Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

       ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ազգիս դրօշ յառաջին ժամանակս էր արծիւ, իսկ յաւուրս թագաւոր ութեան Ռուբինեանց՝ առիւծ. զյիշատակ ութիւն այսորիկ գտանեմք միայն առ Մինասայ համթեցւոյն, որ 'ի թղթ. 48 վասն Լեւոնի առաջին պսակաւորի գրէ. «Կայսերքն ըստ անուանն Առիւծ առմա (նշան ) առաքեցին սմա. զոր բարձեալ 'ի վերայ Դրօշի իւրոյ առաջի իւր ընթանայր։ Եւ այս նշան դրոշի սեփհականեալ մնաց 'ի Հայս մինչեւ ցվախճան թագաւորուես կիլիկեցւոց։ Իսկ առաջին թագաւորքն Հայոց որ 'ի հիւսիս՝ զԱրծիս նշան կրէին»։
       Նշանք զօրաց բազում ուրեք յիշատակին 'ի գիրս. զոր օրինակ յասելն Խորենացւոյն բ. 46. «Հանդէպ ճակատուն Երուանդայ ելին Նշանք Արտաշիսի (երկրորդի )»։ Ագաթանգեղոս ծթ. յիշատակէ նաեւ զիւրաքանչիւր գնդի ունել զիւր նշան սեփական որպէս օրէն էր, յասելն. «Երիվարօք զօրօք եւ Նշանք իւրաքանչիւր գընդաւ »։ Բուզանդ գ. 1. զնշանս զօրաց Մուշեղայ սպարապետին Պապայ արքայի. «Ածէր զամենայն հանդէսն կարգեալս եւ պատրաստեալս վառեալս 'ի պատերազմ զԴրօշս փողփողեալս եւ Նշանս արձակեալս »։ Եւ 'ի ե. 4. վասն անձին նորին Մուշեղայ ասէ. «Եկն եւ զօրավարն սպարապետն Հայոց Մուշեղ. եւ եբեր զՆշանսն իւր եւ զզէնն առ Ներսէս եպիսկոպոսապետն, զի օրհնեսցէ զնա, եւ իջցէ 'ի պատերազմ »։ Այլ չունիմ ասել թէ զինչ էին այս նշանք, միայն Մեսրոպ 'ի թիւն ե. յաւուրս Արշակայ թագաւորի երկուս նշանս յիշէ՝ արծուոյ եւ աղեղն.
       «Եւ տան զգունդն Հայոց 'ի ձեռն Վասակայ (մամիկոնոյ ) կալ ընդդէմ պատերազմաց ասպարապետու թեամբ. եւ զերիս եղբարս նորա ընդ նմա հազարապետ կացուցանէր. եւ կացին զօրավարք մամիկոնք, ճակատամարտք եւ ռազմահատք, աղեղնաւորք , Արծուէնշանք, նիզակաքաղք, ասպարաքաղք, քաջասիրտք, աներկիւղք 'ի պատերազմունս յաջողք 'ի մարտ պատերազմաց, բարենշանք, բարեհամբաւք, Աղեղնադրօշք, 'ի մէջ պատերազմաց իբրեւ հուր ընդ եղէգն ընթանային տիրասէր ազգն մամիկոնեանք »։ Բուզանդ դ. 2. 'ի յիշելն զզօրավար ութիւն Հայոց կարգաւորեալ յաւուրս Արշակայ, զայսոսիկ անուանս նշանաց յիշէ. «Նոյնպէս ստրատելա տութեան սպարապետութեghն զօրաջարութեghն մարտի կռուելոյ, գործոյ զռամիկ ճակատամուղ նիզակին, իրափառն ազանազգիք Աղանադրօշք Արծուէնշանք Վարժնականիշք »։ Ի թուղթն Դառանց յիշատակին նշանք եւ դրօշք՝ զորս ետ մեծն Կոստանդիանոս զօրաց մերոց. «Իսկ հզօր հազարապետացս Հայոց պարգեւեցաւ 'ի մերմէ թագաւորութես, Նշանակս եւ Դրօշս դաղմատականս եւ վիշապագլուխս »։ Եղիշէ 167. յիշատակէ դրօշս եւ փողահարս զօրաց Հայոց։
