Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԶՃԱԿԱՏ պատերազմի յերիս առաջս բաժանել ըստ սովորական օրինի՝ նոյնպէս գտանեմք առ մեզ, որպէս առ այլ ազգս. զոր օրինակ. «Ի դիմի հարեալ միմեանց, եւ հատանէին յերիս առաջս », ասէ Թոմա Արծրունի բ. 6։ Այս առաջք կոչին Թեւ. «Տեսանէր… զի զձախակողմն շարժեցին զՀայոց գնդին, ասէ Եղիշէ, մեծաւ ուժով յարձակէր 'ի տեղին. եւ զաջ Թեւն Պարսից գնդին բեկեալ արկանէր զգազանօքն»։
       Այլ սովորաբար կոչին Աջ կողմն, Ահեակ կողմն, եւ Միջին. ըստ այսմ կարգեալ պատմէ Ղազար 'ի թղթ. 111. վասն երանելւոյն Վարդանայ. «Երիս յառաջս բաժանեալ տայր 'ի ձեռս իւրաքանչիւր զօրագլխի. որում աջոյ կողմանն կացուցանէր զօրագլուխ զիշխանն Արշարունեաց զԱրշաւիր… զահեակ կողմն տայր 'ի ձեռն Խորենայ Խորխոռունւոյ… Եւ ինքն սուրբ զօրավարն… պատրաստէր զինքն միջոյ տեղւոյն յարձակման. եւ այսպէս յօրինեալ զճակատն »։ Սոյն օրինակ եւ յայլում նուագի կարգեալ պատմէ 'ի թղթ. 122. «Եւ սուրբն Վարդան տէրն Մամիկոնէից բաժանեալ զիւր գունդն յերիս առաջս. միջոցի գնդին կարգէր գլխաւոր զտէրն Արծրունեաց… եւ կողմանն աջոյ կարգէր աւագ զերանելին Մախազ Խորէն… եւ ընդ ահեկէն կողմանէ պատրաստէր զինքն իւրով գնդովն»։
       Ի վերայ երից առաջիցս յաւելեալ ասէ 'ի 224. վասն Վահանայ զայլ ինչ իբր յօգնականուի. «Սկսանէր այնուհետեւ զօրավարն Հայոց Վահան մամիկոնեան յօրինել ըստ պատշաճի զիւրաքանչիւր կողմն ճակատուն. զմիջոց կողմն բազում այրուձիովն տայր 'ի ձեռն լաւի առն Սահակայ մարզպանին ասպետի. եւ 'ի կողման աջոյ թեւին կարգէր զԲաշղ Վահեւունի… եւ յահեկէ կողմանէ… Ներսեհիւ եւ Հրահատաւ. եւ ընդաջմէ իւրաքանչիւր այրուձիով գնդացն կազմէր զինքն »։ Իսկ 'ի թղթ. 215. առաւել քան զսովորական զերրեակ բաժանումն 'ի չորս առաջս բաժանեալ պատմէ վասն նորին Վահանայ. «Եւ բաժանեալ զչորեքհարիւրսն 'ի չորս առաջս, միջին վայրն կարգէին զօրագլուխս 'ի ժամուն զիշխանն Սիւնեաց Բաբգէն… եւ ահեակ կողմանն զԳարգոյլն Մաղխազ, եւ կողմանն աջոյ զԳնունիսն երկոսին… եւ ընդ մէջ երկոցունց մասանցն զքաջն եւ զընտիրն զիշխանն Շիրակայ զՆերսեհն Կամսարական »։ Բայց սովորական յիշատակ ութիւն 'ի գիրս է զերկուց թեւոց. զոր օրինակ առ Մատթէոսի ճթ. «Յայնժամ գոչեաց քաջն Թոռնիկ եւ ձայն տուեալ աջոյ թեւին իւրոյ, եւ հասանէր 'ի վերայ ձախոյ թեւին այլազգեացն, եւ պատառէր զնոսա մեծաւ յաղթութբ »։ Որք առ Յոհաննու կաթողիկոսի ուրեք կոչին աջին եւ ահեկին։ Այլ իմն կարգաւոր ութիւն ճակատու գտանեմք կազմեալ մեծին Վարդանայ առ Եղիշէի 204. նախ՝ յերիս գունդս բաժանել, եւ իւրաքանչիւրոց ուրոյն ուրոյն նիզակակիցս սահմանել. եւ բաց յերեցունց աստի նաեւ չորրորդ իմն գունդ յաւելուլ, միանգամայն եւ ուրոյն նիզակակից նմին։ Յիշատակին առ Եղիշէի 137. եւ Առաջապահ եւ Վերջապահ զօրք բանակին «Անդ յանձանձէր ածէր զօրավարն (Վարդան ) զկաց եւ զմնաց զօրականին Առաջապահօք եւ Վերջապահօք, Կողմնապահօք, ողջ առողջ հասուցեալ յաւուրս երեսուն մերձ 'ի սահմանս հայրենի աշխարհին »։ Յիշատակի եւ առ Ղազարայ 117. Վերջապահ թեւ։ Իսկ առ Զենոբայ 46. 'ի ճակատուն որ 'ի Տրդատայ յարդարեալ՝ եւ այլ հանգամանք գտանին յիշատակեալ. «Ի վաղիւն սկսան ռազմ գործել եւ ճակատ յօրինել. եւ փողոցս թողեալ պատերազմին դրունս երկու, եւ դռնապահս տեղեացն զԲագրատունեաց իշխանն կացուցանէր. իսկ զաջ թեւն զօրուն տայր 'ի ձեռն իշխանին Սիւնեաց, եւ զահեակ թեւն 'ի ձեռն իշխանին Անգեղտան. իսկ զգահերէց իշխանսն կացոյց թիկնապահս իւր. եւ այնպէս յօրինեցան երկոքին ճակատքն, եւ պատրաստեցան 'ի խումբն»։
       Ա . Վահանափակ։
       Վահանափակ առնել երբեմն զճակատն յիշէ Բուզ. ե. 5. «Սոյնպէս եւ Հայոց սպարակիրն զթիկունս ունէր զօրացն Հայոց, Վահանօք փակեալք զինքեամբք՝ իբրեւ զամուր քաղաք ինչ 'ի թիկանց լինիցի »։ Եւ ստորեւ. «Յորժամ դարձեալ սակաւիկ մի ինչ յաղթահարէին զնոսա զօրքն Պարսից, եւ նոքա իբրեւ 'ի բերդ ամուր դիմէին 'ի լէվէոն 'ի զօրսն Վահանաւորս, եւ նոցա բացեալ զՎահանսն՝ զնոսա 'ի մէջ առեալ փակէին »։ Այսպէս առնէին եւ 'ի մեծի պատերազմին Ձիրաւ դաշտին, զորմէ ասէ Խորենացի գ. 37. «Յորժամ Պարսիկքն զմերն շրջէին, նոքա 'ի Վահանափակն Յունաց իբր յամուր քաղաք մտանէին առ ոչինչ վնասելոյ. քանզի այնպէս արար Գորգոնոս իշխան հետեւակ զօրուն , իբրեւ պարսպաւ պատեաց Վահանօք զճակատն Պապայ »։ Յոհաննէս կաթողիկոս վասն զօրաց Սահակայ իշխանին ասէ. «Հրամայէր հետեւակամարտ գնդին Վահանափակ լինել, որ տեսութիւն իմն բերէր յինքն որպէս զանպարտելի պարիսպ, եւ 'ի թիկանց կուսէ նոցա զհեծելազօր գունդն պատրաստէր սպառազինեալս եւ վառեալս 'ի զէնս եւ 'ի զարդս։ Եւ առաջապեհքն առաջի Վահանափակ սպային սրավար երիվարօք խաղացեալ յայսկոյս յայնկոյս երթային գային »։ Եւ Թոմա Արծրունի գ. 12. ասէ վասն Գուրգենայ, թէ 'ի հասանելն յանկարծակի զօրացն Բուղայի, «աճապարեալ Գուրգէն հեծեալ յերիվարն եւ կարգեցին ճակատս, եւ ռազմ բոլորեցին. եւ Վահանաւորքն փակեցին զառաջակողմն ճակատուն, եւ կացին 'ի թիկանց հետեւակազօր նահատակացն »։ Նիզակափակ եւս առնել յիշէ Ղազար 123. գիշերային պահապանաց. թէպէտ վասն բանակին Պարսից ասէ։
