ՅԱՒՈՒՐՍ
Արշակունեաց
'ի
Վաղարշակայ
գտանեմք
կարգեալ
սահմանեալ
դատաստանարանս.
զի
զայս
յայտ
առնէ
ասելն
Խորենացւոյն
բ.
8.
վասն
նորա՝
թէ
հաստատէ
«իրաւարարս
'ի
տան
արքունի,
Իրաւարարս
'ի
քաղաքս
եւ
յաւանս
»։
Իսկ
ուր
են
իրաւարարք,
անդ
հարկ
է
լինել
եւ
դատաստանարանաց.
ուրանօր
իրաւարարք
կամ
դատաւորք
լսեն
դատս
եւ
առնեն
իրաւունս,
ունելով
իւրեանց
նաեւ
պաշտօնեայս,
առանց
որոց
չէ
մարթ
լինել։
Իսկ
թէ
կային
դատաստանարանք,
ցուցանէ
եւ
այն
բան
նորին
մատենագրի.
«Գիւղից
եւ
գաւառաց,
եւս
եւ
իւրաքանչիւր
տանց
առանձնականութեանց։
եւ
հանուրց
հակառակ
ութեանց
եւ
դաշանց,
այժմ
առ
մեզ
գտանին
անբաւ
զրուցաց
մատեանք,
մանաւանդ
որ
'ի
սեփհական
ազատութեանն
(նախարարութեանն
)
պայազատութիւն
».
ա.
3։
Զի
յայտ
է
թէ
այսպիսի
գրուածք
եւ
մատեանք՝
յորոց
վերայ
անցմամբ
ժամանակաց
մարթ
էր
վէճ
ծագիլ
'ի
մէջ
ժառանգակցաց,
'ի
դատաստանարանս
պահեալ
լինէին.
որպէս
եւ
առ
այլ
ամենայն
ազգս
է
սովորութի։
Իսկ
վասն
ժամանակի
Բագրատունեաց՝
'ի
նմին
իսկ
'ի
նախագրեալ
մատենի
'ի
լատին
բարբառ
գտանեմք
զդատաստանագիրս
նոցա ,
ուրանօր
գլխակարգ
ութիւն
դնէ
այսպէս.
«Թագաւորք
Հայոց
զայս
օրինակ
իրաւանց
առաջի
առնեն
դատաւորաց
»։
Ապա
դնէ
յուրոյն
ուրոյն
գլուխս
զդատաստանս
վասն
իրաւանց
կտակի,
վասն
իրաւանց
ամուսնացելոց,
եւ
վասն
զանազան
յանցանաց.
եւ
այլն։
Զայսոսիկ
տեսեալ
զարմանամք
յընթեռնուլն
զնախադրութիւն
դատաստանագրոց
Մխիթարայ
Գօշի.
ուր
բազում
ուրեք
գրէ,
թէ
յառաջնոց
ոչ
գոլով
գրով
աւանդեալ,
վասն
որոյ
հարկեցայ
ես
'ի
գիր
արձանացուցանել.
զորոյ
զբանս
արժան
համարիմ
քաղելով
'ի
մէջ
բերել։
Յերկոսին
գլուխն,
որոյ
վերնագիր
է.
«Յաղագս
թէ
ընդէ՞ր
այժմ
կամեցաք
գրել,
կամ
յումմէ՞
շարժեալ
յայսոսիկ
եկաք
'ի
միտս
»,
այսպէս
դնէ
զպատճառսն.
«Զի
բազում
անգամ
լուաք
պարսաւանս
ոչ
յայլասեռից
միայն,
այլ
եւ
'ի
քրիստոնէից,
եթէ
բնաւին
ըստ
աւետարանին
դատաստան
ոչ
է…
Զի
մի
'ի
պատճառս
ոչ
լինելոյ
գրով
դատաստան՝
դիմեալ
երթիցեն
յայլասեռսն…
Զի
բազումք…
բազում
անգամ
եւ
տգիտ
ութեամբ
թիւրեն
զուղիղ
դատաստան.
սակս
որոյ
յուղղ
ութիւն
եւ
յանդիման
ութիւն
սակաւուք
այնոցիկ
զգիրս
գրեցաք
դատաստանի…
Այլ
զի
մի՛
այս
լիցի,
զգիրս
եդաք
դատաստանի
'ի
պատճառս
յիշման.
