Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Ա. Զէնք զորս զանձամբ կրէին մարտիկքն։
       ՍՏՐԱԲՈՆ ժա. 502. 'ի գրելն զԱղուանից, ասէ. «Պատերազմին եւ հետեւակ եւ հեծեալ, թեթեւ՝ նաեւ ծանր զինուք որպէս զՀայս »։ Իսկ առ մատենագիրս մեր յիշատակեալ զէնք զոր 'ի կիր առնուին մերքն՝ են այսոքիկ.
      
       ՍՈՒՐ եւ ՍՈՒՍԵՐ ՊՈՂՈՎԱՏԻԿ
       Զսոսա 'ի կիր արկեալ ասեն վիպագիրք մեր զօրաց մերոց որք կիրթ էին եւ ճարտարք յոյժ վարել նոքօք. բայց հրաշալի իմն պատմի վասն ոմանց սուսերաւ հատանել զզրահս եւ զամենայն երկաթ. որպէս պատմի վասն մեծին Տրդատայ առ Խորենացւոյն բ. 85. «Սաստկ ութեամբ ուժոյն զիւրեաւ ցանցեալ 'ի ճահ դիպեցուցանէր զԵրկսայրին, եւ ընդ մէջ կտրէր զայրն, եւ ընդ զոյգ պարանոցին զգլուխ երիվարին »։ Այրս այս էր թագաւորն Բասլաց, զորմէ ասէ, թէ էր «ինքն վառեալ վերտ պահպանակօք, ուր ոչ գծէին նետք »։ Զայս ոչ ճարտար ութեան հարկանողին եթէ ընծայելի է, այլ նաեւ բն ութեան երկաթոյ սրոյն՝ զոր կոչեն Պողովատիկ. որպէս եւ յայտնի դնէ Մատթէոս լէ. վասն Աշոտոյ եղբօր Յոհաննու թագաւորին յԱնի, 'ի սկիզբն մետասաներորդ դարուն. «Իսկ Աշոտ իբրեւ զկայծակն 'ի ներքս անցանէր, եւ հարկանէր զնա (զՎրաց դեսպանն զայրն զօրաւոր ) Պողովատովն 'ի վերայ սաղաւարտին եւ զերկաթապատ մարմինն պատառեաց մինչեւ ցոտն. եւ հանդերձ միջօքն յերկիր ընկենոյր »։ Սոյնպէս գրէ 'ի լթ. եւ վասն զօրավարին Վասակայ. «Եւ 'ի շտապս եղեալ Վասակ 'ի ներքս դիմեաց. եւ Պողովատ թրովն 'ի վերայ սաղաւարտին գահեաց, եւ յերկուս հերձեաց զխափշիկն քաջ, որ եւ մասունք մարմնոյն յերկիր անկանէր »։ Գրէ եւ 'ի ձգ. «Յայնժամ Շապուհ իշխանն (Արծրունի ) ասէր ցԱտոմ եւ զԱպուսահլ (որդիսն Սենեքերիմայ ), կամիք զի զզօրսդ Հոռոմոց ցիր եւ ցան ածեմ ընդ երեսս դաշտաց. եւ արար զրահսն եօթն կրկնակի, եւ զարկանէր թրով 'ի վերայ, եւ 'ի վայր հեղոյր մանր զերկաթն »։ Տես ստորեւ եւ զայլ զէնս զերկաթահաս։ Սուսէր երկսայրի զոր 'ի վերոյ յիշեաց Խորենացին՝ գտանեմք յիշատակեալ նաեւ առ Ասողկայ վասն Աբասայ թագաւորին Անւոյ. «Արագապէս զերիվարն խնդրեալ, զզարդ զինուցն զանձամբ առեալ, զերկսայրի Սուսերն 'ի ձեռին ունելով ընթանայր զկնի ասպատակին. եւ 'ի մէջ գետոյն հասեալ հարկանէր հարուածովք ձեռին քաջի, կիսախողխող յերիվարացն 'ի վայր կործանէր ». գ. 7. Իսկ որ ոչն ունէին զերկսայրի սուսեր, վարէին զմիասայրին։
      
       ԹՈՒՐ
       Իբր այլ իմն զէն յիշատակի առ Բուզանդայ զ. 8. զտեղի գրիցն նշանագրելով. «Սուսեր ընդ մէջ Թուր զգօտւոյ, աղեղնակապարճ զմիջովն»։
      
