Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ա . Թագն։
       ԹԱԳԱՒՈՐԱԿԱՆ թագն պահեալ լինէր 'ի գանձարանին. յիշատակեալ առ Խորենացւոյն բ. 47. «Մտեալ Սմբատայ զարքունականսն յուզէր զգանձսն. եւ գտեալ զԹագն Սանատրկոյ արքայի՝ դնէ 'ի գլուխն Արտաշիսի »։ Այլ Բուզանդ ե. 6. յիշէ զորոշեալ տեղի ինչ վասն թագի, կամ 'ի գանձարանին եւ կամ արտաքոյ, յասելն. «Մութին զնա 'ի ներքս 'ի տունն Պատմուճակացն… այսինքն ուր Թագ արքունի դնէին »։ Ի վերջին ժամանակս այս թագ թագաւորական, զոր յանուն մեծին Խոսրովու կոչէ Կիրակոս, առ ապահով ութեան 'ի Վիրս պահեալ լինէր մինչեւ յաւուրս Ռուզուդանայ տիկնոջ՝ որ յերեքտասաներորդ դարու թագաւորէր 'ի Վիրս. իսկ 'ի մեռանել նորա յաջորդ նորուն՝ զոր մուղալ Թաթարք նստուցին, 'ի հրամայելոյ նոցա առաքեաց առ զանն Թաթարաց. «Եւ զգանձս թագաւորութեանն, ասէ, յերիս բաժանեալ , զթագն պատուական եւ զանգին, եւ զԹագն հրաշալի զոր ոչ ունէին այլ թագաւորքն, զոր Խոսրովու լեալ մեծի հօրն Տրդատայ արքային Հայոց. եւ անդ մնացեալ գաղտական ութիւն վասն ամր ութեան տեղւոյն. եւ 'ի թագաւորսն Վրաց անկեալ եւ մնացեալ մինչեւ ցայսօր։ Զայն եւ զայլ պատուականս եւ 'ի գանձուցն առաքել զանին (Թաթարաց սահմանեաց ), եւ զայլս բաժանել 'ի վերայ ինքեանք, զոր եկեալ արար այնպէս (Դաւիթ որդի Լաշային յաջորդ Ռուզուգանայ ) միջնորդութեամբ Աւագին որդւոյն Իւանէի »։ Ի ժամանակս քրիստոնէ ութիւն 'ի գլուխ թագին խաչ լեալ ցուցանէ այս բան Գրիգորի մագիստրոսի յոտանաւոր ներբողեան խաչին։
       «Արքային մեր առաջին՝ որ զհակառակսն անդրադարձեալ,
       Պսակ արքայական՝ թագաւորաց 'ի գլուխ եդեալ»։
       Բ. Խոյրն թագաւորական
       Յիշատակի այս առ Խորենացւոյն բ. 34. «Յղեաց առ Ադդէ, զի արասցէ նմա Խոյր բեհեզեայ անկուածով ոսկւոյ՝ որպէս յառագագոյն առնէր հօրն նորա »։ Այլ է սա 'ի թագէ, եւ թուի լինել վասն դնելոյ 'ի տան։
       Գ. Հանդէս թագաւորութեան։
       Զհանդէս թագադրութեանն միայն զերորդի Աշոտոյ ողորմածին գտանեմք յիշատակեալ սակաւուք առ Մատթէոսի, որ 'ի լդ. ասէ. «Հարկաւորեալ կոչեցին զամենագովելին զտէր Յոհաննէս կաթողիկոսն Աղուանից, եւ քառասուն եպիսկոպոսունք ընդ նմա, եւ մեծաշուք իշխան ութեամբ կոչեցին զՓիլիպպոս թագաւորն Աղուանից… եւ յայնմ աւուր եղեւ ժողով ահագին մեծ 'ի քաղաքն Անի, որ եղեւ այժմու ժամանակիս թագաւորանիստ քաղաք Հայոց. եւ յայսմ ամի օծաւ արքայ Աշոտ 'ի յօծումն հարց իւոց, եւ նստաւ 'ի գահոյս առաջին թագաւորացն Հայոց ազգին… Եւ լուեալ զայս ամենայն շրջակայք ամենայն թագաւորք ազգաց՝ Ափխազաց եւ Յունաց , բաբելացւոց եւ Պարսից, տուրս եւ սէրս հանդերձ պատուական ընծայիւք յուղարկէին 