       Կարգաւորութիւնս այս ճակատու կամ բանակի, որ հասարակ է առ ամենեսին եւ յամենայն ժամանակի, յայլ կերպարան եւ 'ի ձեւ փոխեցաւ 'ի մերոյն Հայկայ 'ի սկզբան անդ երեւելոյ իւրոյ՝ առ 'ի դիւրաւ 'ի գլուխ տանել զյաղթութիւն։ Քանզի գոլով նորա ուշիմ եւ խոհեմ սկայ, որպէս կոչէ զնա Մարիբաս, զուշիմ ութիւն եւ զխոհեմ ութիւն իւր եցոյց արդարեւ 'ի կարգաւոր ութեան անդ ճակատու զօրաց իւրոց. զոր գիտաց յայնպիսի իմն ձեւ մուծանել ճարտարու թեամբ, մինչեւ կարօղ լինել սակաւուք յաղթել յախուռն բազմութեան ճակատուն Նեբրովթայ. «Կարգէ, ասէ Խորենացին ա. 11. զԱրմենակ երկու եղբարբք ընդ աջմէ, եւ զԿադմոս եւ զայլս երկուս յորդւոց իւրոց 'ի ձախմէ, զի արք կորովիք էին յաղեղն եւ 'ի սուսեր. եւ ինքն առաջի, եւ զայլս հրոսակին զկնի իւր կարգեաց. երեքանկիւնք իմն կարգեաց ձեւով, հանդարտ յառաջ մատուցանելով »։ Այսու յայտ յանդիման երեւի, թէ քանի հմուտ էր այրն իրաց պատերազմի, ոչ երկար ժամանակեայ փորձիւ կամ ուսմամբ, այլ ընդբոյս իմաստութեամբն. զի որ յանցանել դարուց յոլովից երկրաչափական գիտ ութեամբ երեւելի հանդիսացան այլք 'ի զօրապետաց, նա ինքնահնար ճարտարմտ ութեամբ 'ի գլուխ տարաւ։
       ԶՄուշեղայ եւս պատմի զքաջ սպարապետէն յայլ իմն կերպարան եւ 'ի ձեւ ածեալ զճակատ բանակին 'ի հռչակաւոր մարտին որ 'ի Ձիրաւ դաշտի յաւուրս Պապայ եւ մեծին Ներսէսի, զորմէ ասէ Մեսրոպ ի. «Ոչ մնացեալ զօրացն Հոռոմոց, այլ խումբ արարեալ յանդուգն յարձակմամբ, ընտիր արամբք, քաջասիրտ պնդու թեամբ, ինքն առաջի՝ եւ այլ զինու վառելոցն զհետ նորա չորեքանկիւնի իմն ձեւով»։
       Մեծ իմն ճարտար ութիւն տեսանի եւ 'ի կարգաւոր ութեան զօրաց քաջին Թոռնկայ 'ի թուին շիա (1072). որոյ միայն հազար հեծելազօրօք մնացեալ՝ յանկարծ պատահեաց զօրացն Փիլարտոսի. բայց յայնպիսի իմն կարգի եդեալ էր զսակաւաթիւ զօրս իւր, զի յորժամ պատառեալ ընդ մէջ էանց թշնամին, անդէն 'ի մէջ փակեաց. «Յայնժամ կարգեաց, ասէ Մատթէոս ճլդ. Թոռնիկ զճակատ պատերազմին իւրոյ դասս առ դասս, յայսկոյս եւ յայնկոյս եւ յառաջոյ, եւ թիկնապահ իւր եդեալ զԿապոսն զայր քաջ երեքհարիւր արամբք. բայց ակն ածէր 'ի Ֆռանկէն քան յայլ զօրացն. եւ ասէր, տեսէր զի գունդս երթիցէ ընդդէմ Ֆռանկին։ Եւ ահա գայր Ռըմբաղտ եւ զօրք իւր, եւ 'ի դիմի հարաւ Թոռնկայ գնդին, եւ պատառեաց զզօրսն, եւ էանց ընդ մէջն. եւ յայնժամ ձայն տուեալ Թոռնիկ զօրաց իւրոց , եւ միաբան 'ի մէջ իւրեանց փակեցին զնոսա, եւ զամենայն իշխանս ձերբակալս արարին. կալան եւ զկոմսն նոցա եւ զՓիլառտոսն, եւ զամենայն զօրս իւր փախստական արարին, եւ զիշխանս նորա արարին ձերբակալս արս հազար եւ հինգ հարիւր. եւ յաւուր յայնմիկ եղեւ բազում կոտորածս Ֆռանկաց եւ այլոց քրիստոնէից. եւ դարձաւ Թոռնիկ, եւ ամենայն զօրք Հայոց գնացին 'ի Սասուն բազում աւարաւ»։
       Բ. Տեղի բանակին։