       ՆԻԶԱԿ
       Յաճախ էր եւ սորայս գործած ութիւն 'ի զօրս մեր։ Բուզանդ ե. 6. գրէ վասն զօրաց Հայոց յաւուրս Պապայ արքայի, թէ 'ի Գանձակ Ատրպատականի մնացին զօրք սահմանապահք երեսուն հազար «ընտիր ընտիրք։ Նիզակաւորք կուռ վառեալք պատեզէնք (պատենազէնք ) եւ զրահաւորք կազմ ամենայնիւ »։ Որպէս եւ 'ի ե. 5. «Սոյնպէս եւ Մուշեղ սպարապետն գումարեաց 'ի մի վայր զզորսն ամենայն Հայոց. եւ էին կուռ վառեալք իննսուն հազարք ընտիրք՝ Նիզակ 'ի ձեռին. թող զսպարակիրս »։ Սովին գինու արար եւ զմեծ յաղթութին Վահան ամատունին 'ի հզօր պատերազմին ընդդէմ հիւսիսականաց որք էին սարմատացիք, որոց զօրագլուխ անպարտելի կարծիւր. այլ քաջն Վահան յերկիս կարդալովք «Ուղղեա եւ զՆիզակս կամ ական հզօրիս այսմիկ (ասելով ) եւ ոչ վրիպեցաւ 'ի խնդրոյն, ընդ զաւակ ձիոյն յերկիր կործանեալ զահագին զվիրագն ». որպէս ասէ Խորենացին գ. 9։
       Այլ որպէս վասն ոմանք սուսերաց՝ նոյնպէս եւ վասն նիզակաց հրաշալի իմն պատմի՝ հատանել հերձանել զերկաթ. զոր օրինակ էր նիզակ մեծին Տիգրանայ .. զորմէ ասէ Խորենացին ա. 29. «Բայց գովեմ զքաջահասակն իմ եւ զնիզակաւորն (Տիգրան)… 'ի լինել պատերազմին՝ Նիզակաւս որպէս զջուր հերձեալ զերկաթի ամուր հանդերձն շամփրէ զԱժդահակ յընդարձակ տէգ Նիզակին, եւ յամփոփել միւսանգամ զձեռն՝ արտաքս զկէս մասն թոքիցն հանդերձ զինաւն 'ի դուրս բերէ»։
       Այլ զարմանալի իրք պատմին յաղագս արեամբ զեռնոց մխելոյ նիզակին ա. Արշակայ արքայի. զորմէ Խորենացին բ. 9 «Նշանակ եթող յեզեր ծովուն մեծի «Պոնտոսի ) զՆիզակն իւր զբոլատէգ, որ էր արեամբ զեռնոց մխեայ »։ Իսկ ըստ Յոհաննու կաթողիկոսի՝ արեամբ օձից. «Զտէգ Նիզակի իւրոյ, ասէ, զոր արեամբ օձից ասէին մխեալ, նստուցանէր հարուստ խոր ութեամբ յարձանի միում թաղեալ, նշան տեսողաց զնա իւրում քաջուե »։ Այս է որ 'ի թուղթն Դաշանց կոչի Վիշապամուխ, յասելն վասն մեծին Կոստանդիանոսի, թէ պարգեւեաց մերոյ արքային Տրդատայ Նիզակս վիշապամուխս. այսինքն է մխեալս յարիւն վիշապաց։
       Զաս եւ առ օտարազգի մատենագիրս գտանեմք յիշատակեալ. զի Ստրաբոն ժզ. 772. 'ի խօսելն զԱրաբիոյ եւ զՍաբայ (Սավէա ) յիշէ քաղաքինչ Տարավա. ուր վասն նետից նոցա գրէ, թէ յորսալն զփիղս՝ «զոմանս 'ի նոցանէ սպանանեն նետիւք՝ որ 'ի լեղի օձից մխեալ »։ Եւ Յուստինոս ժբ. 10 'ի պատմ ութեան մեծին Աղէքսանդրի ասէ՝ թշնամեաց նորա ուրեք զնետս 'ի թոյն մխեալ՝ այնպէս խոցոտէին զզօրս նորա. որ լինէր կրկնակի մահ, այսինքն երկաթեաւ եւ թունով։ Սոյնպէս եւ վասն Սօանաց պատմէ Ստրաբոն ժա. 499. թէ «Սօանք (ուր եւ Բօանք գրի) 'ի կիր առնուն զթոյնս, որով զարմանալի իմն օծանեն զսուսերս. եւ այսպիսի թունաւորեալ նետիւք խոցելոցն ժահահոտ ութիւն ծանր է յոյժ»։
      