'ի փառաւոր ութիւն Հայոց թագաւորութեանն »։ Բայց ուրեք ուրեք ընթեռնումք յաւուրս Բագրատունեաց 'ի Յունաց կայսերաց առաքեալ թագ արքայական առ 'ի թագաւորեցուցանել զմեր թագաւորն, եւ երբեմն յամիրապետաց եւ յամիրայից արաբացւոց։ Իսկ Բուզանդ յիշատակէ եւ Պարսից, 'ի գրելն դ. 16. վասն բ. Արշակայ մերոյ արքայի, թէ կոչեալ 'ի Շապհոյ Պարսից արքայէ՝ մեծարեցաւ 'ի նմանէ բազում պատուով եւ մեծաւ փառօք, բազում գանձու ոսկով եւ արծաթով ամենայն մեծութեամբ թագաւորութեանն. եւ իբրեւ զեղբայր որպէս զորդի գրգեալ եղեւ 'ի նմանէ… եւ 'ի միասին 'ի միում տախտի գահուն 'ի ժամ ուրախուեն բազմէին, զմիագոյն զմիանշան զհամահանդերձ զարդու. եւ զմիօրինակ զթագն օրըստօրէ ինքեան եւ նմա թագաւորն Պարսից զարդ պատրաստէր . զոյգ երկոքին 'ի միասին որպէս զեղբարս հարազատս անբաժինս յղփացեալք էին 'ի միում ուրախութեան»։
       Դ. Օծումն թագաւորի։
       Ի հանդիսի թագադր ութեան լինելոյ եւ զօծումն վասն Բագրատունի թագաւորաց յայտնի իմանամք 'ի նախադրեալ բանից Մատթէոսի. բայց վասն արշակունի թագաւորաց այս բան Մեսրոպայ միայն ակնարկէ, որ 'ի թիւն իէ. ասէ Մանուէլ մամիկոնեան զօրավար կարէր սպանանել 'ի պատերազմի զՎարազդատ թագաւոր, այլ ոչ սպանանէր. զի օծուն թագաւորի ունէր »։ Իսկ վասն առաջին թագաւորին Բագրատունեաց. ա. Աշոտոյ այսչափ ինչ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Կոչեցաւ ապա եւ անդ մեծ հայրապետն Գէորգ, եւ զհոգեւոր օրհնութեանցն գովութիւնս աստուածայինս 'ի վերայ կատարեալ, փոխանակ օծման սրուակի իւղոյն՝ պսակէ զնա թագաւոր 'ի վերայ ասքանազեան ազին »։ Յայտնի եւս գրէ Վարդան վասն ա. Սմբատայ. «Իսկ Սմբատ առեալ զպատիւն՝ (թագաւորութեան ) շինէ զսուրբ Փրկիչն յԵրազգաւորն՝ որ է Շիրակաւանն, ուր եւ օծաւն իսկ »։ Գտանի յիշատակ ինչ օծման եւ վասն թագաւորաց Ռուբինեանց, զորմէ այլուր։
       Ե. Երդումն հաւատարմութեան
       ԶԼերդումն հաւատարմ ութեան երդնուլ 'ի հանդիսի թագադրութեան՝ յիշատակի յայս բան Կիրակոսի, զոր գրէ վասն վերջին Գագկայ թագաւորի. «Արդ յետ մահուան Յովաննէսի՝ որ եւ Սմբատ՝ միաբանեալ իշխանաց եւ զօրացն, յաւէտ եւ պատրիարգն Պետրոս, ժողովեցան առ դրունս մեծափառ կաթուղիկէին Անոյ. եւ կացուցանէին զԳագիկ թագաւոր զեղբօրորդին Յովաննէսի. եւ յերդմունս արարեալ ուխտից միամտ ութեամբ ծառայել նմա»։
       Զ. Կենդանագիր թագաւորի։
       Զկենդանագիր թագաւորի նկարելոյ սովոր ութիւն ցուցանէ այս բան Յոհաննու կաթողիկոսի 'ի պատմ ութեան թագադր ութեան ա. Աշոտոյ արքայի. «Դառնան յեկեղեցին սուրբ, եւ հայրապետն Գէորգ ընդ նոսա. եւ անդ աւետարանեալ 'ի վերայ զնուիրական աղօթսն, եւ ածեալ 'ի գիծս եւ 'ի գիրս եւ 'ի Նկարս տեսականս զոսկեճամուկ զգեցուիսն եւ եդեալ 'ի գլուխ զթագ թագաւոր ութեան նորա »։ Զի թէ սովոր ութիւն էր նկարել զկենդանագիր կաթողիկոսի, ապա եւս առաւել զկենդանագիր թագաւորի։