       Ի ժամանակի Արշակունեաց էր լեառն Շահապիվան. որպէս գրէ Բուզանդ դ. 15. «Եւ էր բանակ թագաւորին (բ. Արշակայ) 'ի Շահապիվանի 'ի բուն բանակի տեղսն Արշակունեացն 'ի ներքոյ սիւսեացն (սօսեացն ) եւ 'ի վերայ ասպարիսացն»։
       Գ. Հանդերձանք բանակին։
       Բաց 'ի դրօշուց յիշատակին եւ Նշանք զոր կրէին 'ի բանակի. որպէս Թոմա Արծրունի 'ի պատմելն զպատերազմն Բագարատայ իշխանին Տարօնոյ ընդդէմ Մուսէի հագարացւոյ, ասէ. «Գունդ առ գունդ ընդդէմ միմեանց ճակատեալ կազմէին զռազմն, եւ փողքն գոչէին, եւ դրօշքն տարածանէին, եւ Նշանքն փողփողէին, վահանաւորքն եւ նիզակաւորքն գոչէին ». բ. 6։
       Դ. Խաչ տանել։
       Յայտ է 'ի բանից Յոհաննու կաթողիկոսի խաչ տանել առաջի բանակին յասելն վասն բ. Աշոտոյ. «Ապա զյետկար քարտիսին 'ի գրաստս Խաչին սրբոյ կապեալ, զոր սովորն էր առաջի իւր միշտ շրջեցուցանել »։ Եւ Թոմա Արծրունի վասն Գուրգենայ եղբօր Աշոտոյ Վասպուրականի յորժամ ել ընդդէմ Բուղայի, ասէ. «Գուրգէն եկաց 'ի ձախոյ կողման ճակատուն 'ի թիկունս լինել գնդին հետեւակազօր մարտակցացն, եւ զաջ թեւն տուեալ լինէր 'ի ձեռն Ապդլմկդէմայ, եւ այլքն մի ըստ միոջէ կացին 'ի կարգի ճակատուն. եւ աղօթականքն արկանէին առաջի տն զպաղատանսն, եւ պաշտօնեայքն բարձրացուցանէին զօրհնութիսն. եւ քահանայքն բարձեալ 'ի վեր զսուրբ աւետարանն, եւ նշանակ իւրեանց կանգնեալ զնշան Խաչին, եւ պաշտօնեայք կատարէին զտէրունական կանոնն, եւ երաժշտականքն երգս առեալ զյաղթութին Փարաւոնի՝ գոչէին . Տէր խորտակէ զպատերազմունս, տէր է անուն նորա ». գ. 4։ Զսոյն ակնարկէ եւ այս բան պաղատանաց բանակին Վարդանանց առ Եղիշէի. «Վատնեա զչար միաբան ութիւն թշնամեաց քոց առաջի քոյոյ փրկական մեծի Նշանիս »։ Որով ցուցանէ թէ 'ի բանակին կանգնեալ կայր նշան խաչին։ Սոյնպէս եւ բան Մագիստրոսի յասելն 'ի ներբողեան խաչին. «Իշխանաց զէն զօրաւոր 'ի պատերազմ անբըթացեալ,
       Մանկանց դաստիարակ եւ պահապան դու պարգեւեալ»։
       Ե. Վրան պատարագի։
       Վրան պատարագի ունել 'ի բանակին՝ գոյր յառաջ ժամանակաւ, այլ ապա խափանեալ գոլով՝ Զաքարէ սպասալար թագուհւոյն Վրաց որ 'ի սկիզբն երեքտասաներորդ դարուն՝ անդրէն հրաման էառ 'ի գործ գնել. որոյ պատմութիւն ճոխագոյն գտանի առ Կիրակոսի այսպէս. «Ած զմտաւ իշխանն Զաքարէ, զի տեսանէր զզօրս Վրաց որ ընդ թագաւորին իւրում, զի իւրաքանչիւր ոք 'ի նոցանէ ունէր ընդ իւր քահանայս, եւ յամէն տեղիս մատուցանէին պատարագ, եւ ինքն ոչ ունէր եկեղեցի 'ի ճանապարհին, զի չէր սովոր ութիւն Հայոց 'ի բազում ժամանակաց՝ յորմէհետէ բարձան իշխանքն Հայոց մեծամեծք 'ի Պարսից եւ յիսմայէլացոց բռնութէն։ Եւ նախատէին Վիրքն զՀայս ոչ ունել եկեղեցի 'ի ճանապարհին, եւ անհաղորդ մնալ նոցա… վասն այնորիկ կարի յոյժ ցաւէր նմա. ապա հարցանէ զմեծ վարդապետն (Մխիթար գօշ)… եւ ասէր թէ ոչ երբէք եղեալ է թագաւորաց մերոց կամ իշխանաց 'ի պէտս ճանապարհաց եկեղեցի պաշտաման եւ պատարագի։ Հարցանէր եւ զայլ վարդապետս, եւ նոքա ասացին նմա զայն՝ որ առ մեծազօր արքային Տրդատայ եւ վրանն եւ սեղանն՝ զոր շրջեցուցանէին յարքունական բանակին, եւ որ առ սուրբ Վարդանամբք՝ որ զմկրտ ութիւն եւ զհաղորդ ութիւն կատարէին 'ի մէջ բանակին… եւ այլ բազումս որ նման են սմին։ Ապա ասէ ցնոսա մեծ զօրավարն, տուք եւ ինձ հրաման, զի եւ ես շրջեցուցից զհետ իմ քահանայս, եւ Վրան պատարագիս. ասէ ցնա վարդապետն մեծ (Մխիթար Գօշ ), մեք (ոչ կարեմք ) հրաման առնել զայդ առանց կաթողիկոսի Հայոց եւ թագաւորին Լեւոնի։ Ապա գրէ թուղթ, եւ առաքէ դեսպան առ կաթողիկոս Հայոց Յոհան անուն որ… 'ի Հռոմկլայն… գրէ եւ առ թագաւորն Լեւոն եւ ծանուցանէ նմա զխնդիրն… Ապա արքայն Լեւոն ժողովեալ վարդապետս եւ եպիսկոպոսունս իւրոյ իշխանութեն՝ հարցանէր վասն խնդրոյն Զաքարէի. եւ նոքա յանձն առին… եւ գրեն թուղթ մի յարեւելս այսպէս. Մեծապատիւ ասպետն եւ շահնշահ արեւելեան կողմանց Զաքարիա 'ի խնդիր ելեալ եղծեալ եւ աղաւաղեալ կարգաց քրիստոնէից որ 'ի տկարուենէ այլասեռից՝ ժողով արարեալ վարդապետաց, եպիսկոպոսաց, հարցն եւ երիցանց… գտին զխնդիրս նորա համաձայն աստուածային գրոցն։ Ապա առաքեցաւ առ քրիստոսապսակ արքայն Հայոց Լեւոն 'ի կողմանս արեւմտից աշխարհին կիլիկեցոց. եւ նորա ժողով արարեալ 'ի մայրաքաղաքն Սիս… գտին զխնդիրս նորա համաձայն առաքելական կանոնաց եւ ոչ արտաքոյ… Գրեցին 'ի ժողովն արեւմտից, եւ առաքեցին յարեւելս առ Զաքարիայ։ Իսկ կաթողիկոսն Յոհաննէս որ 'ի Հռոմկլայն՝ վասն ընդ միտս մտանելոյ իշխանաց արեւելից՝ առաքեաց Վրան գմպեթարդ եկեղեցաձեւ, կազմօղս եւ յօրինօղս նմին. եւ սեղան մարմարեայ, եւ այլ սպասք պատարագաց ». որպէս զի եւ 'ի բանակի անդ պատարագք մատուսցին։

       Զ. Խանք բանակին։
       Յիշատակին այսոքիկ առ Խորենացւոյն արտաքոյ բանակին. զորս այսպէս յիշէ բ. 46. «Իսկ Երուանդ ձիովն իւրով բովանդակ ասպարէզս անցեալ՝ ելանէ 'ի Խանս կարգեալս 'ի բանակէն իւրմէ 'ի քաղաքն իւր, հեծեալ 'ի նոր ձիս. հանգոյց 'ի հանգուցէ փախչել»։

       Է. Փողոց հնչմունք։
       Ի բանակին 'ի ժամ պատերազմի յիշատակին ուրեք ուրեք. զոր օրինակ առ Խորենացւոյն բ. 46. «Եւ Սմբատ հրամայէր զՓողսն պղնձիս հնչեցուցանել, եւ յառաջեալ զճակատ իւր□ »։ Զենոբ 'ի պատճէնն երկրորդ, յերես 45. ասէ վասն Տրդատայ. «Եւ ապա դարձեալ թագաւորն 'ի փոքր կոտորածէն, ել 'ի գլուխ Արձանին. եւ հարեալ զազդարար Փողն, մինչեւ ամենայն զօրքն ժողովեցան 'ի մի վայր »։ Յիշատակին նաեւ Փողահարք. զոր