       ԱՂԵՂՆ . ՆԵՏ
       Ի գործած ութեան զինուցս այսոցիկ երեւելի հանդիսացաւ ազգս մեր. եւ անդստին 'ի սկիզբն անդ նախնին մեր Հայկ եւ իւրքն սովին զինու կանգնեցին զայն մեծ յաղթ ութիւն 'ի վերայ Բելայ. վասն որոյ Մարիբաս կոչէ զնա «Յապետոսթեանն Հայկ՝ անուանի եւ քաջ նախարարն՝ կորովաձիգ եւ Հաստաղեղն ». Խոր. ա. 9։ Եւ զորդիս եւ զթոռունս նորա կոչէ ա. 11. «Արս քաջս եւ Աղեղնաւորս »։ Եւ յորժամ պատմէ զճակատամարտն Բելայ՝ զայս անուն տայ Հայկայ իբր մականուն ասելով. «Զայս իմացեալ Աղեղնաւորին Հայկայ՝ յառաջ վարէ զինքն, մօտ հասանէ յարքայն (Բել ), լի քարշէ պինդ զԼայնալիճն (աղեղն ), դիպեցուցանէ զԵրեքթեւեանն (նետ ) կրծից տախտակին, եւ շեշտ ընդ մէջ թիկնանցն թափանցիկ լեալ՝ յերկիր անկանի սլաքն»։
       Զայս համբաւ քաջ ութեան աղեղնաւորաց մերոց տեւեալ տեսանեմք նաեւ յապագայ ժամանակս. զի Քսենոփոն որ իբր 360 ամօք յառաջ էր քան զՔրիստոս, 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի վասն գարտուքեանց, որք են Կորդիք հայկազունք, ասէ. «Էին տիգաւորք քաջահմուտք, որոց Աղեղունք գրեթէ եռականգնեան, Նետք առաւել քան զերկկանգնեան. 'ի ձգելն զՆետս՝ զջիղսն 'ի վերջին ծայրն բերէին, յառաջ շարժելով զահեակ ոտն. իսկ Նետքն թափանցանց լինէին ընդ վահանս եւ ընդ զրահս »։ Զնոյն համբաւ տեւեալ գտանեմք նաեւ յաւուրս Ստատիոսի լատին քերթողի, մեռեալ յամի տեառն 96. որ 'ի ա գիրս հագներգ ութեան Անտառաց, Ահագին կոչէ զհայաստան 'ի կիրառութիս աղեղան։ Եւ յիրաւի. զի եւ առ Ղազարայ բազում ուրեք յիշատակին արք ճարտարք 'ի նետաձգութե. զոր օրինակ Արշաւիր կամսարական 'ի 112. եւ արք մամիկոնեանք, որք 'ի 193. կոչին «Ի նետաձգութէն գեղեցկաձիգք եւ դիպեցուցօղք »։ Իսկ վասն Վահանայ ասէ 258. «Բայց մամիկոնեանն Վահան զամենայն օր ոչ տայլ դուլ առնուլ զօրօք իւրովք Պարսկաց 'ի ղակշին, այլ զցայգ զամենայն նետաձիգ լինելով 'ի ներքս »։ Նոյնպէս եւ 'ի 262. գրէ զնմանէ. «Եւ առեալ ընդ իւր զարս զօրուն իւրոյ, եւ զշինականսն զերիզացիսն՝ գայր հասանէր 'ի վերայ ղակիշին 'ի գիշերի, եւ սպարափակ արարեալ երիզացօքն զտեղի կռուոյն իւրեանց, եւ ինքեանք ըստ նման ութեան տեղատարափ շառաչման նետաձիգ սաստկ ութեամբ զգունդս Պարսկացն ահաբեկէին »։ Ճարտար եղեն եւ յապագայ ժամանակս յաւուրս բագրատունի թագաւորաց, որպէս գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Իսկ մարդիկ ամրոցին (Կապուտայ ) անձնընտիր լեալք , եւ կորով ութեամբ կշռեալ զձկտումն մեքենայից, եւ զնետաձիգս 'ի լայնալիճ Աղեղանց, եւ զքարինս 'ի պարսատկաց »։ Իսկ վասն արանց բ. Աշոտոյ գրէ. «Եւ զծառայս իւր լայնալիճ Աղեղամբք արս քաջակորովս, եւ հմուտս 'ի ձգտումն նետաձգութեց, որ գրեթէ 'ի մազոյ ոչ վրիպէին»։
       Այլ այս ճարտար ութիւն մերոց ոչինչ երեւեցաւ, յորժամ սկսաւ արշաւանք սկիւթացւոց տուղրիլեանց սերելոց 'ի Թուրքաց սէլճուգեանց, որոց ճարտար ութիւն եւ սաստկ ութիւն 'ի նետաձգ ութեան թէ զիարդ զօրաւոր էր, յայտ առնէ Մատթէոս կզ. 'ի պատմելն զառաջին արշաւանս նոցա 'ի Վասպուրական. «Դաւիթ (ասէ, աւագ որդին Սենեքերիմայ ) ժողովեալ զզօրսն ազատաց հասանէր 'ի վերայ թուրք բանակին, եւ հարան սաստկապէս ընդ միմեանս ահաւոր պատերազմաւ։ Իսկ յայնմ ժամանակին չէին բնաւ մերքն տեսեալ թուրք զօրք հեծելոց. եւ 'ի հանդիպելն նոցա տեսին այլակերպ զնոսա, Աղեղնաւորս եւ հերարձակս իբրեւ զկանայս. եւ յայնժամ զօրքն Հայոց չէին սովոր պատրաստ լինել ընդդէմ նետիցն. եւ քաջաբար 'ի վերայ այլազգեացն արձակեցան (սուսերաւ)□ Իսկ այլազգիքն նետաձգութբն զբազումս 'ի զօրացն Հայոց վիրաւորէին խոցելով։ Եւ տեսեալ զայն ամենայն Շապուհ, ասէր ցԴաւիթ, դարձիր թագաւոր յերեսաց թշնամեացս. վասն զի 'ի նետիցս վիրաւորեալ եղեն մեծ մասն զօրացս, գնասցուք, եւ ընդդէմ այսմ զինուցս զոր տեսանեմք առ այլազգիսդ, այլ զգեստ պատրաստեսցուք ընդդէմ նետիցս »։ Սակս թունաւորելոյ զնետս գտանեմք յիշատակեալ 'ի վէպսն Շնորհալւոյն յայս բան.
       «Ըզ լայնալիճըն լի քարշեալ□
       Երեքթեւեան եռաթիւնեալ
       Յանկարծակի ըզնա հարեալ»։
      
