան է, որ յանուն սուրբ Աստուածածնին։
       Սուրբ Ղեւոնդեանց վանք։
       Որիտի վանքն չորրորդ Հայոց յարեւելից կուսէ։
       Անձեւացեանց վանք յանուն սրբոյն Անանիայ, որ է մերձ 'ի Բաթղեհեմ։
       Եւ 'ի ներքո 'ի քաղաքն է Արշակունեաց վանք 'ի սուրբ Պրոբատիկէ կողմանն։
       Գազաւոնի վանք, որ յանուն սրբոյն Հռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ 'ի մէջ քաղաքի դրան Յարուեն։
       Կամսարականաց վանք, զոր Արշակունեաց կոչեն, որ յանուն սրբոյն Գրիգորի լուսաւորչին։
       Ամատունեաց վանք, 'ի կողմանէ սուրբ Սիոնի։
       Այլ վանք Ամատունեաց, ուր հաւատաւորքն (կուսանք ) բնակէին 'ի կողմն Սիոնի։
       Մամիկոնեից վանք, յանուն սուրբ Կարապետի 'ի նոյն կողմն։ Կարնացոց վանք, զոր Սմբատ բագրատունին է շինեալ
       Սահառունեաց վանք 'ի նոյն կողմանէ, զոր Քարու վանք կոչեն, որ է Տեառնեղբօր՝ զոր ընկալաւ վէմն։
       Պալունեաց վանք, որ է 'ի կողմն Գալիլեայ լերին։
       Այլ Անձեւացեաց վանք 'ի նոյն կողմանս։
       Զաղակունեաց վանք 'ի նոյն կողմանէ, զոր այժմ Տաճիկք ունի։
       Կոտաեցաց վանք, 'ի կողմն Ձիթենեաց լերին՝ յորում զինն երանութիսն ուսոյց Տէրն աշակերտաց։
       Վարաժնունեաց վանք, 'ի նոյն կողմն տաճարին Սողոմոնի։
       Վանանդեաց վանք, 'ի նոյն կողմն։
       Տայեցայցն, 'ի նոյն կողմն։
       Մոկաց վանք, 'ի կողմն Գեթսեմանի։
       Քաջբերունեաց վանք, 'ի կողմն Գալիլիայ լերին։
       Սահառունեաց վանք, 'ի նոյն կողմանէ։
       Մաղաղեաց վանք, զոր այժմ Հոռոմն ունի։
       Կողբայ վանք, 'ի նոյն կողմն, զոր այժմ Հոռոմն ունի։
       Սպանդունեաց վանք։
       Աղամունեաց վանք, որ է աւերեալ։
       Դերջանայ վանք։
       Սիւնեաց վանք, յարեւելից կուսէ։ Այլ վանք Սիւնեաց 'ի նոյն կողմն։ Այլ վանք Սիւնեաց 'ի ձորն Սաբայի։ Չորրորդ վանք Սիւնեաց 'ի ձորն Յովսափաթու։ Հինգերորդ վանք Սիւնեաց, զոր Տաճիկք, ունին։
       Կաղանդուաց վանք, որ է 'ի նոյն կողմն։
       Արցախայ վանք, 'ի հարաւոյ կողմն։
       Այլ երեք վանք Աղուանից, զոր այժմ Տաճիկք ունին,
       Տաշրացոց վանք, որ յանուն սրբոյն Գէորգայ յԱրշակունեաց շինեալ։
       Այլ չորս վանք մեծամեծք 'ի Մամիկոնէից շինեալք։
       Ամենայն բովանդակ եօթանասուն վանք շինեալ եղեւ յիշխանացն Հայոց 'ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ, 'ի տեղիս տնօրինականացն Քրիստոսի, եւ յայլ յաստուածակոխ տեղիսն։