ՈՒՐ
ուրեք
յիշատակին
'ի
գիրս
մեր
թիւ
զօրաց,
չեն
ինչ
բազում.
որպէս
'ի
մեծի
պատերազմին,
զոր
մղեաց
մերս
Արամ
ընդդէմ
հզօր
հսկայից,
զորմէ
ասէ
Խորենացին
ա.
13.
ածեալ
'ի
Մարիբասայ.
«Ժողովէ
զբազմ
ութիւն
ընտանի
արանց
քաջաց
եւ
աղեղնաւորաց,
եւ
որ
'ի
տէգ
նիզակի
կամակարօղք,
նորատիք
եւ
հարուստք
յոյժ
եւ
յաջողաձեռն
ութիւն
իսկ
եւ
երեսնաւորք,
որ
'ի
սիրտ
եւ
'ի
պատրաստութիւն
իբր
թէ
բիւրս
հինգ
».
որ
է
50
հազար։
Եւ
'ի
պատմելն
զարեւմտեան
նահատակուէ
նորա
ա.
14.
ասէ.
«Աստ
յարեւմուտս
շարժեալ
'ի
վերայ
առաջնոյն
չորեք
բիւրու
հետեւակաւ
զօրու,
եւ
երկու
հազար
հեծելովք
հասանէ
'ի
կողմանս
կապադովկացւոց
».
ընդ
ամենայն
42
հազար։
Մի
միայն
բազմ
ութիւն
զօրաց
յիշատակեալ
յաւուրս
Արշակունեաց՝
են
զօրք
ա .
Արտաշէսի,
զորմէ
ասէ
նոյն
մատենագիր
բ.
12.
«Հրաման
տայ
Արտաշէս
զօր
յարուցանել
յարեւելից
եւ
'ի
հիւսիսոյ
բազում
յոյժ,
մինչեւ
ոչ
գիտել
նմա
զհամարն.
այլ
յանցս
եւ
յիջեւանս
քար
ըստ
մարդ
ութիւն
կարկառ
նշան
բազմութեանն
թողուլ
»։
Եւ
'ի
13.
յԵւագարոս
պատմագրէ
բերելով,
որ
ասէ.
«Փոքր
(է
)
Աղեքսանդրի
եւ
Դարեհի
պատերազմ
առ
Արտաշիսին
բաղդատել.
քանզի
նոցայն
ոչ
('ի
)
փոշւոյն
մաքուր
երեւէր
լոյս
տուընջեանն,
այլ
սա
ծածկեաց
նետաձգութեամբն
եւ
ստուերացոյց
զարեգակն,
ձեռագործ
գիշեր
զմիջօրէիւ
արարեալ…
Վասն
սորա
եւ
ոչ
ուղխք
զգետն
ստուարացուցին՝
արբմամբն
'ի
ձմեռնային
նուազ
ութիւն
իջուցանելով.
վասն
զի
եւ
զթուոցն
եցոյց
տկար
բազմ
ութեամբ
զօրացն,
մինչ
զի
չափոյ
պէտք
եղեն
առաւել
քան
զհամարոյ»։
Յետ
այսորիկ
առ
Բուզանդայ
գտանեմք
բազմութիւն
զօրաց
յիշատակեալ.
զի
դ.
11.
վասն
Վասակայ
զօրավարին
բ.
Արշակայ
արքային
մերոյ
գրէ
260
հազարօք
արշաւեալ
'ի
սահմանս
Յունաց,
եւ
աւերեալ
զամս
վեց.
իսկ
յորժամ
'ի
վերայ
Շապհոյ
Պարսից
արքայի
խաղացին
Յոյնք,
մերս
Արշակ
օգնական
եղեւ
Շապհոյ.
եւ
Վասակ
զօրավար
Արշակայ՝
տարաւ
ասէ
զզօրս
Հայոց
'ի
Միջագետս.
զորոց
զթիւ
դ.
20.
դնէ
«Չորեքհարիւր
հազար
զօր
կուռ
վառեալք,
որ
ընտիրք
եւ
պատերազմօղք
էին,
լի
ար
ութեամբ
արուեստաց
նահատակութեանն
»։
Իսկ
'ի
դ.
21.
գրէ.
«Հանդէս
առնէր
Վասակ
սպարապետն
ամենայն
զօրաց
Հայոց.
եւ
գտան
հեծելազօր
սպառազէնք
կուռ
վառեալք
նիզակաւորք
համակ
վաթսուն
բիւր,
միասիրտք
միաբան
միամիտք
»։
Այլ
մեզ
թուի
այս
ամենայն
բարդաբան
ութիւն
Բուզանդայ,
կամ
զթիւն
բիւր՝
նա
այլազգ
իմանայ
'ի
գիրս
իւր.
զի
մարթ
է
ասել
թէ
'ի
ժամանակս
իւր
ոչ
փոխանակ
տասն
հազարի
վարէր,
որպէս
վարի
այժմ։
Նոյն
ինքն
եւ
'ի
գլուխ
25.
գրէ
քսան
բիւրուք
անկեալ
Վասակայ
'ի
վերայ
բանակին
Պարսից.
իսկ
'ի
գլուխ
22.
ասէ
վասն
Հայոց.