       ՎԱՂՐ
       Այս զէնք եւս նման սուսերաց հատանէր զերկաթ. «Մօտ առ նա հասեալ (ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, այսինքն բ. Աշոտ թագաւոր առ Մովսէս ապստամբ ), եւ զագուցեալ գլխանոցն երկաթի՝ Վաղէրբ դիպեցուցեալ, շեշտ ընդ մէջ ճեղքէր զամուր գլխանոցն »։ Զզինեալսն սովին զինու կոչեն Վաղակաւոր. «Եւ նախ, ասէ, զեպիսկոպոսն սուրբ Վաղակաւորօքն կարթակոտոր առնէին, իբրեւ տապարօք շեշտակի զծառ. եւ զկնի ապա հատեալ եւ սուսերաւ զգլուխ նորա»։
      
       ՇԵՐՏ
       Չիք 'ի գիրս առանձին յիշատակութիւն այսր զինու, այլ միայն որք կրէինն զայն, անդստին յաւուրց անտի մեծին Տիգրանայ, զորմէ Խորենացին ա. 24. ասէ. «Շերտաւորքն 'ի սուսեր եւ 'ի տէգ նիզակի վառեալք »։ Եւ Բուզանդ յիշատակէ Շերտափակ զօրս։
      
       ԳԵՂԱՐԴՆ
       Կիրառ ութիւն սորա 'ի պատերազմին յիշատակի առ Մեսրոպայ ի. «Իսկ քաջին Մուշեղայ առեալ զդաստառակն սրբոյն Ներսէսի 'ի Գեղարդն իւր կապէր□ գոչէր առիւծաբար, ճեղքէր ռազմ արանց քաջաց պատենազինաց ռամկաց, յարձակէր վարազաբար»։
      
       ՃԻԿՌ
       Յիշատակեալ առ Մատթէոսի հա. յասելն. «Հարաւ 'ի վերայ ամիրային, եւ Ճկռովն հարկանէր զուսովն »։ Զորմէ պատմէ 'ի խը. եւ զերկաթ հատանել. «Յայնժամ Ապլղարիպն պողովատիկ Ճկռովն հարկանէր զերկաթի դուռն քաղաքին, եւ պատառեալ զերկաթն՝ եւ այն դեհն անցուցանէր. որ եւ անելանելի մնաց մինչեւ ցայսօր ժամանակի. 'ի տեղն պնդեցին որպէս զբեւեռ»։
      