       Նշան սպարապետի կամ զօրավարի էր՝ կրել առաջի իւր Խաչադրօշ զայս ցուցանէ բան Թոմայի Արծրունւոյ դ. 6. յասելն վասն ա. Սմբատայ, թէ պատուելով զորդիս իշխանին Վասպուրականի. «ետ բերել պարգեւս եւ պատիւս Աշոտի ըստ իշխանական յօրինուածի, եւ զԳագիկ (զեղբայր նորա, որ զկնի եղեւ թագաւոր Արծրունեաց ) ձգեալ 'ի պատիւ զօրավար ութեան Հայոց մեծաց, ըստ օրինի թագաւորացն Յունաց տալ առաջի նորա նշանակս Խաչադրօշս»։
       Նշան իշխանաց 'ի պատերազմի էր կրել 'ի սաղաւարտս իւրեանց զնշան խաչին որ կայր յանուն սրբոյն Սարգսի 'ի տեղին Գագ. զոր ակնարկէ Շնորհալին 'ի բան շարականի սրբոյն. «Սաղաւարտ յուսոյ անմահ բանին եդեալ 'ի գլուխ մերոյ իշխանին. Խաչաչարչար սուրբ դիտապետ նշանագործ անուամբ 'ի խաչ եւ յեկեղեցի, առաւել պայծառ 'ի գլուխս Գագկայ, 'ի գագաթան տեղւոջն օրհնեալ սրբոյն Մեսրոպայ »։ Գուցէ ընդ խաչին նաեւ զքանդակ սրբոյն Սարգսի կրէին 'ի սաղաւարտս, որ առաւել յարմարի բանի շարականին. կամ թէ զսուրբն Սարգիս վասն երեւելի յաղթութեանց բարեխօսութեամբ նորա առաւել յարգէին իբրեւ զգլուխ զօրավարութեան իւրեանց. որպէս եւ Յոյնք զսուրբն Թէոդորոս, այլ զսուրբն Գէորգ եւ զայլս 'ի սուրբ զօրավարաց։
       Վերտառ ութիւն մերոց թագաւորաց էր պարզ եւ համառօտ։ Վաղարշակ 'ի թուղթն որ առ եղբայր իւր՝ այսպէս դնէ զիւր վերտառութիuh. «Վաղարշակ կրտսեր եղբայր քո եւ նիզակակիցք, որ 'ի քէն կարգեալ Արքայ Հայոց »։ Խորենացին ա. 9. ։ Աբգար յամենայն թուղթս իւր գրեալս առ Տիրեր կայսեր, առ Ներսեհ արքայ ասորեստանի, եւ առ Արտաշէս արքայ Պարսից, միշտ «Աբգար արքայ Հայոց » եւեթ գրէ. Իսկ թուղթք Տրդատայ յաւելուն Հայոց մեծաց, որպէս է տեսանել առ Ագաթանգեղոսի յծը. 'ի թղթին որ առ Ղեւոնդ. «Տրդատիոս թագաւոր ամենայն զօրօք երկրիս Հայոց մեծաց, եւ Աշխէն տիկին, եւ օրիորդ մեծ Խոսրովիդուխտ, եւ ամենայն հրապարակք բազմամբոխ ժողովրդոց՝ որ իցեն 'ի Հայոց մեծաց »։ Ըստ այսմ գրէ Տը»դատ եւ յայլ թուղթս իւր որք գտանին առ Ագաթանգեղոսի ծա. ծդ։ Սոյնպէս են եւ թուղթք այլոց թագաւորաց մերոց, յորս չիք յիշատակուծի վսեմ եւ մեծապատիւ անուանց ըստ օրինակի այլոց թագաւորաց ասիացւոց. որպէս եւ 'ի վերջին թագաւորս Արշակունեաց 'ի թուղթն բ. Արշակայ առ Վաղէս կայսր այսպէս գրի. «Արշակ արքայ Հայոց մեծաց, եւ ամենայն նախարարք արամեան ազինս ». Խորենացին գ. 20։
