Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՔԱՆԶԻ զանազան անուամբք գունդք յիշատակին 'ի գիրս մեր, առանձին եւ զնոսին նշանակեսցուք աստանօր, որոց եւ իւրաքանչիւրոցն ուրոյն նշան ունել յայտ է 'ի պատմութեանց, նաեւ 'ի բանից աստի Ագաթանգեղոսի յծթ. «Երիվարօք, զօրօք եւ նշանօք, իւրաքանչիւր գնդաւ»։

       ԱԶԱՏԱԳՈՒՆԴ ՎԱՇՏ
       Այսպէս կոչի առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 15. գունդն զօրաց Աշոտոյ Արծրունւոյ. զի ժողովեալ էին նոքա միայն յորդւոց նախարարաց, նմին իրի եւ Ազատ կոչի։

       ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԳՈՒՆԴ
       Յիշատակեալ առ Բուզանդայ դ. 20. «Վասակ (զօրավար Արշակայ Հայոց արքայի ) հանդերձ ամենայն պատերազմօղ զօրօքն Այրարատեան գնդաւն ելանէր անկանէր 'ի վերայ բանակին ». զոր մարթ է իմանալ եւ փոխանակ համօրէն Այրարատեան նահանգին զօրաց։

       ՄԱՏԵՆԻԿ ԳՈՒՆԴ
       Նոյնպէս առ Բուզանդայ գ. 8. «Ապա հրաման ետ արքայ Խոսրով Դատաբայ նահապետի Բզնունեաց, գուգազ հանել յաշխարհէ աւելի քան զչափն. եւ զհամար զօրսն Մանետիկ գնդաւն□ »։ Գուցէ ունէր այս խումբ զնմանող ութիւն ինչ հռչակաւոր զօրու Պարսից Գունդ Մատեան կոչեցելոյ, իբր անմահ մրցօղ ընդդէմ մահու։

       ՄԱՐԴՊԵՏԱԿԱՆ ԳՈՒՆԴ
       Յիշատակեալ առ Ղազարայ 108. «Եւ այլ գունդք 'ի զօրացն Մարդպետական այրուձիոյ. փոյթք 'ի գործ պատերազմին առաքինութե »։ Եւ 'ի 282 գրէ. «Առաքեաց եւ մամիկոնեանն Վահան… զՊաճոկ 'ի Մարդպետական գնդէն »։ Այս գունդ յայտ է թէ էր 'ի զօրաց Մարդպետ իշխանին։

       ՄԱՐԶՊԵՏԱԿԱՆ ԳՈՒՆԴ
       Առ Մատթէոսի լգ. «Յայսմ ամի (նժ ) զօրաժողով արար զօրապետն Հայոց զՄարզպետական գունդն քառասուն եւ հինգ հազար արանց քաջաց զարդ 'ի յարքունական գնդէն. եւ ժողովեցան ամենայն իշխանքն աշխարհաց տանն Հայոց առ սուրբ հայրապետն Անանիա »։ Այլ թիւ զօրացս թուի անցանել քան զչափ, եթէ 'ի Մարզպետունի ցեղէ եւեթ, որպէս ասի, էր խմբեալ։

       ՍԱՂԱՐ ԳՈՒՆԴ
       Յիշատակեալ առ Թոմայի Արծրունւոյ բ. 6. եւ դ. 4. «Եւ Դաւիթ գունդ Սաղար ». որ եկն յօգն ութիւն Բագարատայ իշխանին Տարօնոյ պատերազմել ընդդէմ Մուսայի հագարացւոյ։ Իսկ առ Ասողկայ գ. 8. այս գունդ զօրաց Հայոց յիշատակի 'ի բանակին Յոհաննու Չմշկիկ կայսեր Յունաց՝ Կիւռժան կոչեցելոյ, յորժամ գնացեալ էր կռուել ընդդէմ Բուլղարաց. «Իսկ թագաւորն, ասէ, ամենայն հետեւակ զօրուն հայաստեօք անշարժ մնացեալ 'ի միջոցի ճակատուն, ուր քաջապէս նահատակեալ գունդ հետեւակացն որ Սաղարքն ասին, առաջի թագաւորին, պատառեալ զվահանափակն որ ընդդէմ նոցա, ընդ թագաւորին ամենայն հեծելագունդ զօրօքն մտեալ… 'ի հնազանդութիւն նուաճեաց զազգն Բուլղարաց »։ Այլ ազգ գրի այս անուն առ նմա 'ի գ. 22. «Զի էին նոքա երկու եղբարք որք Կոմսաձագքն կոչէին. անուն էրիցուն Սամուէլ յազգէս Հայոց 'ի գաւառէն Դերջանայ, զոր ընդ գունդս Սաղարանացն էր զնա թագաւորն Վասիլ 'ի Մակեդոն պատերազմել ընդ Բուլղարացն»։
       Յայտ է 'ի նախագրեալ բանից Ասողկայ՝ թէ Սաղար էր գունդ հետեւակ զօրաց. գուցէ որպէս թիկնապահ սալարի՝ այսինքն զօրավարի, որ եւ սպասալար կոչի. որ թէ 'ի զօրս մեր եւ թէ յայլոց՝ սովին անուամբ յիշատակի. զի առ Ղազարայ 223. յիշատակի 'ի զօրս Պարսից. «Սուրէն պալհակ եւ Ատրներսէհ փուշտիպանացն Սաղար… այլ հրամանատու եւ աւագ զօրուն փուշտիպան Սաղար էր »։ Իսկ առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 1. 'ի զօրս Բուղայի արաբացւոյ յիշատակին «Սաղարք միայնամարտիկք »։ Բայց զհնչումն անուանս Մեսրոպ ժթ. Պարսից ընծայէ ասելով. «Որ ըստ անուանց նոցա Սալարս եւ հեջիպր անուանեն »։ Ըստ այսմ վասն հետեւակ զօրաց կամ զօրավարի նոցա ասացեալ իմանամ, զոր առ Եղիշէի 167. Միհրներսէհ Պարսից հազարապետ հարցանէ վասն գնդին Վարդանայ. «Ո՛ր ոք 'ի նոցանէ Սաղարք լինիցին, եւ ո՛ր զօրագլուխ յորմէ՛ կողմանէ յռազմ մտանիցէ »։ Եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 2. «Երկու ոմանք 'ի Սաղարաց սուրհանդակաց եղբարք միմեանց հասեալ 'ի կիրճս ձորոյն… մատնեն զայլազգիսն՝ բազում վէրս 'ի վերայ եդեալ »։ Յայտնի եւս Գրիգոր երէց շարունակօղ Մատթէի 'ի թիւն մղգ . զհետեւակ լինելն նոցին ցուցանէ յասելն վասն զօրաց Թուրքաց. «Եւ բազումք Սալարանի հետիոտս ընթանային»։