       ՍԱԿՐ կամ ՍԱԿՈՒՐ եւ ՆՐԱՆ
       Զանունս Սակուր, որ եւ գրի Սակր, Ռէլանտ համարի բառ պարսկական, եւ յանուանէ Պարսից առ Յոյնս ածանցեալ, առ որս գրի Սակարիս. բայց Վիսդոնեանք՝ թարգմանիչք Խորենացւոյն՝ 'ի հայկական անուանէս ածանցեալ ասեն. ըստ որում ուրեք ուրեք յիշատակի առ Խորենացւոյն իբր բնիկ բառ հայկական նշանակեալ զտապար. յորմէ եւ լատինն Սէգուռիս, զոր եւ յիշէ Վալքէն 'ի վերլուծութիս Երոդոտոսի է. 64։ Ի զէնս Շակաց սկիւթացւոց ազգաց դասէ զայս անդէն Երոդոտոս. նոյնպէս եւ Քսենոփոն 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի 'ի յիշելն զսարկարիսն կամ զսակուրն 'ի զէնս Պարսից՝ ամազունեաց սեփական լինել ցուցանէ, որք էին մի յազգաց սկիւթացւոց. արդ ընդ Սկիւթիա անուամբ կոչել նաեւ զՀայս սովոր ութիւն լեալ յառաջնոց ժամանակաց անտի՝ յիշեցաք 'ի գլուխն Անուան։ Բուզանդ զգիրս տեղւոյն ուր կրէին զսակուրն եւ զնրանն՝ ցուցանէ յասելն ե. 32. թէ հետեւակ զօրք Յունաց ունէին «վահան 'ի ձեռն, Սակուր զգօտւոյ »։ Եւ 'ի 35. «Բատ սահռունի□ զՆրանն՝ զոր յիւրում ազդերն ունէր՝ հանեալ, անցոյց ընդ փողս զօրավարին »։ Յիշատակի 'ի գիրս եւ Միողին, որ թուի նոյն ընդ սուր միասայրի։
       Այսոքիկ են զէնք զորս յիշատակեն գիրք վասն մերոց պատերազմականաց, զորոց զմիանգամայն յիշատակութին գտանեմք առ Բուզանդայ դ. 15. յաւուրս բ. Արշակայ թագաւորին. «Հասանէին բազում սպասաւորք վառեալք Սուսերաւորք, Նիզակաւորք, Վաղրաւորք, Սակրաւորք, Սունաւորք (սուինաւորք ) եւ Սպարակիրք հետեւակք »։ Որպէս եւ 'ի 20. վասն զօրաց նորին Արշակայ. «Նիզակաւորք, Սուսերաւորք, Աղեղնաւորք անվրէպք կորովիք, Վաղրաւորք, Սակրաւորք, որք ոչ գիտէին զերկիւղ զանգիտելոյ յարանց յախոյանց »։ Եւ առ Յոհաննու կաթողիկոսի յասելն վասն Վահանայ Արծրունւոյ յաւուրս ա. Սմբատայ. «Զոր 'ի գաղտնիս իմն կազմէր, սրիկայս պատրաստէր, Աղեղնաւորս, Շեշտաւորս (շերտաւորս ), Սուսերաւորս, Վահանավառս, կորովիս զէնս շարժեալ »։ Իսկ առ Եղիշէի 205. յիշատակի փայլիլ Սաղաւարտից, շողալ Սուսերաց, ճօճել Նիզակաց . նոյնպէս եւ կոփիւք Վահանաւորաց, ճայթմունք լարից Աղեղանց։ Ի բանից ինչ Եղիշէի 167. երեւի թէ աղեղնաւորք ոչ կրէին 'ի վերայ այլ զէնս, իսկ վահանաւորք էին հետեւակ զօրք. զի յիմանալն Միհրներսեհի հազարապետի Պարսից՝ թէ աւելի քան 60 հազար են զօրք Վարդանայ՝ եհարց, ասէ. թէ քանի այն որ իցեն՝ որ Սպառազէնքն իցեն, եւ կամ քանի այն ոք ցեն՝ որ մերկ առանց զինու Աղեղանորք իցեն, սոյնպէս եւ վասն Վահանաւոր հետեւակացն »։ Ն պատմ ութեան օրպէլեան տպեալ 'ի Մատրաս, գլ. բ. այս զէնք յիշատակին վասն օրպէլեան Լիպարտի. «Նստեալ 'ի տաճիկ երիվարն՝ եւ ընկենոյր զոսկենկար Վահանն 'ի թիկունսն, եւ զճոճ Նիզակին յահեակ բազուկն, եւ զլայն պողովատիկ Շիմշիրն երկբերան 'ի յաջ ձեռին, եւ զՎազրն ահագին 'ի ներքոյ բարձին իբր զուռն դարբնաց, եւ կամ զՍակը կտցաւոր քարահատաց՝ անցեալ 'ի մէջ ռազմաւոր հանդիսին »։ Եթէ քան զոր գրեցաքս աւելի ինչ գիտել ոք կամիցի վասն պատերազմական զինուց, ընթերցցի զգիրս Երոդոտոսի, գիրք է. սկսեալ 'ի 61. գլխոյ մինչ 'ի 68 գլ. ուր յիշէ զզանազան ազգաց զէնս պատերազմի. յորս հաւանական թուի յիշել եւ զՀայոցն, բայց ծածկեալ եւ խառնեալ ընդ այլով անուամբ։ Ուրանոր թուի ինձ ընդ Սկիւթիա անուամբ բովանդակել նորա եւ զՀայս ըստ հին ոճոյ աշխարհագրական անուանց, որպէս գրեցաք 'ի գլուխն Անուան. այն զի վասն Շակաց գրէ անդէն տանել զզէնս Սակարիս որ է Սակուր. եւ ասէ զնոցանէ լինել սկիւթացիս։ Իսկ Շակք ուստի ունէին զծագումն, եւ որպէս խառնեալ ընդ Հայս , գրեցաք 'ի գլուխն Բնակչաց։
      