զի
զոր
յայնմ
ժամու
(անգիր
լինելով
)
ոչ
կարեմք
յիշել,
'ի
ձեռն
առեալ
(զգրեալն
)
վերստին
յիշեմք,
եւ
օտարաց
ցուցանեմք
ազգաց՝
գրոց
վարիլ
դատաստանաւ.
որով
ըմբերանեալք
մի՛
լիցին
յանդիմանիչք
մեզ…
Իսկ
եթէ
յումմէ
յորդորեալ
եկաք
'ի
գրել,
'ի
բազում
ժամանակաց
հետէ
տարակուսեալ
յաղագս
սորին
լինէի
խոցոտելով
'ի
նախատելն
զմեզ
մերոց
եւ
օտարաց
ազգաց…
եւ
զարմացեալ
յաղագս
այսորիկ
լինէի,
թէ
զիարդ
յառաջնոց
հարանցն
մերոց
ոչ
կարգեցաւ»։
Զայսոսիկ
գրէր
Մխիթար
Գօշ
յելս
երկոտասաներորդ
դարուն ,
յորում
եկաց
ինքն.
այլ
քանզի
առաջին
գաղթականք
Հայոց,
որք
խաղացին
'ի
լեհաստան,
էին
'ի
մէջն
անդ
մետասաներորդ
դարու,
նմին
իրի
'ի
ճահ
թուի
ասել,
թէ
նոյն
գաղթականք
ընդ
իւրեանս
առեալ
տարան
զձեռագիր
դատաստանագիրս
իւրեանց ,
յորմէ
անմարթ
եղեւ
Մխիթարայ
գտանել
զնոյն
'ի
հայաստան.
իսկ
'ի
լեհաստան
'ի
ձեռին
ունելով՝
նովաւ
վարէին,
որպէս
յայտնի
ցուցաք
'ի
վերոյ։
Թէպէտ
եւ
հայելով
յայն
օրէնս՝
զորս
բերէ
վասն
պայազատ
ութեան
թագաւորաց
եւ
վասն
այլոց՝
զորս
բերաք
'ի
վերոյ,
պարտ
է
ասել
թէ
Մխիթար
ունէր
'ի
ձեռին
գէթ
հատուկտր
գրուածս
օրինաց
նախնի
Բագրատունի
եւս
եւ
Արշակունի
թագաւորաց.
ապա
թէ
ոչ՝
հարկ
էր
ասել
յիւրմէ
յօրինեալ
զայն,
որ
այլուստ
անդէպ
երեւի.
մանաւանդ
յորժամ
ընթեռնումք
'ի
բ.
գլ.
սկզբան
դատաստանագրոց
նորա,
ուր
ասէ.
«Ծաղր
ամենայն
օրինակաւ
զօրէնս
իրաւանցս
արասցեն
որք
ընթերցման
սորա
պատահին,
նմանս
զմեզ
տեսանելով
այնոցիկ
որ
յանուրջս
երեւութանան
թագաւորութիւնս
եւ
բազում
ինչ
ախորժելիս,
եւ
զարթուցեալ՝
դատարկ
եւ
ունայնս
յամենայնէ
իցեն։
Բայց
գիտասցեն,
զի
ոչ
անգիտանամ՝
եթէ
ամենայն
թագաւոր
ութիւն
երկրաւոր
աղցաւոր
եւ
փոփոխելի
է.
այլ
առաւել
մերս
եղեւ
արքայութի,
զի
անցանելն
ոչ
է
'ի
միջի,
եւ
ներկայս
չիք,
եւ
ապագային
ոչ
պատահիմ.
բայց
զփափագս
ձեւանալով
լնում,
եւ
զյարմար
ութիւն
առաջարկ
ութեան
ամբողջ
պահել
փութամ.
յաղագս
որոյ
թող
ութիւն
մեզ
լիցի
'ի
հաւաստի
տեսողաց.
զի
պատրաստ
եմ
յանխուզ
պարտաւորաց
զբամբասանս
ժողովել.
եւ
'ի
նոցունց
եւս
թէ
'ի
դէպ
իցէ
եւ
ոչ
կամիցին
թողուլ
ազատս»։
Այս
բան
յայտ
առնէ,
թէ
ոչ
յանձնէ
ինչ
յօրինեալ
են
օրէնքն
այնոքիկ,
այլ
յառաջնոց
անտի։