       ՏԱՆՈՒՏԻՐԱԿԱՆ ԳՈՒՆԴ
       Յիշատակեալ առ Յոհաննու կաթողիկոսի «Խնդրէ Մօրիկ 'ի Խոսրովայ զՄիջագետս Դարայիւ եւ Մծբնաւ հանդերձ, եւ 'ի Հայոց զայն աշխարհ՝ որ Տանուտիրական գունդն անուանէր »։ Իսկ թէ ընդէր Տանուտէր կոչէին զոմանս 'ի նախարարաց, գրեցաք յերրորդ ընդհանուր գիտելիս որ յաղագս նախարարաց. այժմ մնայ մեզ քննել վասն գնդին՝ թէ ընդէր կոչի տանուտիրական։ Ինձ թուի այսպէս կոչել զայն գունդ զօրաց՝ զոր տանուտէրն կամ գլխաւորն իւրաքանչիւր տոհմին նախարարաց էր ժողովեալ. այլ քանզի աստանօր Յոհաննէս կաթողիկոս աշխարհի սեփականէ զայս անուն, ծանուցանելով թէ յաշխարհիս Հայոց էր տեղի ինչ որոշ՝ որ տանուտիրական գունդ անուանէր, նորին աղագաւ թուի առանձին իմն գունդ այսպէս յորջյորջեալ, եւ 'ի նորին անուն նաեւ տեղին անուանեալ։ Այսմ 'ի դէպ գտանեմք զտեղին կամ զաշխարհն Ոստանկաց, եւ արքայորդւոց. որոց սեփական տեղի, որպէս գրեցաք յառաջագոյն, էր Ծոփք գաւառ չորրորդ Հայոց եւ Հաշտեանք եւ Առբերանի. եւ զի բնակիչք ամենեցուն սոցա գոլով արքայազունք՝ էին տանուտեարք երկրին, եւ զի գոլով նաեւ կարգեալք 'ի զինուորութիւն արքունի պահպանութե՝ կոչէին Գունդ արքունական կամ Ոստանիկ. վասն այսորիկ 'ի հարկէ եւ 'ի բերանս ոմանց կոչեցան եւ Տանուտիրական գունդ. եւ յանուն գնդին նաեւ աշխարհ կամ երկիր բնակ ութեան նոցա անուանեցաւ այսպէս ոչ միայն առ Յոհաննու կաթողիկոսի, այլ նաեւ ուրեք առ Թոմայի Արծրունւոյ բ. որ չէ այլ երկիր 'ի գաւառաց աշխարհիս Հայոց։ Այսմ յարմարի եւ դիրքն զոր ցուցանէ բան Յոհաննու կաթողիկոսի. զի աշխարհ այսր գնդին որ էր 'ի չորրորդ Հայս, միանայ ընդ Միջագետաց. վասն որոյ 'ի դէպ էր Մորկայ խնդրել զայն 'ի Խոսրովայ, առ 'ի կացուցանել զայն իւր երկիր միաստանի կցեալ 'ի Միջագետաց մինչեւ ցփոքր Հայս, որ իւրն էր։

       ԱՅՐՈՒՁԻ
       Թէպէտ գունդ անուամբ ոչ յիշատակի, բայց գիտեմք այսպէս անուանեալ 'ի մերոց զգունդն հեծելազօրաց. զոր օրինակ բացատրելով յիշատակի յայս բան Թոմայի Արծրունւոյ 'ի գրելն վասն Աշոտոյ Վասպուրականի յաւուրս իշխանին Բագարատայ. «Եհաս 'ի վերայ նորա վառեալ զինու սպառազէն երիվարաց , ընտիր հեծելովք Այրուձիոյ »։ Այս զօրք բազում ուրեք յիշատակին առ Եղիշէի եւ առ Ղազարայ. յորում երեւելի էին մերքն, եւ ընդ ձեռամբ մերոց իշխանաց էր նաեւ 'ի ժամանակին՝ յորժամ անկեալ կային ընդ ծառայութեամբ Պարսից. «Թէպէտ եւ գանձն յարքունիս Պարսկաց երթայր, սակայն Այրուձին Հայոց բովանդակ 'ի ձեռս նախարարացն առաջնորդէր 'ի պատերազմիր. որպէս ասէ Եղիշէ 'ի թղթահամարն 12։