       Է. Թուր թագաւորի։
       Հաւհալունի անուանեալ թուրն Տրդատայ արքայի՝ պարգեւեալ 'ի մեծէն Կոստանդիանոսէ, յիշատակեալ 'ի թղթին Դաշանց, եւ պահեալ 'ի լեառն Սեպուհոյ, յիշատակի 'ի Շարակնոցի եւ առ Վարդանայ աշխարհագրի, զորմէ տես 'ի մեծ Հայս 'ի թղթ. 5։
       Ը . Սարաւոյթ։
       Սարաւոյթ արքային Տրդատայ յիշատակի առ Կիրակոսի յասելն. «Ի գիւղաքաղաքէն Գառնոյ, ուր զարմանալի Սարաւոյթն է Տրդատայ »։ Որով գուցէ իմանայ զթաղտն նորա զոր յիշէ անդէն։
       Թ. Զգեստք եւ այլ հանդերձանք։
       Այսոքիկ էին զոր ետ կայսրն Կոստանչիանոս մերոյս Տրդատայ, յիշատակեալ 'ի թուղթն Դաշանց յասելն. «Օժտեցաք զսա (զՏրդատ ) կայսերական զարդուք եւ զինուք մերովք, արքունադրոշմն նշանաւոր կառօք, ծովային օդաթռիչ երիվարօք ոսկեսարօք, սուսերօք հաւ հալենօք, եւ նիզակօք վիշապամխօք »։ Ի թուղթն Լամբրոնացւոյն առ Լեւոն թագաւոր՝ 'ի զգեստուց նախնի թագաւորացն այսոքիկ անուանք յիշատակին, թէպէտ եւ անծանօթ անուանք են. «Դիք Շարփուր որպէս զձեր նախնիքն. աճեցուցէք զհերս եւ զմորուս զինչ ձեր հարքն. զգեցիք Դուռալայն եւ թաւ□ հեծէք 'ի Սախտեալ երիվարս Ճուշանով »։ Առ Լաստիվերտցոյն ժ. յիշատակին շուք եւ հանդերձանք առհասարակ թագաւորացն Բագրատունեաց այսպէս. «Իսկ թագաւորն յառաւօտինսն յորժամ 'ի քաղաքէն ելանէր՝ զօրէն փեսայի որ ելանէ յառագաստէ իւրմէ, կամ որպէս տուընջենային արուսեակն որ 'ի գլխոյն արարածոց բարձրանալովն զամենայն տեսանելիս յինքն ձգէ, այնպէս եւ նա պաղպաջէր փաղփուն հանդերձիւ, եւ մարգարտախուռն թագիւն զամենայն մարդ 'ի տես ութիւն եւ 'ի զարմանս ցուցանէր. որ եւ սպիտակամազ նժոյկ ոսկեզօծ զարդիւք առաջի ընթանալով 'ի ճառագայթից արեգականն որ զնովաւ հարկանիւր՝ շլացուցանէր զտեսողացն տեսանելիս։ Իսկ զօրացն բազմ ութիւն խուռն առաջի ընթանալով զօրէն ծովային ալեացն զմիմեանս կուտակելով»։
       Յորժամ Մանուէլ զօրավար իբր թագաւորահայր լեալ որդւոց Պապայ արքայի՝ էանց 'ի հպատակ ութիւն Շապհոյ Պարսից արքայի, եւ սորա պատուեալ զնա, ասէ Բուզանդ ե . 38. առաքեաց որդւոց եւ Մանուէլի թագ. «Սոյնպէս ետ տանել զթագաւորական պատմուճանն, սամոյր մի եւ զգլխոյ պատիւ գարգմանակ ոսկի արծաթ, ու 'ի պատիւ գլխոյ 'ի վերայ գագաթանն 'ի թիկանց արծուոյն՝ հանգոյցք թագի կապեալ աշխարաւանդ հանգոյց, եւ լանջաց պատիւ՝ ապիղակ, որպէս օրէնք են ունել թագաւորաց. եւ շիկակարմիր խորան, եւ 'ի վերայ խորանին արծուի նշան եւ պահակս մեծամեծս եւ կապուտակ երկնագոյն հովանոցս։ Եւ ոսկի սպաս տաճարին առաքէր սպարապետին Մանուէլի. եւ տայր նմա յիւրմէ ձեռանէ իշխան ութիւն մեծ 'ի վերայ աշխարհին Հայոց »։ Յոհաննէս կաթողիկոս յիշէ զորս առաքեաց ամիրապետն առ արքայն ա. Սմբատ. «Երեւելի զգեստ արքունական, եւ թագ արքայական, եւ կամար ականակապ 'ի համակ ոսկւոյ, եւ սուսեր պատուական, եւ երիվարս իբրեւ օդագնացս իմն կազմուածով զինուց եւ զարդուց »։ Ապա յիշէ եւ զառաքեալսն յոստիկանէն Յուսփայ. «Բազում երիվարս սօսս եւ ահապարանոցս պատրաստեալ, բազմազան պճնայարմար զարդուք եւ զինուք. ոսկեսանձ ոսկենկար պաճուճանօք, այլ եւ թագ եւս յոսկւոյ սափիրա կազմեալ, եւ 'ի նմա յելուզեալ յեռեալ վարսակալ մարգարտատող տպազարդութիս, եւ այլ եւս ականս պատուականս, եւ բազում երեւլի զգեստս արքունականս ոսկեճամուկս, եւ շղաշատեռն հրաշանկարս միանգամայն առաքէ 'ի պատիւ մեծարանաց արքային Սմպատայ»։
       Ժ. Նշան քաջութեան։
       Նշան ինչ քաջութեան կրել զանձամբ յիշատակէ Ասողիկ գ. 43. վասն թագաւորին Վանանդայ ասելով. «Թագաւորն Վանանդայ մանուկն Աբաս 'ի ձիավարելն ունելով զՆշան քաջութէ արիականաւ զարդարեալ գեղու»։
       ԺԱ. Թագաւորական հանդէսք։
       Այս այն սովոր ութիւն է զոր առնէին թագաւորք եւ կաթողիկոսք ժողովեալ յեկեղեցին Աշտիշատու յամին եօթնիցս հանդերձ ամենայն աշխարհախումբ բազմութեամբ նախարարաց եւ եկեղեցականաց, որպէս գրէ Բուզանդ գ. 3. «Հասանէր եպիսկոպոսապետն Վրծանէս 'ի մեծն յառաջին 'ի մայրն եկեղեցեացն Հայոց, որ էր յերկիրն Տարօնու… Սա երթեալ կատարէր անդ ըստ հանապազ սովորութեանն զտեառնն… զպատարագն գոհութեան… քանզի այնպէս իսկ սովոր էին եպիսկոպոսապետքն Հայոց հանդերձ թագաւորօքն եւ մեծամեծօքն, նախարարօքն եւ աշխարհախումբ բազմութեամբք պատուել զնոյն տեղիս, որ յառաջ էին տեղիք պատկերաց կռոցն… մանաւանդ յայն 'ի գլխաւոր տեղին եկեղեցին ժողովել 'ի յիշատակ սրբոցն որ էին անդ, կատարել անդ ամի ամի եօթն անգամ. որք զնոյն ունէին սովոր ութիւն առաւել եւս 'ի մեծի մարգարէական մատրանն Յովաննու։ Սոյնպէս եւ յառաքելարանս տեառն աշակերտացն, սոյնպէս եւ 'ի վկայարանս մարտիրոսացն ամի ամի ժողովեալք, զօր տօնին յիշատակի նոցա վարուց գործոց կենաց քաջ ութեան խմբեալ՝ ցնծային »։ Յայս բան նախ ասելովն՝ կատարել անդ՝ այնպէս ցուցանէ, թէ եօթն անգամ յԱշտիշատ ժողովէին. ապա եւ զայլ տեղիս յիշելով, ցուցանէ թէ եւ յայլ եկեղեցիս գնային։ Եւ արդարեւ՝ 'ի մուտս նաւասարդի յամանորաբեր տօնին իբրեւ 'ի տարեգլուխ ժողովէին 'ի Բագուան, զոր Վաղարշայ թագաւորին էր կարգեալ. տես 'ի մեծ Հայս 408. նաեւ 'ի Շահապիվանի, յորմէ տեղին կոչէր Բանակտեղ թագաւորացն Հայոց, տես 'ի Մեծ Հայս 414։