օրինակ առ Եղիշէի 167. «Քանի՛ Փողհարք 'ի մէջ գնդին ձայնիցեն »։ Բայց արտաքոյ պատերազմի նաեւ 'ի ժամանակի խաղաղ ութեան հնչեցուցանել, էր նշան մեծ ութեան սպարապետի. զոր մերս Վահան Մամիկոնեան յորժամ ետ հնչեցուցանել նաեւ յերեւիլն առաջի Նիխորայ պարսկի, որ բերեալ էր պատգամ խաղաղ ութեան 'ի կողմանէ Վաղարշայ Պարսից արքայի՝ ասաց առ նա Նիխոր, թէ այն պահեալ է միայն Պարսից սպարապետի, որպէս գրէ Ղազար 286. «Տայր հրաման մամիկոնեանն Վահան հնչեցուցանել զՓողս պատերազմականս, եւ 'ի սաստկութէ Փողոցն ձայնից հնչեալ երկիրն թնդէր□ եւ Նիխոր առաքեալ ընդ առաջ նորա արս աւագս, տայր ասել ցմամիկոնեանն Վահան, եթէ ոչ ըստ կարգի Արեաց առնես դու զայդ□ քանզի 'ի չուի Փողով յԱրեաց բանակ՝ սպարապետն միայն Արեաց իշխէ մտանել, եւ այլ ոք զայդ համարձակ ութիւն 'ի Պարսիկս ոչ ոք իշխէ առնել »։ Կոստանդիանոս կայսր 'ի պատիւ մերոյ արքային Տրդատայ տուեալ էր զանազան գործիս նուագարանաց, որ էր հրաման տալ զնոյն զինուորական նուագարանս հարկանել՝ զոր կայսերք հարկանէին, զոր օրինակ պատմի 'ի թուղթն Դաշանց. «Օժտեցաք զսա (զՏրդատ ) … որոտընդոստ ահագնագոչ շիփորայիւք, երգեհոնօք եւ ղանոնօք յորդաձայնիւք »։ Ուր նաեւ վասն հազարապետաց գրի. «Իսկ հզօր հազարապետացս Հայոց պարգեւեցաւ 'ի մերմէ թագաւորութենէս … Փողս եւ Փանտիռս բարձրաբարբառս »։ Առ Եղիշէի 'ի թղթ. 208. յիշատակի եւ մեծ Գալարափող. թէպէտ եւ վասն կողմանն Պարսից։
       Ը. Կարգ արքունի զօրաց։
       Զայս՝ Վաղարշակ կարգեաց 'ի պալատան իւրում յառաջ քան զկարգաւոր ութիւն զօրաց տէրութե . զի որպէս ամենայն տէրութիւնք ունին զօրս 'ի պահպան ութիւն արքունեաց իւրեանց, որք առ եւրոպացիս կոչին Քօռփօ տի կուա՛ռտիա. իսկ առ օսմանեանս Գափուճի պաշի, սոյնպէս եւ Վաղարշակ, ասէ Խորենացին բ. 7. «Եւ գունդս եւ պահապանս դրան արքունի պատրաստէ զչորսս. զմի մի իւրաքանչիւր վառելովք 'ի նոյն հին զարմից թագաւորացն որ 'ի Հայկայ »։ Եւ 'ի հետեւեալ գլուխն զնոյն կրկնելով ասէ. «Եւ օրէնս իմն հաստատէ 'ի տան թագաւոր ութեան իւրոյ… եւ կարգս զինուորութեանց. եւ նոցունց առաջինս եւ երկրորդս եւ երրորդս, եւ որ 'ի կարգին»։
       Զայս զինուոր ութիւն պարտ է իմանալ վասն արքունեաց. զի զայն իմանայ՝ տուն թագաւոր ութեան իւրոյ ասելովն, եւ զի բանն է անդ միայն վասն տանն արքայի. ուր առաջին եւ երկրորդ եւ երրորդ ասելովն՝ խօսի անդէն զչորեքցունց գնդից զոր 'ի նախագրեալ գլուխն էր յիշեալ. նմին իրի ասելովն եւ որ 'ի կարգին, իմանայ միայն զչորրորդ գունդն՝ զոր ոչ կամեցաւ յանուանէ յիշել, զոր յիշեալ էր յառաջն, թէ չորս են գունդք կամ կարգք պահապանաց։ Տես եւ 'ի նախարարութիւնն Ոստանիկ անուանեալ։