       Այլ որք յայլոց են գրել առ մերսն, գտանին պատուոյ անուանք ինչ յաւելեալք. որպէս 'ի թուղթն Դաշանց 'ի դիմաց Կոստանդիանոսի խօսելով՝ կոչէ զՏրդատ՝ Երկրորդ արքայի. «Երկրորդ թագաւոր ութեան մերոյ Տրդատայ, արեւելեան ահեղանշան թագաւորի »։ Եւ պատուանունս քաջ արանց, որ առ հռոմայեցիս էր անուն մեծի պատուոյ՝ «Իսկ 'ի հրամանէ Քաջ արանց եղբօրս մերոյ Տրդատայ »։ Որ նաեւ առ յետինս 'ի կիր արկեալ երեւի առ ժամանակ մի 'ի բանից աստի Բուզանդայ գ. 11. «Ապա այսորիկ փոխեալ լինէր Քաջ արանցն աշխարհաշէն Խոսրով թագաւորն, Հայոց մեծաց »։ Կայսրն Դիոկղետանոս զերկուս անուանս տայ Տրդատայ՝ Աթոռակից եւ Նիզակակից. «Ինքնակալ կայսր Դիոկետիանոս առ սիրելի եղբայր եւ Աթոռակից մեր Տրդատ ողջոյն։ Գիտ ութիւն լիցի եղբայրութեդ քում Նիզակակցի մերու »։ Ագաթանգեղոս կբ։
       Յայտ է յասացելոցս, զի որ առ այլս 'ի թագաւորաց ասիացւոց յաճախ վարէին այլ եւ այլ մեծամեծ անուանք վերտառութեց, առ մերսն յոչ ինչ համարեալ էր. զի եւ անունս Դիւցազուն տուեալ 'ի Կադմեայ առ Հայկ՝ «Գիտեա ասէ, ով մեծդ Դիւցազանց », որ է բան եւ վկայ ութիւն Մարիբասայ 'ի Խորենացւոյն բերեալ ա. 11. յայտ է՝ 'ի Մարիբասայ անտի եդեալ 'ի բերան Կադմեայ. զի 'ի ժամանակի աշտարակաշին ութեան չեւ էին տակաւին դիք եւ դիցապաշտ ութիւն յաշխարհի մերում, որպէս ունիս տեսանել 'ի գլուխն Կրօնի. թող զայն, զի ոչ 'ի նամակագիր էր գրեալ այս անուն, եւ ոչ առ թագաւորն տուեալ, զորմէ է բան մեր, այլ լոկ առ քաջակորով նահապետն Հայկ։ Այլ առաւել զարմանք այն է՝ զի թէպէտ Վիրք եւ Աղուանք էին ընդ մերովք թագաւորօք, գէթ ընդ բազում ժամանակս, որպէս եւ ընդ ձեռամբ կաթողիկոսին, այլ ոչ կոչին ուրեք մերքն թագաւոր Վրաց եւ Աղուանից։ Եւ ընդ հակառակն այսմ՝ յորժամ տէրուին Բագրատունեաց 'ի վերջին ժամանակս իւր օր ըստ օրէ տկարանայր, յայնժամ տեսանեմք հնարեալ եւ յաճախեալ զմեծապանծ անունս Շահին շահ, կամ Շահան շահ, որ է ասել Արքայից արքայ։ Զայս անուն նախ էառ բ. Աշոտ որդի ա. Սմբատայ. զոր Յոհաննէս կաթողիկոս 'ի Սբուք