       Բ. Զէնք 'ի հարկանել կամ 'ի պաշտպանել զբերդս։
       Թէպէտ մերքն ոչ յաշխարհ ուրուք արշաւեցին, մանաւանդ յաւուրս Բագրատունեաց, եւ ոչ զբերդս եւ զքաղաքս կործանեցին, 'ի պաշտպանութիւն անձանց եւեթ փոյթ կալեալ եւ քաղաքաց իւրեանց, բայց քանզի 'ի պատմ ութեան հայաստանեայց միշտ յիշատակին պաշարմունք եւ քանդմունք քաղաքաց մերոց 'ի զինուց թշնամեաց, 'ի դէպ վարկաք եւ զնոսա յիշել յայսմ վայրի առ 'ի հմտ ութիւն ընթերցողացն։
      
       ԷՇ
       Այսու մեքենայիւ կործանեալ Շապուհ Պարսից արքայ զպարիսպն Տիգրանակերտի , էառ զայն, զոր եւ ստորագրէ Խորենացին գ. 28. «Եւ Յունացն մատուցեալ մեծաւ բռն ութեամբ յեցուցին 'ի պարիսպն զկոչեցեալ Էշսն։ Եւ է այս գործի մեքենայից անուաւոր, յերից երից արանց մղելով տարեալ, եւ 'ի ներքուստ կացնովք եւ սակրօք երկբերանովք եւ կացաւոր մրճովք՝ փորել զհիմունսն. եւ նգախարար արարեալ զայն, որ 'ի հայկազնոյն Տիգրանայ հոծեալ եւ յարմարեալ որմունքն, քակեալ ընկեցին»։
      
       ՓԻԼԻԿՈՒԱՆ
       Բազում ուրեք յիշատակի առ պատմագիրս մեր. զոր օրինակ առ Կիրակոսի յասելն վասն զօրաց Չարմաղանին. «Պաշարեալ զքաղաքն (Անի ) յամենայն կողմանց, կանգնեցուցին Փիլիկուանս բազումս արուեստագիտուբ, եւ մարտուցեալ ընդ քաղաքին զօրեղապէս առին զնա »։ Նոյնպէս յասելն վասն Բաջու Ղուրչի զօրավարին Թաթարաց. «Կանգնեցին Փիլիկուանս բազումս, եւ կործանեցին զպարիսպն » Կարնոյ քաղաքին։ Սովին մեքենայիւք պաշարեցին եւ զՄարտիրոսաց քաղաքն զօրք Չաղատային։ Զայս մեքենայ սուղ ինչ ստորագրէ Լաստիվերտցին գլ. ժզ. 'ի պատմելն զպաշարումն Մանազկերտի 'ի Տուղրիլ սուլտանայ, ուր երեւի եւ ճարտարագործ ութիւն հայկազուն երիցու միոյ. «Յետ այսորիկ մեքենայս կանգնեալ այնու պատերազմէին. իսկ երէց ոմն 'ի մերոցս հնագոյն ունելով աւուրս, որ յոյժ տեղեակ էր արուեստին, եւ սա իւր կանգնեալ Փիլիկուան. եւ լինէր յորժամ նոքա քար եդեալ 'ի պարսատիկս մեքենային՝ եւ ձգէին 'ի քաղաքն, երէցն զիւր քար դէպուղիղ նոցա քարին արձակէր, որպէս զի դէպ քար երիցուն 'ի քար անօրինացն 'ի վերայ իւրեանցն ընկենոյր։ Զայս արարեալ անօրինացն եօթն անգամ՝ ոչինչ կարացին վճարել. քանզի զօրացաւ քար երիցուն 'ի վերայ քարի նոցա»։
      