«Ապա
եւ
սոքա
բազում
զօր
յաշխարհէ
ժողովեցին,
զի
ոչ
գոյր
համար
բազմութեանն»։
Իսկ
յետ
բառնալոյ
թագաւոր
ութեան
Արշակունեաց
չյիշատակի
այսքան
բազմ
ութիւն
զօրաց.
զի
զօրք
Վարդանանց
յիշատակեալ
առ
Եղիշէի
'ի
թղթ .
174.
չափաւոր
ինչ
է.
«Եւ
լինէր,
ասէ,
հանդէս
համարուն
վաթսուն
եւ
վեց
հազար
այր
ընդ
հեծեալ
եւ
ընդ
հետեւակ
»։
Յաւուրս
Բագրատունեաց
իբրեւ
մեծ
ինչ
պատմի
առ
Թոմայի
Արծրունւոյ
դ.
5.
թէ
ա.
Սմբատ
արքայ
'ի
խաղալն
ընդդէմ
Ահմատայ
բռնաւորին,
«որպէս
ասեն,
ասէ,
եղեւ
թիւ
զօրուն
գումարելոյ
իբրեւ
հարիւր
հազարաց
»։
Նոյնպէս
եւ
առ
Մատթէոսի
լդ.
յաւուրս
գ.
Աշոտոյ
ողորմածին.
«Եւ
յայնմ
աւուր
լինէր
հանդէս
զօրաց
նորա
հարիւր
հազարաց
վառելոց,
ընտիր
ընտիր
արանց
'ի
մարտ
պատերազմի
անուանեաց
եւ
քաջ
կորովեաց
»։
Կան
եւ
այլ
յիշատակութիւնք
բազմութեան
զօրաց
առ
մատենագիրս
մեր.
զոր
օրինակ
յաւուրս
Չմշկիկ
կայսեր,
յորժամ
ամենայն
թագաւորք
Հայոց
զօրս
ժողովեցին
առաքել
յօգն
ութիւն
նմա.
«Բանակ
հարեալ,
ասէ
Մատթէոս
խբ.
'ի
Հարքայ
գաւառին
արք
իբրեւ
ութսուն
հազար
»։
Նոյնպէս
եւ
առ
ընդարձակողին
Սամուէլի
'ի
նիա.
'ի
գրելն
վասն
Չմշկիկ
կայսեր՝
թէ
հարկատու
արար
երեք
հարիւր
քաղաք,
էառ
քառասուն
հազար
ձի
եւ
ջորի,
«Յղեաց
երկու
հազար
ծառայ
եւ
տասն
հազար
ձի
Հայոց
արքային
Աշոտոյ.
զի
Աշոտ
տուեալ
էր
յօգնական
ութիւն
նմա
ութսուն
հազար
ձիաւորս,
եւ
այլ
բազում
հետեւակս»։
Այլ
'ի
բառնալ
թագաւոր
ութեան
Բագրատունեաց՝
ողբայ
Լաստիվերտցի
ժէ.
ասելով.
Ո՞ւր
զօրացն
բազմութի,
որ
իբրեւ
զամպ
խտացեալ
առաջի
նոցա
զօրէն
գարնանաբոյս
ծաղկանց
գունակ
գունակ
հանդերձիւքն
փայլէին,
ահա
ոչ
են,
եւ
ոչ
եւս
երեւին
»։
Բայց
քան
զբազմութիւն
թուոյ
զօրացն
առաւել
ողբալի
է
թուլութին
մուծեալ
'ի
վերջին
ժամանակս
Բագրատունեաց,
զորմէ
ողբայ
Մատթէոս
ձա .
ասելով.
«Յոյժ
երկնչէր
Յոհաննէս
(թագաւոր)
'ի
յԱշոտոյ
(եղբօրէ
իւրմէ
),
զի
էր
այր
քաջ
եւ
հզօր.
եւ
եղեւ
զկնի
մահուանն
Աշոտոյ՝
թուլամորթեցան
զօրքն
Հայոց,
եւ
ատեցին
զարուեստս
պատերազմի.
մտան
ընդ
լծովն
'ի
ծառայ
ութեան
ազգին
Հոռոմոց ,
նստան
'ի
գինարբուս,
սիրեցին
զբարբուտ
եւ
զերգս
գուսանաց,
հեռացան
'ի
միաբանութենէ
միմեանց,
եւ
յօգն
ութիւն
իրերաց
ոչ
հասանէին»։
Եւ
թէպէտ
զթիւ
զօրաց
տէր
ութեան
Բագրատունեաց
այսպէս
նուազ
գտանեմք,
բայց
զթիւ
զօրաց
առանձին
իշխանի
ուրուք
երբեմն
յոլովագոյն
գտանեմք՝
հայելով
'ի
փոքրիկ
սահման
նորին.
զոր
օրինակ
էր
զօրք
իշխանին
Սասնոյ,
զորմէ
գրէ
Մատթէոս
ճլդ.
թէ
քաջն
Թոռնիկ
տէրն
Սասնոյ
իբրեւ
լուաւ
զգալուստ
Փիլարտոսի
բազմ
ութեամբ
զօրաց
'ի
վերայ
իւր
իբր
'ի
շիա
թուին.
1072.
«արար
ժողով
զամենայն
Սասուն
յիսուն
հազար
հետեւակաց,
եւ
վեց
հազար
ձիաւորաց.
եւ
գայր
'ի
Ճապղջուր»։