ոստիկանէն առեալ ասէ, գրէլով՝ թէ Սբուք «առաւել քան զՅուսուփ ըստ նմին սակի դնէր ուխտ միաբանական խաղաղ ութեան ընդ Աշոտի, եւ Շահանշահ զնա անուանէր »։ Վասն որոյ նոյն ինքն պատմաբանն ստէպ յայս անուն կոչէ զԱշոտ. «Թիկունս յԱշոտոյ դարձուցանէր, որ Շահանշահն անուանիւր ». Եւ թէ. «Չոգաք 'ի հանդիպումն Շահանշահի »։ Եւ առաւել յաճախ կոչէ Շահանն կոչեցեալ Շահ։ Բայց Ասողիկ գ. 6. ոչ բանիւ Սբուքայ՝ այլ ինքնակամ ընտր ութեան նորին Աշոտոյ ընծայէ զայս անուանակոչ ութիւն պատուոյ ասելով. «Այս Աշոտ հրամանաւ Լեւովնի դառնայ յաշխարհս մեր, եւ գտանէ զծառայս հօր իւրոյ թագաւորեալ. (զի 'ի նմին ժամանակի թագաւորեալ էին Գագիկ Արծրունի, եւ Աշոտ եղբօրորդին Սմբատայ , ) զինքն անուանեաց Շահան շահ, այսինքն Թագաւորաց թագաւոր. եւ հալածական առնէ զիսմայէլացւոց զէրն յաշխարհէս Հայոց »։ Այլ նոյն իսկ օտարաձայն կոչումն յայտ առնէ յայլազգեաց անուանեալ 'ի սկզբանն։ Վարդան նաեւ զայլ պատճառս յառաջ բերէ. զի հնազանդեցուցեալ ասէ 'ի ներքոյ իւր զԱշոտ որդի հօրեղբօր իւրոյ, եւ զԳագիկ թագաւոր Արծրունի, եւ զՄովսէս զբռնացեալն յԱղուանս, «եւ մեծազօր գտեալ քան զնոսա, եւ քան զթագաւորն Վրաց Ներսէհ (Ատրներսէհ ), կոչեցաւ 'ի վերայ նոցա Շահնշահ»։
       Զայս պատուանուն եթէ չընկալան առաջին աշխարհակալ թագաւորք մեր՝ որոց առաւել վայել էր, չգիտեմ զիա՞րդ վայելուչ եւս էր առնուլ սմին բ. Աշոտոյ, որ արդեամբք հազիւ կարէր կոչիլ արքայ. բայց ընդ այն զարմացիր, զի որչափ նուազէր տէր ութիւն եւ սահման երկրին, նոյնչափ եւ յաճախէր անունս այս. զի Ասողիկ գ. 8. զայս պատիւ եւ գ. Աշոտոյ ողորմածի տայ ասելով. «Զկնի Աբասայ թագաւորեաց Աշոտ որդի նորա, որ եւ Շահնշահ կոչիւր »։ Կիրակոս տայ նաեւ յաջորդի նորա բ. Սմբատայ, եւ որ զկնի նորա ա. Գագկայ, եւս եւ թագաւորին վանանդացւոց Գագկայ, որ տիրէր 'ի վերայ միոյ 'ի գաւառացն Վանանդայ։ Վարդան տայ զայս անուն նաեւ միոյ 'ի թագաւորացն Վասպուրականի, որ էր յաջորդ Աբուսահլի։ Ժողովականք զորս ժողովեաց Լեւոն արքայ, զայս անուն ընծայեն նաեւ Զաքարիայ որ չէր թագաւոր, կոչելով զնա «Մեծապատիւ ասպետն եւ Շահնշահ արեւելեան կողմանց Զաքարիա ». որպէս գրէ Կիրակոս։