       ԲԱԲԱՆ
       Եւ զայս մեքենայ սակաւուք ստորագրէ Լաստիվերտցի գլ. ժզ. 'ի պատմելն զպաշարումն Մանազկերտի 'ի Տուղրիլ սուլտանէն ասելով. «Ապա այլ պատերազմական գործի պատրաստեալ, զոր ինքեանք (տուղրիլեանք ) Բաբան կոչէին, որ յոյժ ահագին էր. զոր ասէին թէ չորեքհարիւր սպասաւորք էին նորա որք զպարանսն քարշէին. եւ վաթսուն լիտր քար եդեալ 'ի պարսատիկսն 'ի քաղաքն ձգէին. եւ առաջի նորա պարիսպ կանգնեցին 'ի բազմակի (բամբակի ) բեռանց, եւ 'ի յայլ բազում կարասւոյ, զի մի՛ քար երիցուն հասցէ 'ի նա, (տես 'ի վերոյ 'ի Փիլիկուանն )։ Եւ իբրեւ զայս այսպէս յարդարեցին, յարձակեցին քար մի՝ որ դիպեալ 'ի պարիսպն ուժգնակի՝ փլոյց եւ խոռեաց զնա»։
       Զահագին մեծ ութիւն այսր բաբանի յիշէ եւ Մատթէոս ճզ. յասելն վասն նորին Տուղրիլայ. «Յայնժամ առաքեաց 'ի Բաղէշ, եւ ետ բերել զԲաբանն զոր Վասիլ թագաւորն արարեալն էր վասն Հերայ (քաղաքին պաշարման)… ահաւոր եւ զարմանալի. եւ յորժամ կանգնեցաւ տնօրէն Բաբան՝ սոսկաց ամենայն քաղաքն. եւ զառաջինն որ եհար՝ երեք այր պահ եւ զկրծապահն 'ի քաղաքն ձըգեաց. եւ յայնժամ էրէց մի յայտնեալ 'ի քաղաքն, եւ 'ի շտապոյ գրեալ մեքենայ մի ընդդէմ նորա, եւ յառաջին քարէն հարկանէր զԲաբան, եւ բեկանէր խոզակն. Եւ զօրացաւ քաղաքն, վասն զի ահիւ պաշարեցան. եւ յետ աւուրց ամրացուցին այլազգիքն զԲաբանն, եւ կազմեցին անմերձենալի ամենայն կողմանց. սկսան հարկանել զպարիսպ քաղաքին մեծամեծ քարամբք. եւ յայնժամ ահաբեկեալ դողայր երերալով ամենայն քաղաքն »։ Զկնի պատմէ զհըրձիգ առնելն ֆռանգի ուրուք զայս ահաւոր մեքենայ։ Ի գրելոցս աստի յայտ է թէ Փիլիկուանէ եւ Բաբան մի եւ նոյն մեքենայ է, գուցէ ըստ մասին ինչ միայն տարբերեալ, բայց 'ի զանազան ազգաց զանազան անուն ընկալեալ. յայտ եւ եւս թէ երկաքանչիւր էին ազգ ինչ մեծի պարսատկի, որ կարէր մեծամեծ քարինս ձգել հեռագոյն 'ի կործանեալ զպարիսպս։
      
       ՊԱՐՍՔ կամ ՊԱՐՍԱՔԱՐ
       Ի գործ ածեալ յիշատակի առ Յոհաննու մամիկոնենի ընդ նետից միանգամայն, եւ առ Ստեփաննոսի օրպելեան գլ. թ. 'ի գործ ածեալ պատմի 'ի բնակչաց անառիկ բերդին Սիւնեաց՝ կոչեցեալ Բաղաբերդ, յորժամ Շապուհ Պարսից արքայ 'ի չորրորդ դարուն պաշարեալ էր բազմ ութեամբ զօրաց. «Պարսաքարիք ասէ, եւ վիմագլմամբք զանհուն բազմ ութիւն պարսկական զօրուն զամենեսին դիաթաւալ կացուցանէին… Եւ սոքա նոյնգունակ վիմօք եւ Պարսիւք կոշկոճեալք առ հասարակ սպառեցան »։ Ուր 'ի դէպ էր 'ի կիր առնուլ զայս զէնս՝ կարծեմ սակս քարակտուր զառ 'ի վայր գրիցն Բաղաբերդու։
      
       ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆ
       Զայս 'ի կիր արկեալ. գտանեմ 'ի բ. Սմբատայ յորժամ պաշարեալ ունէր զԴուին. «Պաշարեալ ուժգնապէս զնոսա, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, եւ բազում աղխատրոյզ շփոթմունս եւ աւարառութիւնս եւ տնկակոտորութիս եւ Հրացանութիւնս զնոքոք զեղեալ, ստէպ ստէպ զերկեամ մի զայս առնէր »։ Եթէ զայս հրացան ութիւն համարեսցուք 'ի ներքո 'ի քաղաքն անդ արկեալ, ոչ իմանամք 'ի բանից նորա թէ զիարդ ընկենոյր 'ի փակեալ քաղաքն անդ, որովհետեւ ոչինչ յիշատակէ. բայց 'ի բանից ինչ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 2 իմանամք պարսատկօք ընկենուլ. զի ասէ վասն զօրաց Բուղայի. «Այլ եւ հուր եւ ծծումբ նաւթիւ բարձեալ 'ի գործ պատերազմին, զլոյծ բնութին յանօթս ապակեղէնս եդեալ, եւ մանր զծծումբ ընդ նմին խառնեալ, եդեալ 'ի պարսատիկ մեքենայից, եւ զհուրն առընթեր նմին հնարաւորեալ արկանել զամրոցաւն »։ Յորմէ յայտ է թէ ունէին յայնըմ ժամանակի հնարեալ արուեստ ինչ զհեռաւոր վայրս ձգելոյ զհուրն։ Ըստ այսմ օրինակի եւ զմերսն ասէ Թոմա Արծրունի 'ի կիր արկեալ զգոյն. յորժամ զորք Բուղայի 'ի մարտնչելն ընդդէմ մերոց Արծրունեաց առ պարըսպօք բերդին՝ զգեցեալ էին զգեստս այնպիսիս, որով «աներկիւղ մնային 'ի հրոյն տոչորմանէ »։ Ապա յայտ է թէ բերդականքն որք էին հայկազունք Արծրունիք, սովին օրինակաւ ձգէին հուր արտաքս 'ի բերդէն 'ի վերայ թշնամեաց։ Զբանս Թոմայի տեսցես ստորեւ։
      
       ԱՐՔ ՔԱՐԱԳՆԱՑՔ
       Սւքա ունէին 'ի ձեռս գործիս ճանկաւորս, որովք ելանէին ընդ անմատոյց քարաժայռ լերինս առ 'ի ելանել եւ մտանել 'ի բերդս. զորս յայլազգեաց 'ի կիր արկեալ յիշատակէ Ստեփաննոս օրպէլեան լը. առ 'ի առնուլ զբերդս մեր. զի Յուսուփ էառ. ասէ, զբերդն Երնջակ 'ի գիշերի գող ութեամբ «անձաւամուտ եւ Քարագնաց արամբք, որք երկաթի ճանկօք ընդ ժայռս դժուար վախից արուեստակեալ ընթանան »։ Եւ 'ի գլ. կա. վասն տաճիկ զօրաց Չորթմանին գրէ. «Մարդիկ սորամուտք եւ Քարագնացք ելին 'ի գլուխ ապառաժուտ լերինն»։
      
       ՁԵՒ ԱՄՐԱԿԱՆ ՄԱՔԱՌՄԱՆՑ
       Զայս ընդհանրապէս միայն յիշէ Թոմա Արծրունի գ. 14. գիւտ հնարիմաց ութեան կոչելով, զոր արար Դերանիկն Արծրունի 'ի պաշտպան ութիւն Կանգուար ամրոցին. Յետ դարձի, ասէ, իշխանացն 'ի գերութենէ Բուղայի, «Դերանիկն գործ առնէր 'ի գիւտս հնարիմացութե□ տիրել աշխարհիս (Անձեւացեաց ), եւ 'ի բազում յուզիցն եւ 'ի խնդրոցն եւ զօրաժողովն լինելոյ, եւ զՁեւ ամրական մաքառմանցն յարդարելոյ, եւ բռնալիր ուժեղագոյն մեքենային բախմանց քարաձգութեցն, (զբաբանն կամի նշանակել ) զոր եւ ընդունայն աշխատ ութեամբ վարանեալ (թշնամին, զի ) անստնանելի մնալով ամրոցին (Կանգուարու ), դառնայ յիւր իշխանութին »։ Իսկ զձեւ պաշտպան ութեան բանակի պաշարողաց ամրոցին յիշէ Յոհաննէս կաթողիկոս յասելն վասն պաշարման ամրոցին Բիւրականու յայլազգեաց. «Ասպարափակ եղեալ շուրջանակի լեգէոն հետեւակ զօրուն, եւ թիկնապահ նոցա լեալ հեծելազօր վառելոյ գնդին 'ի մէջ անցելոյ, այնուհետեւ շահատակէին գազանաբար 'ի վերայ արձակեալ » ամրոցին Բիւրականու։