       Այլ յետ այսր ամենայնի մեծապատիւ անունս այս տուաւ եւ աննշանից ոմանց. «Մնաց, ասէ Կիրակոս, որդի մի Զաքարէ մանուկ տիօք Շահնշահ անուն նորա, զոր սնոյց Իւանէ ընդ որդւոյ իւրում Սարգսի, զոր Աւագն կոչէին »։ Դարձեալ նովին անուամբ կոչէր եւ այլ ոմն վասն բնակելոյ նորա յԱնի յետ դադարելոյ թագաւոր ութեան Բագրատունեաց. զորմէ ասէ Վարդան, թէ յետ սպանանելոյ սպարապետին Վրաց Զաքարէի, «սրտակտուր լեալ մեռաւ հայրն Շահնշահ կոչեցեալ, իբր տէր մայրաքաղաքին Անոյ, որ երբեմն նստոց էր արքայի, որ աւագն էր թագաւորացն Բագրատունեաց այլ եւ այլ աշխարհացն, զանուն տեառն Անոյ Շահնշահ կոչելով, իբր թագաւորաց թագաւոր»։
       Ըստ անշուք անուանակոչ ութեան թագաւորին, նոյնպէս եւ կին նորա կոչէր առ մերսն՝ Տիկին անուամբ. զոր օրինակ առ Խորենացւոյն բ. 50. «Առնու զՏիկին օրիորդն Սաթինիկ »։ Եւ առ Ագաթանգեղոսի յխբ. «Սոյնպէս եւ ինքեանք երկոքին Աշխէն Տիկին, եւ քոյր թագաւորին Խոսրովիդուխտ »։ Եւ առ Բուզանդայ գ. 3. «Անկարկելով մեծին Հայոց Տիկնոջն », որ էր թագուհին կին փոքուն Խոսրովու թագաւորին։ Եւ դ. 15. «Տալով յեկեղեցւոջն Ողոմպիայ Տիկնոջն ընձեռել զմահուն գործ »։ Սա էր կին բ . Արշակայ արքայի։ Սոյնպէս եւ 'ի 55. «Առաքէին դեսպանս առ Տիկին աշխարհին առ Փառանձեմ »։ Իսկ Տիկնանց Տիկին կոչել՝ զՊարսից թագուհին միայն գտանեմք անուանեալ առ Բուզանդայ ե. 2. թերեւս յորոշումն այլոց կանանց նոցա ըստ օրինի բազմակնուե։ Եւ որպէս զթագուհին՝ նոյնպէս եւ զիշխան ութիւն թագուհւոյ կոչեն Տիկնութի. զոր օրինակ է տեսանել առ Ագաթանգեղոսի հա. «Զի տարցեն զնա կնութեան Տրդատայ թագաւորին, եւ Տիկն ութեան Հայոց »։ Եւ առ Խորենացւոյն ա. 29. «Ի հաստատել Աժդահակայ զՏիգրանուհի 'ի Տիկնութի »։ Եւ բ. 35. գրէ վասն Հեղինեայ. «Ի վերայ թողլով նմա զՏիկնութին ամենայն Միջագետացն »։ Սոյնպէս եւ առ Բուզանդայ ե. 37. «Զմայրն նոցա զԶարմանդուխտ (կին Պապայ արքայի) 'ի մեծի շքի Տիկն ութեան պահէր »։ Իսկ զկիրառ ութիւն Թագուհի անուանս սակաւ ուրեք է տեսանել առ մեզ, զոր օրինակ առ Խորենացւոյն բ. 50. եւ 58. 'ի գրելն վասն Սաթինկայ տիկնոջ. իսկ ա. 28. 'ի թղթին օտարազգւոյն Աժդահակայ գտանեմք 'ի խօսելն զՏիգրանուհւոյ, ուր կոչի Թագուհեաց թագուհի։
       Սոյնպէս հազիւ ուրեք է տեսանել եւ զանունս Դշխոյ, տուեալ վասն մերոց թագուհեաց, որպէս առ Խորենացւոյն գ. 35. Դշխոյ կոչեցեալ գտանեմք զՓառանձեմ։ Ի թուղթն Դաշանց գտանի եւ այլ իմն անուն տուեալ Աշխէն տիկնոջն, այն է Բամբիշ։